W południowej i południowo-zachodniej części Polski występuje strefa starych wyżyn:

• Wyżyna Śląsko-Krakowska

• Wyżyna Małopolska

• Wyżyna Lubelsko-Lwowska z Roztoczem

• Wyżyna Krakowsko-Częstochowska

• Wyżyna Sandomierska

Wyżyna Śląsko-Krakowska, Wyżyna Zachodniomałopolska, podprowincja fizycznogeograficzna w środkowej i południowej Polsce, część Wyżyny Małopolskiej, pomiędzy Kotliną Oświęcimską i Ostrawską na południu, Niziną Śląską na zachodzie, Niziną Południowowielkopolską na północy i Wyżyną Środkowomałopolską na wschodzie. Powierzchnia ok. 10,3 tys. km².

Śląsko-Krakowska Wyżyna dzieli się na trzy makroregiony: Wyżynę Krakowsko-Częstochowską, Wyżynę Woźnicko-Wieluńską i Wyżynę Śląską.

Stanowi asymetryczne wypiętrzenie tektoniczne zbudowane ze skał paleozoicznych, przykrytych w części północno-wschodniej młodszymi skałami triasowymi i jurajskimi. Cechą charakterystyczną jest występowanie licznych progów denudacyjnych i tektonicznych, oddzielających wyżynne płaskowyże od wypreparowanych w mniej odpornych skałach obniżeń, a także rowów tektonicznych.

Wyżyna Małopolska, duży region naturalny, stanowiący część pasa starych gór i wyżyn w środkowej Europie. Leży na terytorium Polski oraz (niewielka część na wschodzie) Ukrainy. Małopolska Wyżyna oddziela Podkarpacie Północne (Kotliny - Sandomierską i Oświęcimską) od Niżu Środkowoeuropejskiego.

Zbudowana jest z różnorodnych skał paleo-, mezo- i kenozoicznych. Najwyższe jej wzniesienia (Łysica) stanowią pozostałości gór powstałych w orogenezie hercyńskiej. Małopolska Wyżyna składa się z: Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, Środkowomałopolskiej i Wschodniomałopolskiej.

ROZTOCZE - informacje o przyrodzie

Rezerwat "Czartowe Pole"

"Roztoczańskie pagóry, żywiczny zapach lasów, malownicze doliny rzek z kaskadami wodospadów. Nigdzie w Europie, poza tym zakątkiem, nie znajdziesz jodeł bardziej strzelistych - ich wspaniałe korony wybujały tu w górę na ponad 50 metrów; nie spotkacie potężniejszych przestojów buków ani piękniejszych borów sosnowych. Rzadko też zdołacie natrafić na takie bogactwo i rozmaitość roślinności. Przy tym wszystkim czeka Was tu dostojne piękno i zaskakująca różnorodność roztoczańskich krajobrazów, cisza i spokój, których tak łaknie człowiek we współczesnym świecie, żywicznie czyste powietrze, wartościowe zabytki i bogata w wydarzenia historia". Tak najkrócej zalety Roztocza rekomenduje Włodzimierz Wójcikowski, autor i współautor najpopularniejszych przewodników i informatorów turystycznych po tych terenach.

Przyroda Roztocza urzekała ludzi już od dawna. Franciszek Fejfer z Florianki, pracownik leśny Ordynacji Zamoyskiej, tak oto opisuje swoją wycieczkę do góry Nart koło Zwierzyńca: "Pierwszy raz (...) byłem tam w porze wiosennej. Potężne buki, jakich nie widzi sie już nigdzie, stały w seledynowej koronie wiosennego listowia. Miedzy nimi ciemnoszmaragdowe jodły o pniach jak potężne kolumny przedzierały się strzelistymi wierzchołkami ku światłu. Dołem zalegał prawie mrok, tylko gdzieniegdzie promyk słońca ślizgał się po omszonych pniach starodrzewia. Olbrzymie zwalone kłody zarosły już całkowicie mchami, pod którymi tętniło życie milionów drobnych istnień lasu. Góra rozbrzmiewała głosami jej mieszkańców. Przez gąszcz paproci dało się słyszeć łamanie gałęzi i tupot - przemknęła sarna. Za chwilę z zarośli ukazała się wspaniała głowa jelenia. Oddalił się powoli z godnością, czuł się tu pewnie i bezpiecznie. Usiadłem na zwalonej kłodzie - tuż przede mną na wysokości ramienia, z niewielkiej jodły zsuwał się wolno ogromny wąż eskulapa. Jego giętkie ciało obejmowało spiralnie gałąź. Nie bał się i nie uciekał. Na przyległej, nasłonecznionej, polanie kwitły konwalie. Urok tej góry jest niezapomniany..."
Przytoczmy także piękny opis Roztocza Michała Mariana Pieszko pochodzący z przedwojennego przewodnika: "Krajobraz lubelski w miarę posuwania się ku południowi nabiera coraz to więcej uroku-powabu, coraz to silniej zarysowując się linią pagórków-wzgórzy. Środkiem naszego krajobrazu wypiętrza się przysadzisty wał? Wzgórzy Roztocza, wśród których - tu i ówdzie - otwiera się przestronna nizinna kotlina. W jednej z nich, nad rzeką Łabuńką, prawobrzeżnym dopływem Wieprza, rozsiadł się obronny gród Zamość. Dawniej, przed wiekami, a nawet jeszcze przed stu laty, szumiała tu wokoło potężna leśna puszcza t. j. puszcza Szczebrzeska, Zwierzyniecka, Solska, pełna dzikiego zwierza, a wedle legend tury i żubry nie były w niej rzadkością. Wśród puszczy leniwie toczyły swe wody: Wieprz, Łabuńka i Por, rozlewając się tu i ówdzie w wielkie bagna-jeziora. Natomiast w głębi puszczy - dalej na południe - w rejonie dorzecza Sanu, rzekami: Tanwią, Ładą i Sopotem żywo spadały z szumem liczne wodospady, które do dnia dzisiejszego, mimo iż puszcza już dawno zmarniała, zachowały wiele swego dawnego uroku. Idź - szlakiem turysty - i spójrz jeszcze dzisiaj w mroczne wąwozy gderliwego strumienia Sopotu i podziwiaj jego wodospady w rejonie Hamerni. Idź... a zobaczysz cud natury, mówiący o wielkiej katastrofie łamania... trzaskania skorupy naszej matki - Ziemi. Z sąsiednich wzgórz - Krowiej Góry - wzrok twój pomknie w nieogarniętą - majaczącą dal... hen aż... może ku samej Wiśle.... O jak trudno będzie ci opuścić te mroczne ostępy i wichry Ziemi, gdzie byłeś bliżej Prawdy.... bliżej Boga....."

Słowo "Roztocze" wywodzi się najprawdopodobniej z jego funkcji wododziałowej, określanej w miejscowej gwarze jako "roztocz", "roztoka". Inni sugerują powiązanie tej nazwy z pięknymi, szerokimi "roztaczającymi się" wokoło krajobrazami. Roztocze to także porozcinany, "roztoczony", pożłobiony teren. Nazwa ta po raz pierwszy zaistniała pod koniec XIX wieku w pracach geografów galijskich. W wydanym w 1881 roku "Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych Krajów Słowiańskich" określono Roztocze jako pasmo wzgórz "łączące się nad kotliną lwowską wyniosłym upłazem z zachodnim stokiem Gołogór. Pasmo to zaczynające się w okolicy Zamarstynowa i Kleparowa pod Lwowem ciągnie się na wysokości około 379 mt. ku płn.-zach. do Magierowa, a stamtąd dalej w równej prawie odległości od Bugu i Sanu na Potyliczę, Werchratę i Bełżec. Tworzy ono dział wodny Bugu i Sanu. Główny grzbiet Roztocza ma postać wydłużonej a wąskiej wyżyny, nad która wznoszą się odosobnione garby. Ku wsch. odrywają się od głównego pasma tylko dwie dłuższe, niskie ciekliny i posuwają za biegiem Pełwi i Jaryczówki aż po Zadworze i Milatyn. Od góry Haraj nad Żółkwią dalej ku płn. odrzyna się już wschodni blok Roztocza stromiej, a poprzedzielany jest w wielu miejscach głębokimi dolinami i parowami o bokach skalistych i o dnie zasypanym wielkimi złomami piaskowca. Pochyłość zachodnia jest o wiele łagodniejsza, rozgałęzia się szeroko piaszczystymi i lesistymi pagórkami, które sięgają aż do samego brzegu Sanu."

Obecnie Roztocze określa się jako pasma wzgórz ciagnące się szerokim Łukiem od Kraśnika na południowy wschód do Lwowa.

Wzgórza te tworzą wał stanowiący wododział pomiędzy zlewniami Bugu i Wieprza a Dniestru i Sanu. Sam Wieprz jest największą rzeką Roztocza, biorącą swój początek z Wieprzowego Jeziora pod Tomaszowem Lubelskim, a jego dopływy stanowią m.in. Por z Gorajcem, oraz Bystrzyca. Nieco mniejsza jest Tanew mająca swe źródła pod Narolem. Jej ważniejszymi dopływami są: Jeleń, Sopot i Szum. Roztocze, poza częścią południowa, jest jednak ubogie w wody powierzchniowe, a to za sprawa powszechnych tu przepuszczalnych lessów i piasków. Znaczne jej zasoby pojawiają się dopiero na dużych głębokościach.

Szerokość roztoczańskiego wału wynosi od kilkunastu do około 25 km, a długość 180 km, z czego w obecnych granicach Polski znajduje się 110 km. Od północy z Roztoczem graniczy Wyżyna Lubelska, głównie na obszarze jej części zwanej Padołem Zamojskim. Od południa Kotlina Sandomierska, a ściślej jej część zwana Równiną Biłgorajską (Puszczańską), którą stanowi kompleks leśny Puszczy Solskiej.

Roztocze stanowi naturalne przedłużenie Wzniesień Urzędowskich łączące Wyżynę Lubelską z Podolem. Ponad otaczające krainy wznosi się minimalnie do kilkudziesięciu, maksymalnie do 150 metrów, przy czym wysokość wzgórz wzrasta w kierunku południowo-wschodnim. W okolicach Kraśnika wzniesienia osiągają tylko 300 m. npm. (Wapniana Góra, Babia Góra, nie mylić ze słynną beskidzką górą), przy granicy Polski 394 m.npm. (Krągły Goraj, Wielki Dział), a w okolicach Lwowa (Czartowa Skała) nawet 414 m. npm.

Roztocze, w kierunku poprzecznym, dzieli się na trzy, zróżnicowane, podregiony: Roztocze Zachodnie, Środkowe i Wschodnie (Południowe).

Roztocze Zachodnie

Zajmuje teren pomiędzy Kraśnikiem a Szczebrzeszynem. Zwane jest również lessowym, ponieważ pokrywa je gruba warstwa lessu. Niekiedy określane jest także jako Roztocze Gorajskie lub Szczebrzeszyńskie. W istocie są to dwie części Roztocza Zachodniego oddzielone szeroką doliną Gorajca w pobliżu miejscowości Goraj (nie mylić ze wzniesieniem Krągły Goraj na Roztoczu Południowym). Charakterystyczne dla tych terenów jest występowanie długich i suchych dolin rozdzielających wzgórza. Głowną atrakcję stanowią plątaniny ciągnących się na kilka kilometrów i głębokich na 20 metrów wąwozów i ich bocznych odgałęzień. Wąwozowe zbocza porasta las garbowo-bukowy, pozostałe tereny głównie las sosnowy. Jest to zarazem obszar najuboższy na Roztoczu w lasy, zajmują one bowiem obecnie jedynie 20% jego powierzchni. Przyczyną jest masowa wycinka przeprowadzana tu niegdyś w celu uzyskania żyznej gleby pod uprawy rolnicze.

Roztocze Środkowe

Rozpościera się pomiędzy Szczebrzeszynem a obniżeniem na linii Rebizanty, Narol i Lubycza Królewska. Oddziela Kotlinę Sandomierską od Pobuża (Kotliny Górnego Bugu). Zwane tez Tomaszowskim i - z racji swego położenia - Centralnym. Geolodzy, biorąc pod uwagę jego pokrycie używają również określenia wapienno - piaszczyste. Krajobraz tej części Roztocza kształtuje łańcuch wapiennych wzgórz, porozcinany rozległymi dolinami, a także wysokie piaszczyste wydmy. Wyraźnie odznaczają się dwa poziomy zrównań na wysokości 310 - 320 m n.p.m. i 340 - 350 m n.p.m. Ponad nie wznoszą się kamieniste kopce ostańców z najwyższym z nich - Wapielnią (387m n.p.m.). Osobliwość stanowi góra Kamień koło Stanisławowa, na której szczycie znajdują się kilkumetrowe skałki o niezwykłych kształtach. Roztocze Środkowe charakteryzuje się znaczną lesistością wynoszącą około 43% powierzchni, zdominowana przez lasy sosnowe. Spotykamy tu przy tym niezwykłą różnorodność siedlisk leśnych, których najcenniejsze partie chronione są w Roztoczańskim Parku Narodowym. Szczególnie atrakcyjna jest krawędziowa część Roztocza Środkowego i Równiny Biłgorajskiej. Na płynących tu rzekach wytworzyły się serie niewielkich, malowniczych wodospadów. Chronione są one w rezerwatach "Czartowe Pole", "Szum" i "Nad Tanwią".

Roztocze Południowe

Zwane jest też Wschodnim. W istocie jest to południowo-wschodnia część Roztocza. Niekiedy używa się również nazw Lwowskie i Rawskie. Znajduje się ono w znacznej części poza obecnymi granicami Polski, zajmując teren pomiędzy obniżeniem na linii Narol - Lubycza Krolewska a Lwowem. Tutaj znajdują się najwyższe roztoczańskie wzniesienia: Krągły Goraj, Wielki Dział, a także, już za granicami kraju, Czartowa Skała. Wzgórza te mają charakter ostańcowy, wyraźnie odcinają się od otoczenia niczym wysokie kopce. Lesistość, tak jak w przypadku Roztocza Środkowego, jest również
wysoka i wynosi około 35%. Dominują drzewostany sosnowe. Szczególną atrakcję stanowią liczne przydrożne kapliczki i zabytkowe cerkwie, wśród których należy wymienić cerkiew w Hrebennem, Woli Wielkiej a także zespół obronno-cerkiewny w Radrużu. Jest to zarazem teren zaludniony w niewielkim stopniu, jeden z najcichszych i najspokojniejszych w kraju.

Ogólnie na Roztoczu stwierdzono obecność 1350 gatunków roślin naczyniowych, w dużej mierze o charakterze reliktowym, 31 gatunków drzew, 53 gatunki krzewów, 100 gatunków roślin rzadkich, 160 gatunków ptaków.

Roztocze znajduje się na wschodniej granicy zasięgu buka, jodły, modrzewia, jaworu, lipy szerokolistnej, świerka. Wśród roślinności rzadkiej i chronionej występują między innymi: zanokcica skalna, skrzyp zielony, widłak wroniec, parzydełko leśne, starzec gajowy, wilczomlecz migdałolistny, czosnek siatkowaty, obuwik pospolity, wawrzyniec wilczełyko, paprocie, pioropusznik strusi, języcznik zwyczajny.
Wśród rzadkich gatunków świata zwierzęcego Roztocza wymieńmy popielicę, orzesznię, żołednicę, koszatkę, wydrę, łasicę, gronostaja, daniela. Wśród ptaków występuje pliszka górska, bocian czarny, kruk, dzięcioł białogrzbietny i trójpalczasty, myszołów, orlik krzykliwy, sowa i pustułka. Z płazów i gadów spotyka się salamandry traszki, jaszczurki, zwinki, zaskrońce, padalca, gniewosza i węża eskulapa (choć ostatnio nie stwierdza się jego obecności) . W bystrach niektórych rzek i potoków występuje pstrąg potokowy .
Na terenie Roztoczańskiego Parku Narodowego wprowadzono do środowiska w 1978 roku bobry, a w 1982 zadomowionego już niegdyś na Roztoczu konika polskiego - tarpana.

Miejscowy klimat sprzyja wyprawom. Lato jest tu w skali roku najdłuższe, także najwięcej tu dni słonecznych. W okresie od początku czerwca do końca sierpnia występują najdłuższe okresy bez opadów, a zarazem opady z tego czasu stanowią aż 40% całorocznych. Sa one bowiem krótkie, ale gwałtowne.

Wyżyna Lubelska jest najbardziej na wschód wysuniętą krainą w pasie wyżyn. Leży ona między Wisłą a Bugiem i pochyla się ku północy. Jest prawie całkowicie zbudowana z wapieni. Na niewielkich obszarach wapienie pokryte są powłoką lessu, grubą na kilkadziesiąt metrów. Wody rzeźbią w lessach głębokie malownicze wąwozy. Głębokie , wąskie i bezwodne wąwozy, rozgałęziające się na liczne odnogi, ,,pocięły" powierzchnię wyżyny we wszystkich kierunkach. Wioski i większe osady położone są wzdłuż dolin rzecznych, gdyż tylko tam mają pod dostatkiem wody. Krajobraz lessowy jest najbardziej charakterystyczny w okolicy LUBLINA. Wśród głębokich wąwozów lessowych ukryły się : uzdrowisko NAŁĘCZÓW i perła architektury - okupowany przez artystów KAZIMIERZ nad Wisłą.

W położonej w krainie wąwozów lessowych KOZŁÓWCE, zespół pałacowo - parkowy, z XVIII wieku przebudowany został na przełomie XIX i XX stulecia dla rodu Zamoyskich. To dawna siedziba ordynacji. W pałacu znajduje się muzeum wnętrz, a w odrębnym pawilonie można zobaczyć jedyną w swoim rodzaju kolekcję rzeźb socrealistycznych.

Najważniejszym obiektem godnym zwiedzenia jest w LUBARTOWIEjest pałac Sanguszków - w obecnej formie po przebudowach w XVII i XVIII wieku. Poza tym warto zajrzeć do późnobarokowego kościoła św.Anny z dwiema smukłymi wieżami.

Miasto PUŁAWY jest nieodłącznie związane z rodem Czartoryskich. Przez blisko 80 lat Puławy były czołowym ośrodkiem kultury i nauki, aż do czasów konfiskaty przez rząd carski tutejszych dóbr po powstaniu listopadowym w 1831 roku. Zachowany zespół pałacowo - parkowy, przebudowany w stylu barokowym, od 1869 roku do dziś mieści naukowe instytucje rolnicze. Wewnątrz pałacu uwagę zwraca Sala Balowa w stylu klasycystycznym, Sala Gotycka i Sala Biała. W starym parku znajdują się budowle z końca XVIII wieku: Świątynia Sybilli, Domek Gotycki, Domek Grecki i pałac Marynki. Obecny kościół to dawna kaplica Czartoryskich zbudowana w 1803 roku na wzór rotundy rzymskiej.

Niewielkie miasto nad rzeką Białką, istniejące od połowy XV wieku to RADZYŃ PODLASKI. Najważniejszym zabytkiem jest tu pałac Potockich zbudowany przez architekta J.Fontanę w połowie XVII wieku. W obrębie rezydencji znajdują się dwie oficyny i park z oranżerią.

W pobliżu dużych kompleksów leśnych leży niewielka wieś ROMANÓW z rodzinnym dworkiem Józefa Ignacego Kraszewskiego, polskiego pisarza historycznego. Można tu zwiedzić muzeum biograficzne pisarza.

Miasto WŁODAWA powstało w XVI wieku na terenie Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego. W przeszłości był to teren wzajemnie przenikających się wpływów ruskich, polskich i litewskich. W dawnej synagodze z XVIII wieku mieści się dziś muzeum. Obiekty godne zwiedzenia to: kościół parafialny z drugiej połowy XVIII wieku z barokowym wystrojem wnętrz oraz cerkiew prawosławna.

Ta mała miejscowość WOLA OKRZEJSKA jest dla Polaków droga przede wszystkim ze względu na miejsce urodzenia laureata Nagrody Nobla, poety Henryka Sienkiewicza. W zrekonstruowanym dworku mieści się muzeum pisarza, a w sąsiedniej wsi Okrzeja - kopiec usypany ku jego czci.

Wyżyna Krakowsko- Częstochowska

Wyżyna Krakowsko Częstochowska leży w zachodniej części Wyżyny Małopolskiej. Ciągnie się ona wydłużonym pasem okolic Krakowa na północ i północny-zachód aż po Wieluń. Od strony Wyżyny Śląskiej, to jest zachodniej, urywa się stromą krawędzią, a ku wschodowi obniża się łagodnie ku Niecce Nidziańskiej. Wysokość wyżyny waha się w granicach 350-400 m nad poziomem morza (n.p.m.). Najwyższe wzniesienia tworzy pasmo wapiennych skał, które koło Ogrodzieńca osiąga 504 m n.p.m. (Góra Zamkowa). Za Częstochową, w stronę Wielunia, wzgórza stają się coraz niższe, a wapienie giną z powierzchni. Ku południowi pasmo wapiennych skał dochodzi do Wisły pod Krakowem, tworząc odosobnione wzgórza: Wawel, Górę Św.Bronisławy z Kopcem Kościuszki i Tyniec.

Pasmo skalistych wapieni jest najciekawszą częścią Wyżyny Krakowsko Częstochowskiej. Ze względu na ich wiek geologiczny zostało nazwane Jurą Krakowską. Jura jest to środkowy okres średniowiecznych dziejów ziemi sprzed 140-160 milionów lat.

Wśród wielu znanych i cenionych zakątków Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej szczególnym pięknem wyróżnia się Dolina Prądnika i Ojców. Licznych turystów i przyrodników przyciągają tam uroki skalnego krajobrazu, bogactwo żywej przyrody, różnorodność zbiorowisk roślinnych, występowanie reliktów polodowcowych i rzadkich gatunków świata roślinnego i zwierzęcego oraz pięknych zabytków architektury pałacowej. Przyroda ojcowska w wielu miejscach; zwłaszcza trudniej dostępnych, zachowała jeszcze swój naturalny charakter. Już od początku XIX w. Dolina Prądnika stała się obiektem wielu badań przyrodniczych, etnograficznych i historycznych. Myślę jednak, że walory krajobrazowe, czyste powietrze przesycone olejkami eterycznymi wydobywającymi się z drzew i bujnej roślinności biorą górę nad wszystkim. Wiemy wszyscy, jak wspaniale jest jechać w miejsce, w którym oddycha się lekko, gdzie jesteśmy z przyrodą zbratani i zgodni. Zapewniam, że Ojcowski Park Narodowy jest takim miejscem, gdzie nie tylko możemy wypocząć, lecz miejsce to dostarczy nam niepowtarzalnych wrażeń estetycznych. Rys historyczny ochrony przyrody na świecie i w Polsce.

Pojęcie "Parku Narodowego" Przepisy prawne.

Na kształtowanie się stosunku człowieka do przyrody wpływały właściwości natury ludzkiej wiążące się z jej wewnętrznymi potrzebami, które w miarę rozwoju społeczeństwa, stały się elementem kultury, to pociągnęło za sobą powstanie ruchu ochrony przyrody. Najdawniejsze przejawy działania człowieka na rzecz ochrony przyrody wynikały przede wszystkim z motywów gospodarczych. Świadczą o tym wprowadzone w niektórych krajach już w starożytności zakazy wycinania lasów, np. prawo chroniące lasy wprowadzone w Chinach w X w. p.n.e. W średniowieczu wydawano zakazy tępienia niektórych zwierząt lub niszczenia roślin.

W Polsce najdawniejsze przejawy tej działalności wyrażały się np. we wprowadzonym za panowania Władysława Jagiełły w 1423 r. prawie chroniącym cis, ogłoszeniu w 1443 r. ograniczenia polowań na dzikie konie, łosie i tury, bądź w datującej się od czasów Bolesława Chrobrego ochronie bobra.

Ruch ochrony przyrody powstał w warunkach gospodarki, którą cechowało dążenie do osiągnięcia jak największych zysków z produkcji dóbr materialnych. Na takich zasadach było oparte również wykorzystanie przyrody. Pociągało to za sobą jej dewastację wskutek nadmiernego eksploatowania jej bogactw naturalnych i sił produkcyjnych. Początki ruchu ochrony przyrody sięgają XVIII i XIX w. i wiążą się z działalnością A. Humboldta, który wprowadził pojęcie "pomnika przyrody". Podstawy ochrony przyrody łączą się z motywami wynikającymi z oceny wartości przyrody lub jej określonych składników.

Rzadkie występowanie pewnych tworów przyrody jako podstawa wartościowania była najdawniejszym źródłem dwu motywów, które do chwili obecnej odgrywają w ochronie przyrody najważniejszą rolę- motywu naukowego i gospodarczego. Wśród innych motywów uzasadniających ochronę określonych tworów przyrody lub pewnych obszarów na uwagę zasługują motywy historyczno- pamiątkowe i kulturalne. Podstawą wartościowania są także walory estetyczne zarówno pojedynczych jej tworów, jak i zbiorowisk lub fragmentów krajobrazu. Uzupełnieniem tych motywów, odgrywających dużą rolę w kształtowaniu się historycznym rozwoju ruchu ochrony przyrody, stał się w ostatnich czasach, wytworzony już w społeczeństwie motyw społeczny, który łączy się coraz silniej odczuwaną obecnie potrzebą zacieśnienia związku człowieka z przyrodą. W dążeniu tym wyraża się potrzeba zapewnienia człowiekowi warunków do regeneracji sił przez rozwijanie turystyki, rekreację i wypoczynek. Z realizacją tych potrzeb społecznych i zdrowotnych wiąże się konieczność ochrony środowiska przyrodniczego przed wyniszczeniem go przez człowieka.

Przedmiotem nauki o ochronie przyrody jest właśnie dynamika przemian zachodzących w niej pod wpływem działalności człowieka, badanie skutków naruszenia przez tę działalność naturalnej równowagi dynamicznej panującej w przyrodzie, oraz wskazywanie metod i środków zabezpieczających środowisko naturalne przed nieodwracalnym zniszczeniem. Wśród obiektów przyrodniczych objętych ochroną na pierwszy plan wysuwają się parki narodowe. Obejmują one obszary wyróżniające się nieprzeciętną wartością naukową i wyjątkowymi walorami estetyczno- krajobrazowymi. Terminologia dotycząca innych kategorii chronionych obiektów nie jest dotąd całkowicie i dostatecznie ujednolicona w skali światowej. Z treścią i zakresem pojęcia parku narodowego wiążą się również pewne różnice występujące w poszczególnych krajach.

Ustawy o parkach narodowych mają raczej charakter regulaminów określających gospodarkę i sposób zachowania się w rezerwacie, tak aby nie było mowy o zniszczeniu lub zakłóceniu harmonii zapewniającej trwałość ich użytkowania. Próby ujednolicenia ustaw i pojęcia określającego park narodowy są prowadzone przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Jej Zasobów. Pomimo istnienia różnic w praktycznym rozumieniu pojęcia parku narodowego jest on powszechnie uważany za kategorię chronionego obszaru, któremu przyznano niekwestionowaną, najwyższą rangę wśród podlegających ochronie w danym kraju obiektów przyrodniczych. Niewątpliwym celem parku narodowego jest zaliczenie go do obszaru zmierzającego do zabezpieczenia wartości naukowych oraz ma na względzie cele wychowawcze i udostępnienie parku dla zwiedzających. Bardzo ważne są przepisy dotyczące tego, jak należy zachować się w miejscu nazwanym parkiem narodowym.

Historia Parku

Starania o ochronę przyrody Doliny Prądnika sięgają początku XIX w. i wiążą się z pierwszymi badaniami. W ciągu ubiegłego stulecia odkryto tu wiele interesujących gatunków roślin i zwierząt oraz dokonano naukowej eksploatacji jaskiń. Oprócz tego ojcowski krajobraz stał się tematem reportaży i wspomnień oraz natchnieniem dla wielu artystów malarzy i poetów. Piękno Doliny Prądnika, bogata flora i fauna, interesująca przeszłość archeologiczna skłoniły licznych przybyszów do objęcia ochroną tego zakątka ówczesnego Królestwa Kongresowego, nazwanego nawet "Polską Szwajcarią".

Na łamach prasy pojawiły się głosy protestu przeciwko eksploatacji lasów, m.in. piętnujące barbarzyńskie poczynania wrocławskich kupców niszczących ojcowskie lasy, którzy nie bacząc na warunki postawione w kontrakcie sprzedaży wycięli drzewostan pokrywający wierzchowinę jurajską w rejonie Snardzowic, Woli Kalinowskiej i Sąspowa.

Ówczesne prawodawstwo zupełnie pomijało zagadnienia ochrony przyrody. Bezkarnie rozkopywano namuliska jaskiń, wydobywając z wielu cenny materiał nawozowy. Najwięcej strat poniosły jaskinie Koziarnia i Nietoperzowa, których eksploatację prowadził w latach 1877-78 Górnośląski Urząd Górniczy pod kierunkiem O. Grubego. W pozostałych jaskiniach ogólnie dostępnych do zwiedzania odłamywano nacieki, przeciwko czemu protestowano w opisach Ojcowa i artykułach prasowych m.in. L. Anczyc pisał pod adresem turystów, którzy ogołocili Jaskinie Ciemaz "prześlicznych sopleńców".

Duże zasługi w ochronie przyrody Ojcowa położył także były jego właściciel Jan Zawicza, pierwszy badacz tutejszych jaskiń, który rozpoczął stopniowe wykupywanie Doliny Prądnika i okolic z rąk wrocławskich kupców. Dalsze wykupy kontynuował kolejny właściciel Ojcowa- Ludwik Krasiński. Społeczeństwo polskie widzące niszczenie przyrody Doliny Prądnika szybko reagowało na przejawy wandalizmu. Mimo braku odpowiednich zarządzeń ze strony ówczesnych władz podejmowano pierwsze kroki w kierunku ratowania przyrody. I tak spółka akcyjna założona pod koniec XIX w. z inicjatywy Adolfa Dygasińskiego wykupiła zamek w Pieskowej Skale wraz z otaczającymi golasem i skałami. Dydaktyczną funkcję w zakresie ochrony przyrody Doliny Prądnika odegrało także muzeum regionalne w Ojcowie założone przez S.J. Czartoryskiego pod koniec XIX w.

Jednakże te i tym podobne poczynania pojedynczych osób do I wojny światowej nie miały większego znaczenia, gdyż nie podejmowano starań o otoczenie Doliny Prądnika ochroną prawną. Dopiero gdy w okresie międzywojennym powołano Państwową Komisję Ochrony Przyrody, przekształconą później w Państwową Radę Ochrony Przyrody, na czele której stanął prof. dr. Władysław Szafer, innej rangi nabrało zagadnienie ochrony przyrody ojcowskiej. Z inicjatywy prof. Szafera została opracowana pierwsza monografia przyrodnicza Doliny Prądnika i Sąsowskiej, opublikowana w roczniku "Ochrona Przyrody" (z 4.1924 r.) w którym zamieszczono charakterystykę środowiska geograficznego okolic Ojcowa oraz plan i opis granic przyszłego rezerwaty. Rezerwat przyrody, oprócz całkowitej ochrony znajdujących się w nim skarbów natury, według autorów projektu prof. W. Szafera i inż. S. Richtera "miał służyć nauce jako teren badań naukowych, a dla turystów przygodnie odwiedzających te strony oraz dla letników (...) stanowić źródło niezapomnianych wrażeń estetycznych".

Mimo publikowania projektu rezerwatu poważne niebezpieczeństwo zagroziło ojcowskim jaskiniom ze strony Towarzystwa dla Przedsiębiorstw Górniczych, które podjęło w owym czasie eksploatację namulisk jaskiniowych. W wyniku polemiki prasowej i zdecydowanego stanowiska archeologów ostatecznie jednak zaniechano rozkopywania namulisk. Poważne spustoszenie wśród ojcowskich lasów przyniosła surowa zima na przełomie 1928 i 29 r., w wyniku której wymarzło wiele drzew bukowych i jodłowych. Większość wymarłych drzew natychmiast usuwano, a niektóre pozostawione ożyły i do dziś są unikalnymi egzemplarzami w szacie leśnej Parku.

Okres międzywojenny nie przyniósł w końcu postępu w otoczeniu ochroną prawną okolic Ojcowa. Tylko dzięki zdecydowanemu stanowisku prof. Szafera zdołano osłabić lub nawet oddalić realizację groźnych zamierzeń dla tutejszej przyrody.

Po II wojnie światowej wznowiono starania o utworzenie rezerwatu. I tym razem energiczna działalność prof. Szafera ówczesnego delegata Ministra Oświaty do spraw Ochrony Przyrody, przyczyniła się do organizowania wielu konferencji, na których powracano do utworzenia projektowanego w Ojcowie rezerwatu, a z czasem parku narodowego. Obok prof. Szafera na uznanie zasługuje W. Marcinkowski i S. Smólski. W latach 1946-53 odbyło się na temat przyszłego Parku kilka zebrań na szczeblu wojewódzkim i pod kierownictwem prof. Szafera zajęto się realizacją zadań ochrony przyrody Ojcowa i okolic oraz opracowaniem projektu rozporządzenia Rady Ministrów o powołaniu do życia Ojcowskiego Parku Narodowego. Po zatwierdzeniu projektu przez Państwową Radę Ochrony Przyrody Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 14 I 1956 r. został utworzony Ojcowski Park Narodowy o powierzchni 1590,59 ha. Planuje się powiększenie granic Parku o ok. 140 ha.

GLEBY na Wyżynie Krakowsko Częstochowskiej to: gleby brunatne, gleby i gleby bielicowe

1. wytworzone z różnych piasków (przeważnie gleby bielicowe)

2. wytworzone z glinu lub iłów (przeważnie gleby brunatne)

3. wytworzone z lessów lub innych pyłów (przeważnie gleby płowe)

4. (mała ilość)wytworzone ze skał masywnych (przeważnie gleby brunatne kwaśne)

OPADY

1. półrocza chłodnego: od 200 do 300mm

2. półrocza ciepłego: od 300 do 500mm

SUROWCE MINERALNE

1. surowce metaliczne: rudy żelaza

2. surowce skalne:

• wapienie margle dolomity kreda i gips (Niecka Niedziańska)

• iły i gliny

• piaski i żwiry

PRZEMYSŁ WYDOBYWNICZY

• rudy żelaza rudy cynku i ołowiu

• sole kamienne

PRZEMYSŁ PRZETWÓRCZY

1. elektromaszynowy (metalowy, maszynowy, precyzyjny, środków transportu, elektroniczny, elektrotechniczny)

2. włókienniczy i skórzany

OBSZARY ROLNICZE

1. lasy liściaste i iglaste

2. grunty orne

ROLNICTWO

1. warzywa i owoce

2. żyta 25% ziemniaków 20%

Wyżyna Krakowsko-Częstochowska leży na terenie dawnych trzech województw: częstochowskiego, katowickiego i krakowskiego. Dzieli się na:
- Wyżynę Częstochowską (pow. 1299 km2) - między przełomową doliną Warty pod Częstochową a obniżeniem Białej Przemszy i Szreniawy z charakterystycznymi ułożonymi równoleżnikowo pasmami wzgórz,
-Wyżynę Olkuską (pow. 818 km2) - między obniżeniem Białej Przemszy i Szreniawy, Rowem Krzeszowickim z dominującą płaską wierzchowiną, porozcinaną wieloma dolinami,
-Rów Krzeszowicki (pow. 225 km2) - zapadlisko tektoniczne między Trzebinią a Krakowem,
-Grzbiet Tenczyński (pow. 273 km2) - pasmo wzgórz ciągnących się od Krakowa do Chrzanowa z malowniczymi dolinami.

Jaskinie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej

Proponowalibyśmy zwiedzenie kilku najciekawszych i nietrudnych jaskiń znajdujących się na terenie Wyżyny Krakowsko - Częstochowskiej. Tereny te nadają się szczególnie na wyprawy w skałki oraz na zwiedzanie jaskiń, których jest ogromna ilość. Każdy, kto lubi ciemne, mokre, błotniste tereny znajdzie coś dla siebie. Jaskinie są o różnych stopniach trudności. Proponujemy zwiedzenie kilku z nich.

Smocza Jama	Położenie: Kraków, Wawel. Jaskinia o rozwinięciu poziomym, główny ciąg korytarzy jest oświetlony i przystosowany do ruchu turystycznego
Jaskinia Wierzchowska Górna	Położenie: Wierzchowice. Jaskinia o rozwinięciu poziomym, przystosowana do ruchu turystycznego. Posiada oświetlenie elektryczne
Jaskinia Ciemna	Położenie: Ojców Jaskinia o rozwinięciu poziomym, zwiedzanie bez trudności
Jaskinia Łokietka	Położenie: Ojców. Jaskinia o rozwinięciu poziomym, przystosowana do ruchu turystycznego, zwiedzanie z przewodnikiem
Jaskinia w Kroczycach	Położenie: Kroczyce. Jaskinia o rozwinięciu poziomym, zwiedzanie bez trudności
Jaskinia w Sokolnikach	Położenie: Sokolniki. Jaskinia o rozwinięciu poziomym, zwiedzanie bez trudności
Jaskinia Sucha	Położenie: Bobolice. Zwiedzanie części jaskini bez trudności, w partiach końcowych konieczne użycie liny.
Jaskinia Urwista	Położenie: Olsztyn. Jaskinia o rozwinięciu pionowym, zwiedzanie wymaga użycia liny i specjalistycznego sprzętu

SPIS TREŚCI

ROZTOCZE - informacje o przyrodzie

11

Michał Ziąbkowski

Temat: Wybrane informacje o regionie wyżyn polskich. Kl.VIII „A”

---