STRONY POSTĘPOWANIA KARNEGO

POJĘCIE STRONY I RODZAJE STRON

• Stronami postępowania karnego są ci jego uczestnicy, którzy działają w procesie we własnym imieniu, mając interes prawny w określonym rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu.

• Są to zatem osoby, dla któ­rych postępowanie karne jest ich procesem, gdyż chodzi im o rozstrzygnięcie w przed­miocie odpowiedzialności zgodnie z reprezentowanym przez nich interesem praw­nym. Stronami są zatem:

• w postępowaniu przed sądem: oskarżyciel publiczny, oskarżyciel posiłko­wy, oskarżyciel prywatny, powód cywilny i oskarżony,

• w dochodzeniu i śledztwie: podejrzany i pokrzywdzony.

• Te strony określić można jako strony zasadnicze. W szczególnych odmianach procesu (postępowaniach szczególnych) mogą występować też strony szczególne, charakterystyczne jedynie dla tego typu postępowania karnego. Tak też jest w postę­powaniu karnym skarbowym, w którym występują jako strony (obok oskarżyciela publicznego i oskarżonego) odpowiedzialny posiłkowe i interwenient.

• W obecnym k.p.k. pojawia się także podmiot, którego kodeks nie traktuje jak stronę, choć nadaje mu niektóre jej uprawnienia. Chodzi o osobę, którą można zobo­wiązać do zwrotu Skarbowi Państwa całości lub części uzyskanej przez nią, w wy­niku cudzego przestępstwa, korzyści majątkowej (art. 52 k.k. i 416 k.p.k.); proces dotyczy zatem jej praw majątkowych. Podmiot ten zawiadamia się o rozprawie, może on korzystać z pomocy pełnomocnika i ma prawo — obok stron — do wnoszenia środków odwoławczych (art. 425 § 1 k.p.k.). W istocie mamy tu do czynienia ze swoistą guasi-stroną. postępowania karnego.

• Tradycyjne, klasyczne wręcz, jest w doktrynie rozróżnianie stron czynnych (ofen­sywnych) i stron biernych (defensywnych). Do pierwszej kategorii zalicza się stro­ny występujące z żądaniem o rozstrzygnięcie w przedmiocie odpowiedzialności, a więc oskarżycieli i powoda cywilnego (a także interwenienta w procesie karnym skarbowym). Za stronę bierną uznaje się natomiast osobę, przeciwko której żądanie to jest wysuwane, a więc o odpowiedzialności której ma się rozstrzygać (podejrza­ny, oskarżony, odpowiedzialny posiłkowo w procesie karnym skarbowym).

strony zastępcze i strony nowe.

• W obu wypadkach chodzi o osoby, które przejmują w określonych sytuacjach upraw­nienia procesowe pokrzywdzonego.

• Strona zastępcza to taki podmiot, który na mocy upoważnienia ustawowego może przejąć uprawnienia pokrzywdzonego, gdy ten ostatni nie był jeszcze stroną procesu, a więc zmarł przed uzyskaniem statusu strony.

• Zgodnie z art. 52 k.p.k. w razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe. W razie zatem śmierci pokrzywdzonego czynem prywatnoskargowym, gdy nie wniesiono jeszcze oskarżenia prywatnego, osoby te mogą wystąpić z takim oskarżeniem, jeżeli tylko nie minął termin przedawnienia karalności czynu. Mogą też złożyć zawiadomienie o przestępstwie ściganym z urzędu, jakie dotknęło zmar­łego, i wykonywać następnie w postępowaniu przygotowawczym uprawnienia po­krzywdzonego. Mogą również wystąpić z wnioskiem o zobowiązanie skazywanego do naprawienia szkody w wypadkach wskazanych w art. 46 k.k.

• Strona zastępcza działa przy tym we własnym imieniu; pokrzywdzony jako podmiot prawny już bo­wiem nie istnieje. Stroną zastępczą może być każda z osób najbliższych dla zmarłego. Gdyby jednak jedna z tych osób wytoczyła np. oskarżenie prywatne lub posiłko­we, pozostałe tracą swój tytuł do działania.

• Nie dotyczy to jednak dochodzenia rosz­czeń cywilnych w procesie karnym, tu bowiem zakres tych roszczeń określa prawo cywilne, a są to roszczenia własne tych osób (art. 63 § 1 k.p.k.) i nie jest wykluczo­na wielość uprawnionych do dochodzenia poszczególnych roszczeń.

• Natomiast strona nowa to taka osoba, która wstępuje wprawa zmarłego po­krzywdzonego, który był już stroną postępowania. Jeżeli więc pokrzywdzony czy­nem ściganym ex delikto zmarł w toku dochodzenia (śledztwa), osoby najbliższe mogą wykonywać w tym postępowaniu prawa, które przysługiwałyby zmarłemu, już jako strony nowe (art. 52 w zw. z art. 299 § 1).

• Mogą też następnie występować z powództwem cywilnym i oskarżeniem posiłkowym, ale jako strony zastępcze, gdyż pokrzywdzony z racji samego pokrzywdzenia jest ex legę jedynie stroną postępo­wania przygotowawczego i w tym zakresie osoby najbliższe po jego śmierci stały się stroną nową.

• W sądowym postępowaniu karnym (poza wstępną jego fazą) dla bycia stroną pokrzywdzony musi wcielić się w rolę oskarżyciela (posiłkowego lub prywatnego) albo powoda cywilnego. Ponieważ zmarły pokrzywdzony tego nie uczy­nił, osoby najbliższe mogą zrealizować to jako strony zastępcze. Natomiast z art. 58, 61 i 63 § 2 wynika, że w razie śmierci pokrzywdzonego, który był już w procesie oskarżycielem posiłkowym, oskarżycielem prywatnym lub powodem cywilnym, osoby najbliższe mogą wstąpić w te prawa zmarłego. Następuje tu pełna podmiana osobowa danej strony, a strona nowa dysponuje takimi prawami, jakie posiadałby w dalszym toku procesu zmarły. Nie dotyczy to jednak powoda cywilnego, gdyż tu strona nowa może dochodzić jedynie „przysługujących jej roszczeń" (art. 63 § 2).

Udział w postępowaniu karnym w charakterze strony uzależniony jest od posia­dania przez dany podmiot zdolności procesowej i legitymacji procesowej.

• Zdolność procesowa to zdolność zajęcia stanowiska strony w postępowaniu karnym, a więc stania się stroną. Jest to przy tym zdolność o charakterze abstrakcyjnym, zdolność bycia stroną w ogóle, a nie w konkretnym procesie. Zdolność procesową do bycia stroną czynną ma tak osoba fizyczna, w tym i małoletnia, jak i osoba praw­na oraz podmiot nieposiadający osobowości prawnej; jednakże zdolność bycia oskar­życielem publicznym ma jedynie prokurator i inne ustawowo uprawnione organy. Zdolność procesową bycia stroną bierną (oskarżonym, podejrzanym) ma jedynie osoba fizyczna, która ukończyła 17 lat, a wyjątkowo, gdy ukończyła 15 lat.

• Legitymacja procesowa (do procesu) to z kolei uprawnienie bycia określoną stroną w konkretnym procesie.

• Po stronie biernej wią­że się to z wysunięciem wobec określonej osoby fizycznej zarzutu popełnienia przez nią przestępstwa (podejrzany) lub wystąpieniem z takim oskarżeniem do sądu oskarżonego stronie czynnej legityma­cja do procesu wynika z posiadania określonych przymiotów wskazanych przez prze­pisy procesowe. Oskarżycielem prywatnym, posiłkowym lub powodem cywilnym może więc być jedynie osoba pokrzywdzona przestępstwem zarzucanym oskarżo­nemu (art. 53, 59 i 62 w zw. z art. 49), a w razie śmierci pokrzywdzonego — osoba najbliższa dla zmarłego (art. 52). Oskarżycielem publicznym w postępowaniu zwy­czajnym może być tylko prokurator (art. 35 § 1), a w postępowaniu przed sądami wojskowymi — prokurator wojskowy (art. 657 § 2); legitymację do procesu proku­rator posiada przy tym przez sam fakt bycia prokuratorem. W postępowaniach szcze­gólnych stroną oskarżającą mogą być i inne, upoważnione przez przepisy szczegól­ne, organy (np. art. 325d).

• Zdolność do podejmowania czynności procesowych to możli­wość osobistego działania przez stronę w postępowaniu. Zdolność tę ma w zasadzie jedynie osoba posiadająca zdolność do czynności prawnych w rozumieniu prawa cywilnego, a więc gdy chodzi o osobę fizyczną — ten, kto jest pełnoletni i nieubezwłasnowolniony.

• Za pokrzywdzonego bę­dącego małoletnim lub ubezwłasnowolnionym całkowicie bądź częściowo jego prawa wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą po­krzywdzony pozostaje. Dlatego np. każdy z rodziców zgwałconej małoletniej jest uprawniony do złożenia wniosku o ściganie za pokrzywdzoną oraz do wykonywa­nia praw pokrzywdzonego we wszczętym w wyniku tego wniosku postępowaniu.

• Gdy pokrzywdzony nie jest osobą fizyczną, czynności procesowych do­konuje organ uprawniony do działania w jego imieniu (art. 51 § 1); uprawnienie da­nego organu wynika tu z przepisów szczególnych (np. prawa bankowego) lub ak­tów wewnętrznych danego podmiotu (zarejestrowanych statutów).

• Jednakże gdy chodzi o oskarżonego, to nawet gdyby był nieletni lub ubezwłasnowolniony, nie jest on pozbawiony możliwości podejmowania czynności procesowych w swym włas­nym procesie, a przedstawiciel ustawowy lub osoba, pod której pieczą oskarżony pozostaje, może jedynie także podejmować na jego korzyść wszelkie czynności procesowe (art. 76). Jest to jednak działanie obok samego oskarżonego, a nie jak w przypadku pokrzywdzonego — za tę osobę; oskarżony nie może bowiem być pozbawiony prawa do samodzielnej obrony.

• Z kolei legitymacja do działania w pro­cesie za stronę lub obok strony to kwestia posiadania upoważnienia do występowa­nia jako przedstawiciel lub organ strony.

• Przedstawiciel ustawowy pokrzywdzone­go lub oskarżonego posiada takie upoważnienie z mocy art. 51 § 2 i 76 i w zakresie tam wskazanym.

• Obrońca i pełnomocnik strony dysponować z kolei musi stosow­nym pełnomocnictwem udzielonym mu przez stronę, jej organ luli przedstawiciela ustawowego albo czerpać upoważnienie z tytułu ustanowienia go z urzędu przez prezesa sądu (art. 81, 83 i 88).

• Organ strony czerpie zaś swe umocowanie do doko­nywania czynności procesowych z art. 51 § 1 i norm szczególnych określających go jako organ danego podmiotu.

• Zarówno po stronie czynnej, jak i biernej może mieć miejsce wielość stron.

• Mówi się wówczas o tzw. współuczestnictwie Nie jest to w żadnej mierze współuczestnictwo o charakte­rze koniecznym, które wymagałoby zawsze łącznego rozpoznawania spraw osób, których przestępstwa pozostająze sobą w związku. Kodeks zakłada bowiem, że gdy zachodzą okoliczności utrudniające łączne rozpoznanie spraw tych osób, można wyłączyć i odrębnie rozpatrzyć poszczególne sprawy (art. 34 § 3).

• Współuczestnictwo po stronie czynnej jest możliwe przede wszystkim tam, gdzie w rolę określonej strony wcielić się może pokrzywdzony. Ponieważ jest możliwa wielość pokrzywdzonych tym samym czynem, dopuszczalne jest też wystąpienie kilku pokrzywdzonych w tej samej roli procesowej. Nie ma zatem przeszkód, aby każdy z wielu pokrzywdzonych wytoczył powództwo adhezyjne (art. 62) lub przy­łączył się do wytoczonego oskarżenia publicznego jako oskarżyciel posiłkowy (art. 54 § 1) do samodzielnego oskarżenia wniesionego przez innego oskarżyciela posiłkowego (art. 55 § 3) bądź do wniesionego oskarżenia prywatnego (art. 59 § 2), byle nastąpiło to do rozpoczęcia przewodu sądowego w danej sprawie. Przyłączenie się po tym momencie jest niedopuszczalne, a rozstrzygnięcie sprawy stanowi przesłan­kę rei iudicatae dla pozostałych pokrzywdzonych

• Możliwa jest także kumulacja roli kilku stron, choć w ograniczonym zakresie.

• Wchodzi ona w grę po stronie pokrzywdzonego, który może w jednym procesie; wystąpić jednocześnie w roli oskarżyciela posiłkowego i powoda cywilnego albo oskarżyciela prywatnego i powoda cywilnego.

• Kodeks dopuszcza też wytoczenie przez prokuratora, będącego oskarżycielem publicznym, powództwa cywilnego na rzecz pokrzywdzonego, gdy wymaga tego interes społeczny (art. 64); prokurator taki dysponuje wówczas także prawami służącymi powodowi cywilnemu, ale działa tu jako rzecznik interesu społecznego, łącząc te dwie role w postępowaniu, choć nie jest to połączenie roli dwu stron, lecz roli strony i innego uczestnika postępowania. Prokurator może też, właśnie jako rzecznik interesu pu­blicznego, wystąpić z wnioskiem, o którym mowa w art. 46 k.k. (tj. o zobowiązanie skazanego do naprawienia szkody), gdy nie zostało wytoczone powództwo cywilne. a i on sam też z nim nie występuje

Nie jest też całkowicie wykluczona kumulacja roli strony z rolą innego uczest­nika postępowania. Jest to niedopuszczalne, gdy chodzi o oskarżonego i oskarży­ciela publicznego, choć — jak wyżej wskazano— wyjątkowo przy prokuratorze może to mieć miejsce, gdy wytoczy on powództwo adhezyjne na rzecz pokrzyw­dzonego. Jest natomiast w pełni możliwe w przypadku pokrzywdzonego, który może połączyć nawet funkcję strony i świadka. Pokrzywdzony więc — zarówno w postę­powaniu przygotowawczym, jak i przed sądem, gdy występuje jako oskarżyciel po­siłkowy lub prywatny albo powód cywilny — może być jednocześnie przesłuchany w charakterze świadka; nie może natomiast być biegłym, gdyż od biegłego wymaga się zachowania obiektywizmu (art. 196 § 1). Także interwenient jako strona szcze­gólna może być przesłuchany tylko jako świadek (zob. też § 8).







OSKARŻYCIEL PUBLICZNY

• Oskarżyciel publiczny to organ państwowy, który we własnym imieniu wnosi i (lub) popiera oskarżenie w sprawach o przestępstwa, które ustawa nakazuje lub zezwala ścigać skargą publiczną.

• Chodzi tu o przestępstwa ścigane z urzędu i z urzędu, lecz na wniosek, a także niekiedy o przestępstwa prywatnoskargowe. Te ostatnie mogą być ścigane z oskarżenia publicznego w razie tzw. objęcia ścigania z uwagi na interes społeczny (art. 60) oraz gdy ich sprawcą jest osoba podlegająca sądom wojskowym (art. 661).

• Oskarżyciel publiczny działa zatem jak strona, jest stroną postępowa­nia, która nie reprezentuje w nim swego prywatnego interesu jak pozostałe stro­ny, ale interes publiczny, który z uwagi na rozdział kompetencji między organa­mi państwowymi staje się jakby „własnym" interesem prawnym oskarżyciela.

• Od oskarżyciela publicznego wymaga się w związku z tym zachowania obiek­tywizmu. Podlega on zatem wyłączeniu ex legę od oskarżania z powodów podob­nych jak sędzia od udziału w sprawie (art. 40 § 1 pkt 1-4 i 6 oraz § 2 w zw. z art. 47), może także być wyłączony na wniosek w razie uzasadnionej wątpliwości co do jego bezstronności

• Z powyższego wynika zakaz łącze­nia funkcji oskarżyciela publicznego z innymi rolami procesowymi (świadka, bie­głego, przedstawiciela innej strony); nie może zatem w roli oskarżyciela wystąpić taki pracownik danego podmiotu, który ma być jednocześnie np. świadkiem w da­nej sprawie.

• O wyłączeniu oskarżyciela orzeka prokurator lub organ bezpośrednio przełożo­ny nad osobą wykonującą tę funkcję (art. 48 § 1).

• Z racji interesu, jaki reprezentuje, i obiektywizmu, jaki musi zachować, oskar­życiel publiczny jest jedyną stroną czynną, która może wnosić środki odwoławcze także na korzyść oskarżonego (art. 425 § 4).

Zasadniczym oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami jest pro­kurator (art. 45 § 1), w postępowaniu przed sądami wojskowymi uprawnienia te ma prokurator wojskowy (art. 657 § 2).

• Nieprokuratorscy oskarżyciele publiczni występują obecnie w procesie karnym w kilku sytuacjach.

• Po pierwsze, są to organy wskazane w rozporządzeniu wykonawczym Mini­stra Sprawiedliwości, wydanym dla dochodzenia, czyli w istocie dla trybu uprosz­czonego. Należą do nich organy Inspekcji Handlowej, Państwowej Inspekcji Sanitarnej, Straży Granicznej oraz Prezes Urzędu Regulacji Telekomunikacji i Poczty, a także urzędy skarbowe i inspektorzy kontroli skarbowej w odniesieniu do czynów Skazanych w rozporządzeniu. Organy te mogą wnosić i popierać oskarżenie jedynie w I instancji

• Oskarżyciel taki jest tym samym pozbawiony możliwości zaskarżenia orzeczenia sądu, gdyż byłoby to już podejmowanie działań wykraczających poza „popieranie oskarżenia przed sądem I instancji

• Nieprokuratorscy oskarżyciele publiczni wskazani w rozporządzeniu wykonaw­czym Ministra Sprawiedliwości i upoważnieni do popierania oskarżenia przed są­dem I instancji mogą wystąpić z wnioskiem o uzasadnienie wyroku (art. 422), choć nie mogą zaskarżać tego wyroku; uprawnienie do zaskarżenia ma tu prokurator jako zasadniczy oskarżyciel publiczny. Uprawnienia tych organów jednak wygasają, gdy oskarżenie wniesie sam prokurator

• Drugą grupę nieprokuratorskich oskarżycieli publicznych stanowią organy upoważnione do ścigania określonych przestępstw przez ustawy szczególne. Do tej grupy należą:

1. Straż Leśna i podmioty, którym przysługują uprawnienia strażnika leśnego, gdy przedmiotem przestępstwa jest drewno z lasu będącego własnością Skarbu Państwa

2. strażnicy Straży Łowieckiej w odniesieniu do czynów z zakresu szkodnictwa łowieckiego .

• Podmioty te mogą samodzielnie wnosić akt oskarżenia i mają pełnię praw oskarżycielskich, łącznie z możliwością zaskarżania orzeczeń, niezależnie od trybu po­stępowania, w jakim prowadzony jest proces karny.

• Do tej samej kategorii oskarżycieli zaliczyć należy finansowe organy postępo­wania przygotowawczego, które z mocy k.k.s. mogą samodzielnie wnosić i popie­rać oskarżenie o przestępstwa i wykroczenia skarbowe, ale jedynie w trybie uprosz­czonym (art. 155 § 1 i 157 § 1 k.k.s.); w trybie zwykłym (po śledztwie np. o przestępstwa skarbowe w warunkach tzw. nadzwyczajnego obostrzenia kary — art. 117 § 1 k.k.s.) przekazują one po śledztwie sprawę prokuratorowi, ale po wniesieniu przez niego aktu oskarżenia mogą obok niego przystąpić do procesu jako oskarżyciel publiczny (art. 157 § 2 k.k.s.).

Ustawa o prokuraturze zastrzega, że pro­kurator może wykonywać funkcję oskarżyciela publicznego także w sprawach wnie­sionych do sądu przez innych oskarżycieli

• Podstawowym zadaniem oskarżyciela publicznego jest realizacja proceso­wej funkcji i ścigania karnego, a więc doprowadzenia do sprawiedliwego ukarania osoby winnej popełnienia przestępstwa. Na oskarżycielu publicznym ciąży ciężar dowodu, a więc udowodnienie sprawstwa i winy oskarżonemu i obalenie domnie­mania niewinności. Oskarżyciel publiczny powinien zatem występować z oskar­żeniem jedynie, gdy jest przekonany o sprawstwie i winie danej osoby odnośnie do określonego przestępstwa.

• Oskarżyciel publiczny nie może skutecznie poprzez swoje czynności unicestwić postępowania sądowego. Możliwe jest wprawdzie odstąpienie oskarżyciela pu­blicznego od oskarżenia, ale odstąpienie to nie wiąże sądu (art. 14 § 2). Odstąpienie takie nie stoi na przeszkodzie późniejszemu zaskarżeniu przez oskarżyciela wy­danego przez sąd orzeczenia.

• Odstąpienie od oskarżania nie oznacza tu cofnięcia skargi, gdyż jej dysponentem stał się już sąd, a tym samym nie daje ono samo w sobie podstaw do umorzenia postępowania

• Prokurator jako zasadniczy oskarżyciel publiczny może też — jak już wspo­mniano — objąć swym ściganiem także przestępstwa prywatnoskargowe. Może to uczynić, wszczynając dochodzenie w sprawie o takie przestępstwo albo wstępu­jąc do postępowania już wszczętego, jeżeli wymaga tego interes społeczny. Objęcie ścigania pozosta­je zatem autonomiczną decyzją prokuratora.

• Objęcie ścigania nastąpić może poprzez wszczęcie dochodzenia in rem w spra­wie o czyn prywatnoskargowy lub przez przedstawienie zarzutu obejmującego taki czyn albo o zmianie zarzutów, gdy fakt, że czyn jest prywatnoskargowy, ustalono już po przedstawieniu zarzutów, a interes społeczny przemawia za objęciem ściga­nia. We wszystkich tych wypadkach prokurator wnosi publiczny akt oskarżenia

• Ponieważ ściganie z oskarżenia publicznego stanowi tu odstępstwo od zasady, że ściganie przestępstw prywatnych należy do pokrzywdzonego, a idea tego wyjąt­ku zasadza się na istnieniu interesu społecznego w ściganiu publicznym, przeto pro­kurator pozostaje tu dysponentem skargi jako publicznej. Gdyby zatem odstąpił następnie od oskarżenia, musi dojść do umorzenia postępowania z powodu braku skargi uprawnionego oskarżyciela (art. 17 § 1 pkt 9), chyba że oskarżenie, jako pry­watne, przejmie pokrzywdzony (art. 60 § 3 i 4).

• Kodeks przyjmuje, że udział prokuratora w rozprawie w sprawach z oskarże­nia publicznego jest obowiązkowy, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 46k.p.k.). Oznacza to obowiązek uczestnictwa także wtedy, gdy prokurator jako oskar­życiel odstąpił od oskarżenia; w takim wypadku realizuje on swą funkcję rzecznika praworządności (interesu społecznego).

W razie rażącego naruszenia przez oskarżyciela publicznego jego obowiąz­ków procesowych sąd zawiadamia o tym bezpośredniego przełożonego osoby, która dopuściła się uchybienia; w stosunku do Policji oraz innych organów postępowa­nia przygotowawczego uprawnienie takie przysługuje również prokuratorowi (art. 20 § 2).




OSKARŻYCIEL POSIŁKOWY

• Określenie „oskarżyciel posiłkowy" może mieć różne znaczenie, gdyż kryć się pod nim mogą podmioty o różnych uprawnieniach, zależnie od regulacji prawnej. Chodzi przy tym zawsze o pokrzywdzonego, któremu nadaje się określone możli­wości oskarżycielskie w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu.

• W teorii roz­różnia się w związku z tym tzw. oskarżyciela subsydiarnego, który podejmuje swą działalność, gdy oskarżyciel zasadniczy (publiczny) nie realizuje funkcji ścigania, czyli nie wnosi oskarżenia albo odstępuje od niego, oskarżyciela konkurującego (pomocniczego), który dysponuje prawem samoistnej skargi niezależnie od oskar­życiela publicznego, oraz oskarżyciela ubocznego, który włącza się do postępowa­nia obok oskarżyciela publicznego

• Oskarżycielem posiłkowym jest pokrzywdzony, który w sprawie o przestępstwo ścigane z urzędu występuje z oskarżeniem obok prokuratora albo — w określonych prawem sytuacjach — także zamiast tego podmiotu

• Jeżeli oskarżyciel publiczny wniósł akt oskarżenia, pokrzywdzony (podmiot uprawniony do wykonywania jego praw) może aż do rozpoczęcia przewodu sądo­wego na rozprawie głównej złożyć oświadczenie, że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego (art. 54 § 1).

• W razie zaś rozpoznawania na posiedzeniu — zawartego w akcie oskarżenia — wniosku oskarżyciela publicznego o skazanie oskar­żonego bez rozprawy ma to uczynić najpóźniej na tym posiedzeniu (art. 343 § 5 zd. 11). Jest to zatem tzw. oskarżenie uboczne.

• Oświadczenie pokrzywdzonego jest badane przez sąd jedynie od strony formalnej. Sądowi wolno orzec, że oskarżyciel posiłkowy nie może brać udziału w postępowaniu jedynie wtedy, gdy stwierdzi, że nie jest on osobą uprawnioną, czyli nie jest pokrzywdzonym (lub osobą uprawnioną do wykonywania praw pokrzywdzonego), albo że oświadczenie o przystąpieniu do postępowania złożono po terminie, tj. po rozpoczęciu przewodu sądowego (art. 56 § 2). Na postanowienie takie zażalenie nie służy (art. 56 § 3).

• Sąd nie dopuszcza też oskarżyciela posiłkowego, gdy oskarżenie takie jest w ogóle niedopuszczalne, co ma miejsce w razie złożenia przez prokuratora wniosku o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy (art. 354 pkt 1 in principio).

• Pokrzywdzony staje się zatem oskarżycielem posiłkowym (ubocznym) przez samo złożenie oświadczenia, że będzie działał w tym charakterze, a nie na mocy postanowie­nia sądu o dopuszczeniu go do procesu, ale odstąpienie tego ostatniego od oskarżenia nie pozbawia go uprawnień oskarżyciela posiłkowego (art. 54 § 2), gdyż nie wiąże sądu (art. 14 § 2).

• Pokrzywdzony może też niekiedy stać się oskarżycielem posiłkowym (ubocz­nym) z mocy samego prawa.

• Dotyczy to sytuacji, gdy po wytoczeniu przezeń oskar­żenia prywatnego w sprawie o czyn ścigany skargą prywatną, prokurator obejmie ściganie, wstępując do tego postępowania, które tym samym toczy się dalej z urzę­du. Dotychczasowy oskarżyciel staje się wówczas ex legę oskarżycielem posiłkowym, a inni pokrzywdzeni tym samym czynem mogą przyłączyć się do postępowa­nia już tylko jako oskarżyciele posiłkowi (art. 60 § 2).

• Jeżeli natomiast prokurator objął ściganie poprzez wszczęcie postępowania, pokrzywdzeni mogą jedynie przy­łączyć się do postępowania po wniesieniu oskarżenia przez prokuratora.

• Gdyby w to­ku postępowania jeszcze jako prywatnoskargowego doszło do oskarżenia wzajem­nego (art. 497), a prokurator objął oba oskarżenia, obaj oskarżeni stają się z mocy prawa, w odpowiednim zakresie, oskarżycielami posiłkowymi (ubocznymi), będąc też nadal oskarżonymi (art. 498 § 3).

• Pokrzywdzony może też samodzielnie wystąpić z aktem oskarżenia, w spra­wie o czyn ścigany z urzędu, jako oskarżyciel posiłkowy w razie powtórnej od­mowy wszczęcia postępowania przygotowawczego lub powtórnego umorzenia tego postępowania przez prokuratora (art. 55 § 1); jest to dopuszczalne także w sprawach należących do orzecznictwa sądów wojskowych (zob. rozdział XVII pkt 5). Mamy tu do czynienia z oskarżeniem typu subsydiamego (zastępczego).

• Kodeks zakłada, że w razie odmowy wszczęcia lub umorzenia postę­powania przygotowawczego pokrzywdzonemu służy zażalenie;

• zażalenie to roz­poznaje prokurator nadrzędny, który może jedynie przychylić się do niego i naka­zać wszczęcie lub kontynuowanie dochodzenia (śledztwa) albo— gdy nie widzi ku temu podstaw — przekazać zażalenie do sądu właściwego do rozpoznania spra­wy (art. 306 § 1 i 2); przekazanie nie wymaga wydania postanowienia.

• Sąd może przekazane mu zażalenie oddalić — i tym samym zamyka drogę do oskarżenia subsydiarnego — bądź też je uwzględnić — i wówczas, uchylając je, wskazuje powo­dy tej decyzji oraz okoliczności, które należy jeszcze wyjaśnić lub czynności, jakie powinno się przeprowadzić; wskazania te są dla prokuratora wiążące (art. 330 § 1).

• Jeżeli po ich wykonaniu prokurator nadal nie widzi podstaw do wszczęcia postępo­wania lub wniesienia oskarżenia, może ponownie odmówić wszczęcia lub umorzyć postępowanie przygotowawcze; chodzi przy tym o ponowną taką samą decyzję.

• Jeżeli zatem w wyniku decyzji sądu postępowanie, którego wszczęcia odmówiono, wszczęto, a następnie umorzono, pokrzywdzony zyskuje prawo do pierwszego zaskarżenia umorzenia, na zasadach wyżej określonych (do prokuratora nadrzędnego, który albo przychyli się do zażalenia, albo przekaże je sądowi itd.).

• W razie ponownej odmowy wszczęcia lub ponownego umorzenia pokrzywdzonemu służy znów zażalenie, ale jedynie do prokuratora nadrzędnego, ten zaś może je uwzględ­nić i postępowanie będzie wówczas wszczęte lub kontynuowane albo też podzielić zdanie prokuratora i jego postanowienie utrzymać w mocy (art. 330 § 2)

• Dopiero w tym ostatnim przypadku pokrzywdzony może samodzielnie wnieść akt oskarżenia i wystąpić jako oskarżyciel posiłkowy (subsydiarny). Musi to uczynić w terminie miesiąca od doręczenia mu postanowienia prokuratora nadrzędnego (art. 55 § 1 zd. I in fine); termin ten nie podlega przywróce­niu.

• Pokrzywdzony traci jednak prawo do wniesienia samodzielnie oskarżenia, jeżeli Prokurator Generalny — zanim wy­stąpi on z oskarżeniem — uchyli w trybie wskazanym w art. 328 § 1 k.p.k. posta­nowienie o umorzeniu postępowania. Uchylenie nie jest jednak możliwe po wniesieniu oskarżenia przez pokrzywdzonego z uwagi na powstałą wówczas zawisłość sprawy. Do oskarżenia posiłkowego subsydiarnego dochodzi zatem w sytuacji swo­istego sporu między pokrzywdzonym i sądem, uznającym jego racje z jednej stro­ny, a prokuraturą— z drugiej.

• Wnoszony przez pokrzywdzonego akt oskarżenia jest publicznym aktem oskarżenia.

• Ze względu na wymogi stawiane aktowi oskarżenia wnoszonemu przez subsy­diarnego oskarżyciela posiłkowego czynność ta objęta jest przymusem adwokackim, z tym że gdy pokrzywdzonym jest instytucja państwowa, samorządowa lub społecz­na, akt ten może być sporządzony i podpisany także przez radcę prawnego

• Przy rozpatrywaniu sprawy z oskarżenia posiłkowego subsydiarnego wykluczona jest możliwość zwrotu sprawy prokuratorowi do uzupełnienia postępowania przygo­towawczego, tak przed rozprawą, jak i z rozprawy

• W sprawie wszczętej na podstawie aktu oskarżenia wniesionego przez oskarży­ciela posiłkowego może brać udział również prokurator (art. 55 § 4); nie występuje on tu jednak jako oskarżyciel publiczny (strona), lecz wyłącznie jako rzecznik pra­worządności (interesu publicznego). Inny pokrzywdzony tym samym czynem może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej przyłączyć się do po­stępowania przez złożenie stosownego oświadczenia (art. 55 § 3). Sąd może jednak orzec, iż osoba taka nie może występować w roli oskarżyciela posiłkowego, gdy stwierdzi, że nie jest ona uprawniona albo że oświadczenie o przystąpieniu złożyła po terminie; na postanowienie to zażalenie nie służy (art. 56 § 2 i 3).

• Zarówno przy oskarżeniu posiłkowym typu ubocznego, jak i subsydiarnym sąd, jeżeli jest to konieczne dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, może ograniczyć liczbę oskarżycieli posiłkowych (art. 56 § 1 zd. 1).

• Decyzja w przedmiocie ograniczenia liczby oskarżycieli posiłko­wych leży w gestii sądu (nie prezesa sądu) i wymaga tym samym postanowienia

• Oskarżyciel posiłkowy jest pełnoprawną stroną procesową. Jest zawsze pod­miotem niezależnym, nawet gdy działa obok oskarżyciela publicznego.

• Z uwagi na interes, jaki reprezentuje (zoli. § I), może jedynie popierać oskarżenie i nie może podejmować jakichkolwiek czynności na korzyść oskarżonego. Działa zatem wyłącznie we własnym interesie, czyli na niekorzyść oskarżonego. Obecny kodeks nie ogranicza oskarżyciela posiłkowego w zakresie zaskarżania orzeczeń, może on więc skarżyć każde rozstrzygnięcie i ustalenie, które narusza jego prawa lub szkodzi jego interesom (art. 425 § 3). Ma zatem również możliwość zaskarżenia wyroku także wyłącznie co kary (art. 447 § 2), gdyż jego procesowym interesem jest doprowadze­nie do sprawiedliwego, w jego odczuciu, ukarania sprawcy przestępstwa.

• W odróżnieniu od prokuratora udział oskarżyciela posiłkowego w postępowaniu nie jest jednak obowiązkowy, a jego niestawiennictwo nie tamuje toku procesu. Jednak­że w razie należytego usprawiedliwienia nieobecności i wnioskowania o nieprzeprowadzanie rozprawy bez jego obecności sąd powinien rozprawę odroczyć lub przerwać; to samo dotyczy nieobecności wywołanej niezawiadomieniem o rozprawie albo wynikłej z przeszkody żywiołowej lub innej ważnej przyczyny, np. losowej (art. 117 § 2).

• Oskarżyciel posiłkowy może w toku postępowania korzystać z pomocy pełno­mocnika (art. 87 § 1). Jeżeli jest nim instytucja państwowa, samorządowa lub spo­łeczna, pełnomocnikiem takim może być radca prawny albo inny pracownik tej in­stytucji bądź jej organu nadrzędnego (art. 88 § 2), w innych wypadkach musi to być adwokat (art. 82 w zw. z art. 88 § 1). W razie wykazania, że nie jest w stanie ponieść kosztów pełnomocnictwa bez uszczerbku dla koniecznego utrzymania siebie i ro­dziny, oskarżyciel posiłkowy może wnosić o ustanowienie mu przez sąd pełnomoc­nika z urzędu (art. 78 w zw. z art. 88 § 1).

• Oskarżyciel posiłkowy, który sam wniósł oskarżenie, ponosi jednak koszty pro­cesu jak oskarżyciel prywatny (art. 640), a więc w razie uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia postępowania (art. 632 pkt 1). Nie dotyczy to oskarżyciela posiłko­wego ubocznego, gdzie koszty wykłada i ponosi Skarb Państwa (art. 619 i 632 pkt 2). Gdyby jednak wnosił on środek odwoławczy, to w razie jego nieuwzględnienia po­nosi on koszty postępowania odwoławczego (art. 636 § 1); w razie wielości oskar­życieli posiłkowych skarżących orzeczenie koszty zasądza się od każdego z nich według zasady słuszności (art. 633). Sąd może jednak zawsze zwolnić oskarżyciela posiłkowego w całości lub w części od zapłaty na rzecz Skarbu Państwa kosztów sądowych, jeżeli istnieją podstawy do uznania, że ich uiszczenie byłoby dlań zbyt uciążliwe z uwagi na wysokość dochodów oraz sytuację rodzinną i majątkową albo gdy za zwolnieniem przemawiają względy słuszności (art. 624 § 1).

Oskarżyciel posiłkowy może zawsze odstąpić od oskarżenia (art. 57 Kodeks)

Śmierć oskarżyciela posiłkowego nie tamuje biegu postępowania (art. 58 § 1 in principio). Jeżeli był to jednak oskarżyciel, który samodzielnie popierał oskarże­nie, postępowanie zawiesza się, a osoby najbliższe dla zmarłego mogą wstąpić w pra­wa oskarżyciela w zawitym terminie 3 miesięcy od dnia jego śmierci; jeżeli lego nie uczynią, sąd umarza postępowanie




OSKARŻYCIEL PRYWATNY

• Oskarżycielem prywatnym jest pokrzywdzony, który w sprawach o przestęp­stwa przekazane przez przepisy prawa karnego materialnego do ścigania z oskarżenia prywatnego wnosi i popiera takie oskarżenie (art. 59 § 1).

• Jeżeli tym samym czynem naruszono lub zagrożono jednocześnie dobru kilku osób, prawo wystąpienia z oskarżeniem prywatnym ma każdy z pokrzywdzonych, z tym że jeżeli jeden z nich wytoczy oskarżenie, pozostali mogą jedynie aż do roz­poczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej przyłączyć się do postępowa­nia jako oskarżyciele prywatni (art. 59 § 2); przyłączenie następuje poprzez złoże­nie stosownego oświadczenia. Nie jest natomiast możliwe wytoczenie przez innego pokrzywdzonego tym samym czynem tej samej osoby drugiego procesu karnego z uwagi na przesłankę zawisłości sprawy (art. 17 § 1 pkt 7 infine). Z kolei nieprzyłączenie się do postępowania wszczętego przez innego pokrzywdzonego może na przyszłość oznaczać przesłankę rzeczy osądzonej.

• Każdy z wielu działających jednocześnie oskarżycieli prywatnych zacho­wuje samodzielność w postępowaniu. Każdy z nich może zatem odstąpić od oskarżenia, ale nie wywołuje to skutku wobec pozostałych i postępowanie może toczyć się dalej; sąd umorzy wówczas proces jedynie w zakresie dotyczącym oskarżyciela, który od oskarżenia odstąpił. W odróżnieniu bowiem od oskarżyciela publicznego, przy oskarżeniu prywatnym, z uwagi na interes reprezentowany przez oskarżyciela, pozostaje on gospodarzem procesu. Może zatem skutecznie odstąpić od oskarżenia (art. 496 § 1 i 2), w tym i w sposób dorozumiany (art. 491 § 1 i 496 § 3), a sąd musi wówczas postępowanie umorzyć; możliwe jest też i zalecane przez ustawodawcę pojednanie się oskarżyciela z oskarżonym i zawieranie ugod

• Oskarżycielem prywatnym może być pokrzywdzony.

Status oskarżyciela prywatnego nabywa się przez:

1. wniesienie skargi prywatnej (art. 487, 488),

1. złożenie oświadczenia o przyłączeniu się do wszczętego już przez innego pokrzywdzonego postępowania prywatnoskargowego (art. 59 § 2),

2. oświadczenie o podtrzymaniu oskarżenia wniesionego uprzednio przez proku­ratora, od którego ten ostatni odstąpił, jako prywatnego (art. 60 § 4),

3. przez złożenie oświadczenia o wstąpieniu w prawa zmarłego oskarżyciela prywatnego (art. 61 § 2).

• Skarga prywatna przybiera postać prywatnego aktu oskarżenia (art. 487) lub skargi składanej Policji pisemnie bądź ustnie do protokołu (art. 488 § 1), którą po ewentualnych zabezpieczeniach dowodowych Policja przekazuje sądowi. Pozostałe oświadczenia statuujące oskarżyciela prywatnego mogą być składane na piśmie lub ustnie do protokołu rozprawy. Jako pisma spełniać one_: powinny wymogi pisma procesowego (art. 119) i w razie braków mogą być cofnięte do uzupełnienia (art. 120). ,

• Z oskarżeniem prywatnym można połączyć powództwo cywilne; jeżeli są ku temu postawy prawne, może więc dojść do kumulacji roli oskarżyciela i powoda cywilnego (zob. też § 6).

• Status oskarżyciela prywatnego uzyskuje się poprzez samo dokonanie czyn­ności wymaganej przez prawo procesowe. Sąd bada wprawdzie, czy dokonała jej osoba uprawniona oraz czy nastąpiło to w ustawowym terminie, ale nic może odmó­wić z tego powodu wszczęcia postępowania

• Przy ściganiu przestępstw prywatnoskargowych należy pamiętać, że przedaw­nienie ich karalności ustaje z upływem roku od czasu, gdy pokrzywdzony dowie­dział o osobie sprawcy, nic później jednak niż z upływem 3 lal od czasu jego popeł­nienia (art. 101 § 2 k.k.). Jeżeli jednak w tym czasie wszczęto postępowanie, karalność ustaje z upływem 5 lat od zakończenia tego pierwszego okresu (art. 102 k.k.).

Jak już wcześniej wskazano, nowy kodeks dopuszcza tzw. oskarżenie wzajemne. czyli połączenie roli oskarżonego i oskarżyciela prywatnego w jednym postępowaniu (art. 497). Jest ono możliwe jedynie przy spełnieniu następujących warunków:

1. oskarżycielem prywatnym jest pokrzywdzony, tylko bowiem wobec niego może być wysunięty zarzut, który spełni warunek „wzajemnego", co ozna­cza, że nie jest możliwe oskarżenie wzajemne w procesie prowadzonym przez strony zastępcze lub strony nowe,

2. oskarżyciel prywatny, któremu oskarżony chce postawić zarzut, jest przy tym osobą Fizyczną, jako że tylko takiej osobie można postawić zarzut prze­stępstwa,

3. oskarżyciel prywatny, wobec którego oskarżony wysuwa swój zarzut, ma ukończone lat 17, jedynie bowiem wtedy możliwe jest ponoszenie odpo­wiedzialności karnej przez tę osobę,

4. zarzucane oskarżycielowi przestępstwo pozostaje w związku z czynem za­rzuconym przez tegoż oskarżyciela oskarżonemu; brak związku wyklucza oskarżenie wzajemne, przy czym w odróżnieniu od innych norm k.p.k. (np. art. 34 § 1) nie wymaga się tu jednak, aby był to związek „ścisły",

5. czyn ten zarzucany jest oskarżycielowi prywatnemu, a nie innej, choćby naj­bliższej mu osobie, której karalne zachowanie pozostaje w związku z czy­nem zarzucanym oskarżonemu,

6. czyn zarzucany oskarżycielowi prywatnemu jest także przestępstwem prywatnoskargowym, gdyż tylko takie może być rozpatrywane w postępowaniu z oskarżenia prywatnego,

7. oskarżony wniesie wzajemny akt oskarżenia do rozpoczęcia przewodu sądo­wego na rozprawie głównej.

W razie zaistnienia opisanej sytuacji sąd rozpoznaje łącznie obie sprawy (art. 497 § 1 zd. II). Pierw­szeństwo w przesłuchiwaniu i przemówieniach przysługuje jednak oskarżycielowi, który pierwszy wniósł oskarżenie prywatne (art. 497 § 3).

• Prokurator może objąć ściganie przestępstwa prywatnoskargowego, jeżeli wymaga tego interes społeczny. Może to uczynić, wszczynając postępowanie (przygotowawcze) lub wstępując do wszczętego już przez oskarżyciela prywatnego postępowania (art. 60 § 1). W tym ostatnim wypadku po­stępowanie przeradza się w publicznoskargowe, skarga prywatna przechodzi w tzw. stan drzemiący (actio dormiens), a oskarżyciel prywatny ex legę staje się oskarży­cielem posiłkowym (ubocznym). Skarga ta odżywa w razie późniejszego odstąpie­nia prokuratora od oskarżania (art. 60 § 3). Gdyby natomiast prokurator objął ściga­nie poprzez wszczęcie postępowania, a pokrzywdzony czynem prywatnoskargowym
  nie przyłączył się do procesu jako oskarżyciel posiłkowy, to w razie odstąpienia prokuratora, jeżeli chce procesu, musi w terminie 14 dni od powiadomienia go przez sąd o decyzji prokuratora złożyć oświadczenie, że podtrzymuje oskarżenie jako prywatne (art. 60 § 4). W takim wypadku skarga publiczna przeradza się w skargą prywatną.

Oskarżyciel prywatny ponosi koszty wytoczonego, a przegranego procesu.






Strony postępowania karnego

Strona 11 z 11

---