Motyw ojczyzny w literaturze staropolskiej I literatury polskiego o¶wiecenia.
Burzliwe dzieje naszej ojczyzny sprawiły, że walka o niepodległo¶ć stała się trwałym, powracaj±cym tematem polskiej literatury. Nie ma epoki, która nie posiada patriotycznych wypowiedzi poetyckich, publicystycznych czy prozatorskich, nawet gdy zdarzały się w naszej historii czasy względnego spokoju wolno¶ci - temat troski o kraj był obecny w literaturze. Natomiast gdy na skutek rozbiorów utracili¶my niepodległo¶ć, literatura stała się ważnym orężem boju o jej odzyskanie I o zachowanie polsko¶ci także. Głos rzeczpospolitej w ,,Krótkiej rozprawie między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem" Mikołaja Reja uskarżaj±cy się na takich obywateli, którzy potrafi± dostrzec I krytykować wady oraz złe uczynki, lec w żaden sposób nie staraj± się im zapobiec lub naprawić, zaczynaj±c zmiany od samych siebie. Teraz jest odwrotnie, nikt nie zważa na interes państwa, prawa, sprawiedliwo¶ci, lecz dba jedynie, by nie cierpiały jego własne interesy. Rzeczpospolita zwraca się z pro¶b± do swych obywateli, by zmienili swe postępowanie. Wła¶nie od epoki odrodzenia zamierzam rozpocz±ć analizę polskiej literatury walcz±cej o niepodległo¶ć.
,,W której rozprawie." odnaleĽć można echa politycznego programu demokratycznego obrazu szlacheckiego, walcz±cego o egzekucję praw, czyli ograniczenie przewagi magnaterii, króla I duchowieństwa na rzecz wzrostu uprawnień szlachty, postuluj±cego reformę s±downictwa, skarbu, podniesienie obronno¶ci kraju. Ostra krytyka instytucji ko¶cioła wyrasta z innowierczych sympatii Reja. W utworze autor przedstawił sytuację i wzajemny stosunek do siebie trzech stanów: szlachty, duchowieństwa oraz chłopstwa. Przedstawiciele poszczególnych grup wysuwaj± zarzuty przeciw nadużyciom I grzechom nieprzyjaznych sobie stanów. Ustami Pana, wła¶ciciela wsi, w której rozgrywa się akcja utworu, autor atakuje duchowieństwo, zarzucaj±c mu niedbało¶ć w wykonywaniu obowi±zków ko¶cielnych:
,,Mało ¶piewa, wszystko dzwoni,
Msza nie była jako łoni."
Księża prowadz± życie niezgodne z zadaniami wiary, jakiej głosz±, wymagaj± od wiernych posłuszeństwa przykazaniom, a sami oddaj± się rozpu¶cie, obżarstwu I lenistwu. Dbaj±c o swoja wygodę I korzy¶ci wiernych:
Brak wykształcenia uniemożliwia im w prawdzie nauczanie. Jako zwolennik reformacji, Rej ostro krytykuje ceremonię i obrzędy ko¶cielne, zwłaszcza instytucję odpustów, których głównym celem jest bogacenie się duchowieństwa.
,,Kury wrzeszcz±, ¶winie krzycz±,
Na ołtarzu jajca licz±.
Wierę¶my odpust zyskali,
Iżechmy się napiskali."
Satyra Reja godzi także w życie szlachty I to zarówno prywatne, jak I polityczno - społeczne. Autor krytykuje szlacheckie życie ponad stanem, skłonno¶ć do przepychu, bogactwa, prowadz±ca do niszczenia maj±tków, pijaństwo I obżarstwo ziemian, zanik obyczajów. Pleban odpowiadaj±cy na zarzutu Pana, broni swojego stanu, którego posłowie nie potrafi± uchwalić żadnej ustawy:
,,Już to kilka niedziel bij±,
A w ni w czym się nie zgadzaj±."
Zarzuca szlachcie brak patriotyzmu, prywatę, przekupstwo, dbało¶ć o urzędy, przedkładanie własnych interesów nad dobro państwa. Argumenty Reja s± wiernym odbiciem postulatów obrazu demokratycznego, domagaj±cego się reformy państwa.
Dyskusje Pana I Plebana podsumowuje wójt gorzkim stwierdzeniem:
,,Ksi±dz pana wini, pan księdza,
A nam prostym zewsz±d rz±dza."
Rej staje w obronie najbardziej uciskanego stanu, chłopstwa, które musi ponosić ciężary zwi±zane ze swoj± służb± wobec duchowieństwa I szlachty. Biedny chłop, którego nie broni prawo, jest tylko poddanym, zmuszonym do wypełnienia obowi±zków przerastaj±cych jego możliwo¶ci. Dialog kończy się narzekaniami alegorycznie przedstawionej Rzeczpospolitej na tragiczn± sytuację Polski, w której wszyscy obwiniaj± I krytykuj± innych, nie staraj±c się jednak zmienić istniej±cego stanu rzeczy.
Posługuj±c się satyr± i jasnym dla ówczesnego czytelnika aluzjami, Rej ukazał w ,,Krótkiej rozprawie." wszystkie negatywne strony życia społeczno - politycznego Polski i z pozycji demokratycznych oraz reformacyjnych skrytykowała błędy ustrojowe państwa i dominację katolickiego duchowieństwa w życiu narodu.
Natomiast Jan Kochanowski napisał ,,Pie¶ń o spustoszeniu Podola przez Tatarów", maj±c± charakter apelu do rodaków, poeta odwołuje się do napa¶ci Tatarów na Polskę z 1575 roku, w wyniku której najeĽdĽcy uprowadzili około 50 ty¶. Jeńców. Wyrażaj±c rozpacz I żal z powodu lasu pohańbionych Polaków, podmiot liryczny nawołuje do obrony państwa. Apeluje o męstwo, odwagę, poniesienie wydatków na cele wojskowe:
,,Skujmy talerze na talary, skujmy,
A żołnierzowi pieni±dze gotujmy!"
Jednocze¶nie przestrzega poeta przed powtórzeniem starych błędów i krytykuje nieumiejętno¶ć wyci±gania wniosków z historii:
,,Now± przypowie¶ć Polak sobie kupi,
Że I po szkodzie, i przed szkod± głupi."
Jan Kochanowski napisał również tragedię ,,Odprawa posłów greckich", w której traktuje o relacjach między indywidualnym prawem jednostki a zasadami państwa oraz o odpowiedzialno¶ci obywateli za losy swojej ojczyzny. W uwagach krytycznych Ulissesa na temat krzywdz±cej dla Greków odmownej decyzji Rady trojańskiej odnaleĽć można jednak zarzuty, jakie postawił poeta XVI - wiecznej Polsce. Kochanowski piętnuje brak praworz±dno¶ci oraz panuj±ce powszechnie przekupstwo i niesprawiedliwo¶ć. Krytykuje nieprzygotowanej do brony ojczyzny, nieodpowiedzialn± młodzież, prowadz±c± hulaszczy, próżny i leniwy tryb życia. Poeta zarzuca rz±dz±cym, iż nad dobro państwa przekładaj± własne interesy i nie potrafi± przewidzieć konsekwencji swoich decyzji. Posłów krytykuje za demagogię i prywatę, a władzę za ulegania postanowieniom Sejmu.
Krytyka młodych pojawiła się także w pie¶ni chóru:
,,Teraz na rozum nie dbaj±c,
Z rz±dz± tylko zgadzaj±c,
Zdrowie i sławę trac±, trac± majętno¶ci."
Z kolei druga pie¶ń chóru stanowi ujęty w poetyck± formę kodeks moralnych zasad obowi±zuj±cych rz±dz±cych. Niektórzy badacze odczytaj± ten tekst jako wyraz żalów czy rozczarowań poety zwi±zanych z osob± króla Zygmunta Augusta. W pie¶ni zwraca się do panuj±cych, przypominaj±c im o konieczno¶ci sprawiedliwych i troskliwych rz±dów. Powołuj±c się na idee epok, poeta zwraca uwagę na boskie pochodzenie władzy, które sprawia, iż rz±dz±cy s± namiestnikami boga na Ziemi i za swoje działania odpowiadaj± przed stwórc±:
,,A wam więc nad mniejszym i zwierzchno¶ci jest dana,
Ale i sami macie nad sob± Pana."
Jednocze¶nie przestrzega Kochanowski przed konsekwencjami nierozs±dnych rz±dów, które mog± doprowadzić do upadku państwa:
,,Przełożonych występki miast zgubiły
I szerokie do gruntu carstwa zniszczyły."
Jednym z póĽniejszych poetów epoki odrodzenia był Andrzej Frycz Modrzewski napisał traktat ,,O poprawie Rzeczpospolitej". Traktat ten, wyrosły z obserwacji i przemy¶leń autora, dotycz±cy społeczno - politycznej sytuacji Polski, osadzony był głęboko w tradycji antycznej oraz chrze¶cijańskiej, biblijnej. W pogl±dach Modrzewskiego odnaleĽć można wpływ ówczesnej my¶li filozoficznej i politycznej. Frycz głosi program przebudowy Rzeczpospolitej w scentralizowan± monarchię, w której król, wspomagany przez sprawnie działaj±ce urzędy, dbałby o zachowanie społecznej równowagi. Autor domaga się równo¶ci wszystkich wobec prawa oraz przyznanie chłopom ziemi na własno¶ć a mieszczanom praw do posiadania gruntów oraz obejmowania urzędów, zarezerwowanych dotychczas dla szlachty. Ż±dał reformy szkolnictwa oraz uniezależnienia życia religijnego i kontroli państwa nad Ko¶ciołem. Szczegółowe uwagi zawarł Frycz w kolejnych księgach traktatu. W pierwszej księdze ,,O obyczajach". Będ±cej w dużym stopniu rozpraw± o ludzkiej naturze, Modrzejewski odwołuj±c się do ,,Biblii" oraz Erazma z Rotterdamu, zakłada iż w każdym człowieku istnieje naturalne dobro i postuluje konieczno¶ć wysiłku, doskonalenia się poprzez wiarę i życie w zgodzie z nieskażon± natur±. Według Frycza dobre obyczaje s± gwarantem pomy¶lno¶ci i stabilno¶ci państwa, które powinno sprawować kontrolę nad przestrzeganiem zasad moralnych i cnoty. Ukazuj±c Ľródła panuj±cego zła, szansy poprawy obyczajów upatruje Modrzewski w odpowiednim wychowaniu młodych, wspartym m±drymi rz±dami króla i urzędów. Ustrojowy ideał ł±cz±cy w sobie elementy monarchii, rz±dów arystokratycznych i demokracji, odnajduje pisarz w biblijnej Księdze Mojżeszowego Prawa. Model państwa stworzonego przez Modrzewskiego był praktycznie niemożliwy do zrealizowania, ale wiele z jego postulatów mogło znaleĽć swoje zastosowanie nie tylko w warunkach polskich, ale także w innych państwach europejskich.
W księdze ,,O prawach" jeszcze raz powraca Frycz do poruszanego w swoim pierwszym utworze problemu równo¶ci wszystkich ludzi stworzonych przez Boga, ż±da jednakowego traktowania przez prawo bez względu na pochodzenie, przestępców, którzy dopu¶cili się wysokich kar dla wrogów Rzeczpospolitej.
Księga trzecia ,,O wojnie" zawiera rozważania na temat konieczno¶ci reform wojskowych i wzmocnienia obronno¶ci państwa. Modrzewski dzielił wojny na sprawiedliwy (obronne) i niesprawiedliwy (zaborcze). W celu uniknięcia konfliktów zbrojnych, państwo powinno dbać o dobre stosunki s±siedzkie, jednakże na wypadek zagrożenia musi być przygotowane na skuteczn± obronę.
W najbardziej kontrowersyjnej, skonfiskowanej przez cenzurę księdze ,,O ko¶ciele" Modrzewski, stoj±cy na pozycji irenizmu postulował potrzebę dyskusji nad kształtem życia wyznaniowego. Frycz nawoływał do tolerancji i wolno¶ci wyznaniowej i postulował reformę instytucji ko¶cioła.
W ostatniej księdze ,,O szkole" domagał się Modrzewski podniesieniem poziomu nauczania, zwiększenia wydatków na o¶wiatę, która pełni znacz±ce funkcje wychowawcze w procesie kształcenia młodzieży. Dostrzegaj±c finansowe nadużycia w ko¶ciele, autor postuluje, aby duchowieństwo brało czynny udział w finansowym utrzymaniu szkół. Dzieło Frycza Modrzewskiego wywołało w Polsce polemiki i oskarżenia ze strony przeciwników autora. Traktat cieszył się dużym zainteresowaniem w Europie, o czym ¶wiadcz± liczne przekłady na języki obce. Nowatorstwo my¶li Modrzewskiego doceniło dopiero dwie¶cie lat póĽniej polskie o¶wiecenie.
Jednym z póĽniejszy pisarzy odrodzenia był Piotr Skarga, kaznodzieja silnie zwi±zany z ruchem kontrreformacji. Napisał on ,,Kazania Sejmowe" zawieraj±ce oskarżenia oraz krytykę nad obywateli, a także postuluj± program przebudowy państwa polskiego i ostrzegaj± przed upadkiem Rzeczpospolitej, odstępuj±cej od zasad wiary. Głównych przyczyn choroby Polski upatruje kaznodzieja w braku patriotyzmu, wewnętrznej niezgodzie, szerzeniu się innowierstwa, osłabieniu władzy.
Królewskiej, braku praworz±dno¶ci oraz upadku moralno¶ci I obyczajów. Polityczny program Skargi bliski był d±żeniom absolutystycznym oraz postulatom kontrreformacyjnym. Autor ,,Kazań" domaga się silnej władzy króla, podporz±dkowanej Ko¶ciołowi, ograniczenia uprawnień sejmu na rzecz senatu I władzy, postuluje reformę s±downictwa I władzy wykonawczej. Społeczeństwo widział Skarga na kształt organizmu, którego każda czę¶ć zajmuje okre¶lone miejsce w hierarchii I pełni swoje funkcje. Dlatego też proponował odebranie szlachcie czę¶ci przywilejów, ukrócenia wyzysku chłopów. Jako zagorzały zwolennik kontrreformacji Skarga domagał się wzmocnienia pozycji Ko¶cioła, a w odstępstwie od wiary katolickiej I w szerz±cej się wolno¶ci wyznaniowej widział przyczyny upadku Polski. Wi±ż±c ¶ci¶le interesy państwa ze sprawami wiary, przewidywał
Zagładę Polski, je¶li herezja nie zostanie wykorzeniona.
Według mnie największym patriotom literatury baroku był Wacław Potocki. Twórczo¶ć poety to największe osi±gnięcie literatury polskiej XVII w., głównie dzięki swej ideowo¶ci I głębokiemu patriotyzmowi.
Potocki nawi±zał w niej do najlepszych tradycji literatury narodowej, szczególnie do literatury renesansowej. Cechowały j±: postępowo¶ć pogl±dów, żarliwy patriotyzm I żywa troska o lepsze jutro ojczyzny.
W jednym z wierszy pt. ,,Nierz±dem Polska stoi" - ukazuje sytuację społeczno - polityczn± Polski XVII wieku. Widzimy tu całkowity rozkład kraju od wewn±trz. Rzeczpospolita przedstawiona jest jako państwo, w którym nikt nie przestrzega prawa, każdy kieruje się własnymi zdaniami I interesami. Szerz± się nierz±dy I anarchia, wzrasta chaos, który potęguje zmieniaj±ce się ci±gle prawa. Najbardziej poszkodowani w tej sytuacji s± ¶rednio zamożni I biedni ziemianie, maj±cy w swym posiadaniu dziesi±t± czę¶ć ziemi w kraju. Je¶li tylko nie wywi±ż± się ze swych należno¶ci, zaraz czekaj± ich s±dy I egzekucje. Często także zmuszani s± do opuszczania swych domostw. Cały utwór tchnie gorzk± ironi±. Poeta boleje nad takim stanem rzeczy w Rzeczpospolitej. Wie, że je¶li społeczeństwo się nie opamięta, ojczyzna zginie. Natomiast wiersz ,,Pospolite ruszenie" to utwór o charakterze krytycznym. Obrazuje postawę szlachty polskiej w momencie zagrożenia ojczyzny. Zebrane w obozie wojskowym szlachta czas spędza na zabawie I pijatyce. A kiedy ma wyruszać do walki, jest oburzona na dobosza (chłopa), że ¶mie j± budzić podczas pierwszego snu. Poeta poddaje ostrej krytyce ,,złot± wolno¶ć" szlacheck±, bezkarno¶ć I sarmackie pochodzenie szlachty. Ubolewa jako prawdziwy patriota nad takim postępowaniem szlachty. Ostatnim wierszem Wacława Potockiego, którego opiszę s± ,,Zbytki polskie".
To apokaliptyczna wizja zagłady ojczyzny. Potocki okre¶la obraz Polski szlacheckiej ówczesnych czasów.
Wiersz zaczyna się od pytania tylko po to, by w kolejnych wersach potwierdzić je odpowiedziami argumentami, które ukazuj± rozkład państwa. Polska my¶li o wystawnym życiu, o zewnętrzn± stronę swego życia, zapominaj±c przy tym o warto¶ciach nadrzędnych - o ojczyĽnie I obowi±zkach względem niej. Jej to:
Splendor, elegancki strój, wykwintnie zastawione jadłem I trunkami stoły, karety zaprzężone w sze¶ć koni, drogie kamienie na ciele kobiet I szlachciców, liczna służba na zawołanie. A tymczasem ojczyzna coraz bardziej się ,,w granicach swych zwęża" , czyli napadaj± na ni± s±siedzi I grabi± j±. Żołnierze, którzy maj± bronić jej granic, umieraj± z głodu, gdyż za ich pracę nikt im nie płaci. Polska ginie na oczach rozbawionej szlachty, magnaterii I ksi±ż±t. Najtragiczniejszym faktem jest to, że ani szlachta, ani magnaci nic sobie nie robi± z takiego stanu rzeczy. Wyzuci z poczucia patriotyzmu, w pogoni za własnymi sprawami I za wygodnym życiem, przyczyniaj± się do szybkiego, ostatecznego kresu Rzeczpospolitej.
Największym utworem W. Potockiego o wielkich wydarzeniach historycznych w dziejach literatury staropolskiej jest ,,Wojna chocimska". To epopeja przebiegu przygotowań do bitwy I samej bitwie, która rozgrywała się w 1621r. pod Chocimiem. Potocki rozpoczyna swój utwór inwokacj± do Boga, prosz±c go o błogosławieństwo dla siebie I ojczyzny, o pomoc w zwyciężeniu Turków.
Istotn± rolę odgrywa mowa Chodkiewicza, skierowana do polskiego rycerstwa. Pełna patosu I patriotycznego uniesienia ¶wiadczy o ogromnym zaangażowaniu autora w losy ojczyzny. Chodkiewicz nawi±zuje do honoru I ducha rycerskiego, wzywa do walki, do zwycięstwa, na które licz±: Bóg, ojczyzna I król. Porównuje ojczyznę do utrapionej matki, która pragnie pokoju. Przywodzi przed oczy dawn± przeszło¶ć Polski, np. czasy Chrobrego. Celowo pomniejsza potęgę Turków, którzy nie maj± żadnych tradycji rycerskich. To tylko rzemie¶lnicy, zwykli barbarzyńcy, którzy wybrali się na wyprawę nie tyle, by zwyciężyć Polaków, ile dla zdobycia łupów.
Potocki, opisuje wojsko tureckie, podkre¶la różnorodno¶ć barw I kształtów zbliżaj±cych się do szańców obronnych, które nie s± w stanie zaszkodzić rycerstwu polskiemu, stoj±cemu ponad tak barbarzyńskim narodem.
Polacy to naród bohaterski, mężny I odważny, więc nie powinni się bać ludzi niższego rzędu. W mowie Chodkiewicza ujawnia się sarmatyzm, którego hołdował autor.
,,Wojna chocimska" to utwór, który miał za zadanie zburzyć zbytni± pewno¶ć siebie Polaków. W czasach Potockiego, podobnie jak to miało miejsce pół wieku temu, Polacy pokładali nadzieję tylko we własnej odwadze I opiece boskiej. Nie my¶leli natomiast o zapobiegliwo¶ci, o pracy ani o rozs±dku politycznym. ,,Wojna chocimska" należy do literatury, która budzi sumienia narodu, ukazuje mu jego grzechy I słabo¶ci. Do literatury, która stale jest potrzebna.
W literaturze o¶wiecenia J.U. Niemcewicz napisał ,,Powrót posła", który wi±że się ¶ci¶le z obradami Sejmu Wielkiego. Niemcewicz przedstawia w nim dwa przeciwne sobie obozy szlacheckie: działaczy stronnictwa Patriotycznego oraz obrońców starego porz±dku feudalnego. W rozmowach, które tocz± się między bohaterami utworu autor przedstawia z jednej strony program obozu reform, z drugiej za¶ argumenty przeciwników. Sztuka ostrzem krytyki uderza w przekupnych magnatów I ciemnych konserwantów, staroszlacheckich Sarmatów, którzy gor±co broni± liberum veto, wolnej elekcji, władzy pana nad chłopem, ,,złotej wolno¶ci" szlacheckie I anarchii. ,,Powrót posła" to najostrzejsza w literaturze polskiej satyra na sarmatyzm w życiu politycznym, to także wielki głos wzywaj±cy do naprawy Rzeczpospolitej. W literaturze o¶wiecenia tworzył również Stanisław Staszic, który napisał najwybitniejsze dzieło ,,Przestróg dla Polaków" gdzie rozpatruje aktualne zagadnienia polityczne I społeczne, uzasadnia potrzebę wielkich reform państwowych. Nakre¶lony w nich program reform, społeczno - politycznych wyrasta nie tylko z potrzeb ówczesnego społeczeństwa, ale także z głębokiej troski o byt niepodległy państwa, z bolesnego lęku przed ostatecznym upadkiem Polski. Zgodnie z ideologi± o¶wiecenia Staszic zwraca uwagę na następuj±ce sprawy: wychowanie młodzieży - należy położyć ogromny nacisk na moraln± I użyteczn± stronę kształcenia. Młody człowiek powinien zrozumieć, że ojczyzna I jej szczę¶cie s± najważniejsze w życiu. W edukacji należy ł±czyć teorię z praktyk±. Najważniejsza nauki, które powinien zgłębić, to: historia, geografia kraju, religia, arytmetyka, geometria, fizyka I chemia. Domaga się odebrania ko¶ciołowi opieki nad szkolnictwem. Szkoła powinna być ¶wiecka, a piecz± nad ni± ma sprawować państwo; s±downictwo - prawo powinno służyć społeczeństwu, powinno regulować stosunki między ludĽmi. Ż±da zmienienia rz±dów patrymonialnych, sędzia powinien być starost± - jego obowi±zkiem jest przestrzeganie porz±dku I bezpieczeństwa, zapobieganie gwałtom, rozstrzyganie sprawiedliwie danych spraw; sejm - należy:
Znie¶ć liberum veto, które jest przyczyn± wszelkiego zła, ustanowić sejm nieustanny, który mógłby mieć zarazem władze wykonawcz±. W sejmie powinni zasiadać nie tylko przedstawiciele szlachty, ale także mieszczanie. ,,Przestrogi dla Polaków" to działo ostro krytykuj±ce ówczesn± magnaterię. J± Staszic czyni odpowiedzialn± za upadek państwa. To ona, kieruj±c się egoizmem klasowym I prywat±, zniszczyła szacunek dla prawa, wprowadziła obce wojska do kraju, na sejmach uczyła obywateli zdrady, podstępów, podło¶ci I gwałtu. Okre¶la j± jako zbiorowisko ludzi zdemoralizowanych, rozpustnych, lekkomy¶lnych, chciwych, marnotrawnych - podłych.
Pisma Staszica wyrastały z głębokiego patriotyzmu obywatelskiego pisarza. Przemawiały do uczuć rozumu odbiorcy. Ukazywały rz±dzę ludu żyj±cego w poddaństwie, oskarżały o zdradę panów feudalnych, budziły ¶wiadomo¶ć narodow± I uczyły prawdziwej miło¶ci do ojczyzny. Przepojone ogromnym humanitaryzmem I demokratyzmem stawały po stronie człowieka, broniły jego praw.
W okresie o¶wiecenia mieli¶my dowód niew±tpliwie najwybitniejszych reprezentantów prozy politycznej - - owe postacie to Stanisław Staszic I Hugo Kołł±taj. Ich pogl±dy polityczne, wyobrażenia społeczne były zbliżone w niemal wszystkich istotniejszych punktach, różniły się jedynie szczegółami.
Hugo Kołł±taj był nieco bardziej radykalny - szczególnie w okresie, gdy zajmował miejsce w Radzie Najwyższej Narodowej, podczas powstania Ko¶ciuszkowskiego.
Prace Kołł±taja przygotowywały atmosferę sprzyjaj±c± reform± przyjętym przez Sejm Czteroletni. W tym samym roku co ,,Przestrogi dla Polski", Kołł±taj ogłosił drukiem ,,Prawo polityczne narodu polskiego", będ±ce jakby sum± jego wyobrażeń o reformie cało¶ci życia kraju. Owe dzieło poprzedziła piękna, znakomicie napisana odezwa ,,Do Prze¶wietnej Deputacji", z którego to tekstu pochodzi następuj±cy fragment:
,,Niechaj nikogo nie zadziwia okrucieństwo ludu, o którym albo nam czytać, albo
słyszeć zdarzyło, bo płód, którego ojcem jest ucisk, a matk± niewola, musi
przechodzić jadem I srogo¶ci± wszystko to, cokolwiek na umy¶le wystawie sobie
możemy drapieżnego I zabijaj±cego".
Obozu radykalnych, jak na warunki polskie, reform tworzyli w okresie Sejmu wielkiego ludzie z kręgu tak zwanej KuĽnicy Kołł±tajowskiej. Należy pamiętać przede wszystkim o Franciszku Salezym Jezierskim.
W dobie o¶wiecenia byli również patrioci anonimowi. Ostatnie lata istnienia Rzeczpospolitej (1792 - 1793) obfitowały w ważne wydarzenia w życiu społecznym I politycznym kraju. Konfederacja targowicka (1792), drugi rozbiór Polski, powstanie ko¶ciuszkowskie I trzeci rozbiór Polski - oto momenty, które wyznaczyły bieg dziejów tego okresu. Wy Francji rewolucja kładła kres ustrojowi feudalnemu. Jej wpływy silnie oddziaływały na rozwój sytuacji politycznej w naszym kraju. Odbiły się również ogromnym echem w literaturze polskiej. I tak pisarze ,,KuĽni Kołł±tajowskiej" oddziaływali na opinię publiczn±. Ich pisma wyja¶niały, jak można odróżnić prawdziwych patriotów od fałszywych, w jakim kierunku wychowywać młodzież, jak należy zmienić ustrój państwa I jak rozwi±zać sprawę mieszczan I chłopów.
Radykalni działacze Klubu Jakobinów domagali się odwetu na królu za zdradę w 1792 roku I ukarania targowiczan, odebrania połowy dochodów ludziom zamożnym I przekazania ich na cele publiczne, nawoływali do ¶wiadczeń na rzecz insurekcji, głosili potrzebę reform wło¶ciańskich.
Rozwijaj±ce się my¶l postępowa była bardzo zróżnicowana w swej tre¶ci, ale zgodnie przeciwstawiała się feudalnym formom rz±dzenia, odbijała d±żenia I problemy epoki. Najważniejszym ¶rodkiem przekazu w tym okresie stała się satyra. Była ona doskonałym orężem w walce o prawa człowieka, o reformy. Rozwinęła się patriotyczna, rewolucyjna poezja tworzona przez anonimowych twórców. Nie ograniczała się ona do krytyki I o¶mieszenia zewnętrznych przejawów życia arystokracji I szlachty, ale wzywała do na¶ladowania Francji w walce o wyzwolenie społeczne.
W¶ród wielu kr±ż±cych po Warszawie utworów na uwagę zasługuj±: ,,Katechizm człowieka", w którym anonimowy autor pisze o pogłębiaj±cej się przepa¶ci społecznej między ludĽmi. Staje po stronie ludu, który umiera z głodu. ,,Do ludu" ten wiersz wzywa do walki z przemoc± I do zerwania więzów niewoli w imię praw
Rozumu I wolno¶ci. ,,Do panuj±cych I narodu" obniża istotę okrucieństwa wojennego I apeluje do mas ludowych, by za przykładem Francji wywalczyły sobie wolno¶ć. Mówi, że prowadzone dot±d wojny miały na celu interesy możnych, a nie wolno¶ć ojczyzny I człowieka. Dlatego należy jak najszybciej przeciwstawić się tyranom, którzy czyni± gwałt ludzko¶ci, traktuj± j± jak stada zwierz±t. ,,Do zbrojnego ludu" autor wiersza otwarcie przepowiada, że ,,zadrż± w pałacach przemocy tyrany, kiedy prawo człowieka wszystkie zrówna stany". ,,Wezw±" apeluje do mieszkańców polskiej ziemi, by wyst±pili do walki z arystokratami, którzy ,,złotem napełniali trzony", a ojczyznę sprzedawali w niewolę. ,,Marsz w obozie Ko¶ciuszki" nawołuje do odwetu w imię dobra ojczyzny I prawdziwej wolno¶ci.
Wiersze patriotycznej literatury ostatniego okresu polskiego o¶wiecenia kierowane były przede wszystkim pod adresem zdrajców targowickich. Wyszydzały Kossakowskich, Rzewuskich, Branickiego, Potockiego oraz króla. Oskarżały ich o zdradę narodow±. Nawoływały do rewolucyjnych wyst±pień, zwracały się przeciw najwyższym dostojnikom państwowym. Przeciwstawiały często chłopów tchórzostwu szlachtę na polach racławickich, wyrażały pochwałę gilotyny jako narzędzia przeznaczonego dla zdrajców.
Utwory anonimowe, przepojone zapałem do walki, często przemawiały tward± mow± płon±cego gniewem ludu.
Moim zdaniem ojczyzna ma duże znaczenie w życiu każdego człowieka, gdyż wszyscy maj± prawo do życia z własnym upodobaniem, w swej wierze. A więc jedynie walcz±c I broni±c własnych praw mog± doj¶ć do niepodległo¶ci swej upragnionej ojczyzny.
|
Motyw krzywdy, cierpienia i wybaczenia w liryce młodopolskiej.
Krzywda, cierpienie i towarzysz±ce im wybaczenie to uniwersalne tematy literackie. Motyw krzywdy, cierpienia i wybaczenia możemy dostrzec w wielu lirykach młodopolskich. Motywy te rozważaj± w swych wierszach tak wielcy poeci tamtego okresu, jak Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Jan Kasprowicz czy Leopold Staff.
Na krzywdy i cierpienie, jakie zadaje nam samo życie, zwraca nam uwagę w utworach "Koniec wieku XIX" i "Hymn do Nirwany" Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Autor szuka sensu życia, którego nie odnajduje. Jest on załamany, nie chce dalej żyć, ponieważ zdaje sobie sprawę z tego, że egzystencja jest wieczn± udręk± nas wszystkich. Na potwierdzenie tych słów w wierszu "Na Anioł Pański", autor pragnie u¶wiadomić nam cierpienie zwykłych ludzi. Nikt nie może być pewnym jutra.
Podobne spostrzeżenia możemy dostrzec u Jana Kasprowicza, który w hymnie "Dies irae" ukazuje człowieka nie potrafi±cego przezwyciężyć cierpienia. Autor przedstawia katastroficzny obraz ¶wiata, w którym odnajdujemy wiekuiste męki. Jednak według Jana Kasprowicza cierpienie ludzkie rozpoczęło się wraz z grzechem pierworodnym, a popełniaj±c go człowiek skrzywdził się. Poeta oskarża także samego Boga. Stwórca nie robi nic, by ulżyć ludziom. Sw± bierno¶ci± i bezczynno¶ci± krzywdzi cierpi±cych katusze. Autor atakuje Boga, by następnie w "Hymnie ¶więtego Franciszka z Asyżu" wybaczyć mu, a nawet podziękować. Możemy zaobserwować niewiarygodn± zmianę stosunku do życia. Jan Kasprowicz wybacza Bogu wszystkie krzywdy. W "Księdze ubogich" akceptuje cierpienie jako naturalne dla życia, z którym się już ostatecznie pogodził.
Również Kazimierz Przerwa-Tetmajer próbował przełamać nastroje dekadenckie. W utworze "Evviva l`arte" poeta zwraca uwagę na sztukę, która może zrekompensować niedostatki życiowe. Dzięki erotykom oraz zwróceniu ku przyrodzie Kazimierz Przerwa-Tetmajer u¶wiadamia sobie, iż trzeba żyć dalej. Należy pogodzić się z trudno¶ciami i przeciwno¶ciami, jakie spotykaj± nas w życiu. Cierpienie jest naturalnym składnikiem życia. Wszyscy musz± cierpieć, by póĽniej umieć docenić rado¶ć.
Taka interpretacja życia jest zgodna z filozofi± ¶więtego Franciszka z Asyżu. Wpływ m±dro¶ci ¶redniowiecznego ¶więtego wywarł duży wpływ na twórczo¶ć poetów Młodej Polski. Bardzo wyraĽnie ukazuje to zjawisko wiersz Leopolda Staffa p.t. "O miło¶ci wroga". Autor uważa, że należy przebaczyć nawet największemu wrogowi. Człowiek powinien odnaleĽć w sobie chrze¶cijańsk± pokorę i zawsze być gotowym wybaczyć. Żadne krzywdy i cierpienia nie mog± przysłonić ludziom rado¶ci życia, lecz aby każdy cieszył się swoim istnieniem, należy uczyć się spogl±dać na ¶wiat nie tylko "ze złej strony".
Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Jan Kasprowicz i Leopold Staff potrafili stawić czoła krzywdom niesionym przez życie oraz cierpieniu, jaki temu towarzyszy.
Motywy antyczne w literaturze nowożytnej.
We współczesnej literaturze i sztuce spotykamy motywy antyczne, w tym mitologiczne w postaci elementów mitów, postaci mitycznych, autorów antycznych, gatunków literackich antyku, dzieł sztuki oraz my¶li antycznej.
Zbigniew Herbert - "Nike, która się waha".
Poeta wykorzystuje dwa pojęcia mitologiczne: Nike oraz obol. Tre¶ć wiersza dotyczy wojny, więc Nike, bogini zwycięstwa, służy poecie do rozważań nad jej charakterem. Obol w tym tek¶cie to cena, jak± płac± żołnierze za obronę ojczyzny, w przeno¶ni - ¶mierć.
Zdaniem poety wojna jest zjawiskiem absurdalnym, gdyż godzi przede wszystkim w ludzi młodych, którzy nie zaznali jeszcze smaku życia i jednakowo u¶mierca bohaterów jak i tchórzy. Ojczyzny trzeba jednak bronić, choć często płaci się za to ofiar± życia.
Ernest Bryll "Wci±ż o Ikarach głosz±".
Dedal i Ikar to synonimy dwóch odmiennych postaw w życiu - romantycznej i racjonalistycznej. Pierwsza jest piękna, frapuj±ca, ale druga praktyczna, przynosz±ca korzy¶ci. Poeta opowiada się za postaci± |
Motywy antyczne i bivlijne w następnych epokach
Na podbudowie antycznej wyrosła cała kultura europejska: formy literackie, kanony piękna, estetyka, ideały i wzorce osobowe. Literatura antyczna to dzieła Homera "Iliada" i "Odyseja", "Po-etyka" Arystotelesa, "Antygona" Sofoklesa i wiele innych. Starożytni całymi gar¶ciami czerpali motywy z mitologii. Tak więc postawy, pojęcia, motywy i wyrażenia pochodz±ce z mitów były używane w poprzednich epokach oraz s± używane obecnie w literaturze, sztuce, a nawet w języku. Nawi±zania do mitu trojańskiego znajdujemy w utworze Jana Kochanowskiego "Odprawa posłów greckich". Mit ten jest alegori± sytuacji panuj±cej w Rzeczpospolitej doby Jana Kochanow-skiego. W utworze Troja jest przeno¶ni± Rzeczpospolitej; król Priam i jego chwiejno¶ć w podej-mowaniu decyzji wykazuje podobieństwo do króla Zygmunta Augusta oraz Rada Królewska obra-duje na podobieństwo polskiego sejmu. Kochanowski przez pryzmat mitu trojańskiego chciał prze-strzec współczesnych mu rodaków przed błędami politycznymi, jakie mogłyby doprowadzić (i do-prowadziły) do upadku naszej ojczyzny. Mit prometejski tak popularny w dobie romantyzmu pojawia się w Wielkiej Improwizacji III cz. "Dziadów" Adama Mickiewicza, ma ona pogłębić odbiór buntu Konrada. Konrad-polski Prometeusz, tak jak mityczny bohater buntuje się i walczy przeciwko Bogu i po¶więca się (kara więzienia, Sybir) w imię miło¶ci do ludzi. Z prac± bezsensown±, beznadziejn± i jałow± jednym słowem "syzyfow± prac±" spotykamy się w utworze Stefana Żeromskiego pod tym samym tytułem. Syzyfowymi pracami autor nazywa rusyfikację prowadzon± w¶ród młodzieży polskiej, która jest czynno¶ci± z góry skazan± na niepo-wodzenie. Np. gdy nauczycielom - moskalom wydaje się, że przeci±gnęli głównego bohatera - Borowicza na swoj± stronę ten pod wpływem "Reduty Ordona" odnajduje swe miejsce jako Polak. Liczne nawi±zania do mitu ikaryjskiego i mitu Nike służ± do głębszych rozważań o sytuacji i życiu człowieka na ¶wiecie oraz refleksji na temat odwiecznych zagadnień towarzysz±cych naszej egzystencji: miło¶ci, patriotyzmie itp. "Wci±ż o Ikarach głosz±" Ernesta Brylla to refleksje nad tym co mógł odczuwać Dedal pod-czas ¶mierci Ikara? Czy my¶lał tylko o sobie? Bryll sugeruje realistyczny stosunek do życia, uważa że nawet najgorszy wypadek nie może przerwać naszej egzystencji. Nie może się też pogodzić, że opłakuje się upadek Ikara a rzadko przypomina się o sukcesie Dedala, który przecież doleciał do celu. "Wci±ż o Ikarach głosz± - choć doleciał Dedal..." Kolejnym nawi±zaniem do mitu ikaryjskiego jest opowiadanie "Ikar" Jarosława Iwaszkie-wicza. Autor ukazuje dwie bezsensowne ¶mierci, spowodowane brakiem zainteresowania otoczenia tym co się dzieje. W chwili tragedii koło Ikara i Michasia - głównych bohaterów opowiadania - nie było nikogo, kto by im pomógł. Każdy był zajęty swoimi codziennymi sprawami i troskami. Obaj zginęli ulegaj±c niszcz±cej sile. Ikar ulegaj±c niszcz±cym promieniom słońca, Micha¶ bezwzględ-nym oprawcom niemieckim. Do mitu Nike (bogini zwycięstwa) nawi±zuje wiersz "Nike która się waha" Zbigniewa Her-berta. Poeta w swoim utworze ożywił postać Nike, która chce ucałować id±cego do walki chłopca. Rezygnuje z tego w obawie, że ta pieszczota złamie jego hart ducha. Bogini wie, że los chłopca jest przes±dzony. Jej pocałunek tego nie odwróci, sprawi on co najwyżej, że mógłby on zamiast w ataku zgin±ć w ucieczce. Drugim dziełem do którego odwołuj± się autorzy kolejnych epok jest Biblia. Biblia, obok mitologii i reszty antyku stanowi podstawę kultury europejskiej, na niej bowiem opiera się więk-szo¶ć motywów przytoczonych w literaturze póĽniejszych epok. Praktycznie cały ¶wiatopogl±d naszej cywilizacji jest w dużym stopniu oparty na zawartych tam tre¶ciach. Twórcy kolejnych epok wykorzystywali w swych dziełach pradawne symbole i postacie. Najczę¶ciej wykorzystywanym motywem jest motyw Apokalipsy. Obecno¶ć tego motywu potęguje katastroficzn± wymowę dzieła, obrazuje totalne zniszczenie, chaos, klęskę doczesnego ¶wiata i jego odrodzenie, upadek ludzko¶ci i walkę dobra ze złem. Najbardziej znanymi symbolami Apokalipsy s±: siedem pieczęci, siedem tr±b, bestia - Antychrst itp. Widzenie księdza Piotra w Wielkiej Improwizacji w III cz. "Dziadów" Adama Mickiewicza, ma charakter apokaliptyczny. Z kataklizmu wyłania się nowy ¶wiat, na czele którego stanie "wskrzesiciel narodu". Kolejnym przykładem może być "Nie-Boska komedia" Zygmunta Krasińskiego, gdzie kata-klizm - koniec ¶wiata jest ukazany jako etap przej¶ciowy do nowego życia. Z apokaliptyczn± wiz± S±du Ostatecznego, któr± fascynowali się poeci modernizmu spoty-kamy się w hymnie "Dies ires (dzień gniewu)" Jana Kasprowicza. Wyraża on bunt przeciw Bogu i rozpatruje pojęcie dobra i zła, które s± pierwiastkami koniecznymi we wszech¶wiecie. Czesław Miłosz w "Piosence o końcu ¶wiata" ukazuje go jako co¶ oczywistego, nagłego, nieuniknionego, który można wywołać nieprzemy¶lanymi decyzjami i postępowaniem. Wizje apokalipsy spełnionej obrazuj± również liczne dzieła literatury wojenno-okupacyjnej oraz powojennej. Do nich zaliczymy "Medaliony" Zofii Nałkowskiej, "Rozmowy z katem" Kazi-mierza Moczarskiego oraz "Mał± Apokalipsę" Tadeusza Konwickiego. W tym utworze autor uka-zuje nasz±, polsk± apokalipsę "Mam wrażenie jakby ten kraj naprawdę umierał (...). Nasza nędza współczesna jest przezroczysta jak szkło i niewidzialna jak powietrze (...). Nasza nędza to łaska totalnego państwa, łaska, z której żyjemy." Oraz apokalipsę prywatn± "Oto nadchodzi koniec ¶wiata (...). Koniec mojego ¶wiata. Ale zanim mój wszech¶wiat rozpadnie się w gruzy, rozsypie się na atomy, (...) czeka mnie jeszcze ostatni kilometr mojej Golgoty." Kolejnym motywem jest "marno¶ć nad marno¶ciami" zaczerpnięta z Księgi Kohaleta. Człowiek jest poddany nieustannemu prawu przemijania, które sprawia, że człowiek nie zaznaje szczę¶cia, gdyż bogactwo, m±dro¶ć i rozum przemijaj±. Jedynymi nieprzemijalnymi rzeczami jest słońce i ziemia, a słaby i kruchy człowiek to marno¶ć. Motyw ten jest wykorzystywany do ukazania "przemijalno¶ci i chwilowo¶ci" ludzkiego życia. W wierszu "Rozmowy Mistrza Polikarpa ze ¶mierci±" podjęty jest problem ¶mierci, która jest nieunikniona. "Memento mori" (pamiętaj o ¶mierci) wskazuje na przemijalno¶ć ludzkiego życia i marno¶ć wszelkich spraw doczesnych, gdyż w chwili ¶mieci wszyscy s± sobie równi, zarówno królowie i żebracy. Z niszcz±cym działaniem czasu spotykamy się również we fraszkach Jana Kochanowskiego "Na różę", "O żywocie ludzkim". Czas wszystko zmienia i jeste¶my wobec jego potęgi bezradni. Natomiast "Pie¶ń IX" mówi, że nie ma na ¶wiecie nic wiecznego zwłaszcza wiecznie szczę¶liwego życia Do przemijalno¶ci nawi±zuje wiersz Juliusza Słowackiego "Hymn (Smutno mi Boże)" oraz dekadencki nurt poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Jana Kasprowicza i Leopolda Staffa. Kolejny motyw Męki Pańskiej - cierpienia Chrystusa, który po¶więcił się dla zbawienia ¶wiata szczególnego znaczenia nabrał w romantyzmie, w której to epoce charakterystycznym poję-ciem ideologicznym był mesjanizm. Adam Mickiewicz w III cz. "Dziadów" ukazuje mesjanizm jednostkowy, gdzie Mesjaszem jest bohater, jednostka ludzka, któr± w "Widzeniu księdza Piotra" okre¶lono jako "czterdzie¶ci i cztery". Ukazuje również mesjanizm narodowy, który polegał na przypisaniu narodowi polskiemu wielkiej roli w sprawie zbawienia ¶wiata, wyzwolenia go spod ucisku, niewoli i tyranii. Polska jawi się jako "Chrystus narodów", a jej dzieje przedstawione s± na wzór Męki Pańskiej. W utworze tym pojawia się również kolejny motyw jakim jest cierpienie (Księga Hioba), które do-tyczy narodu polskiego pod zaborami ,a przede wszystkim młodzieży polskiej, która była wywożo-na, przesłuchiwana i więziona. Jednak w literaturze cierpienie przybiera różne formy. W "Cierpieniach młodego Wertera" J. W. Goethego cierpienie spowodowane jest miło¶ci± do Lotty, która ma już narzeczonego i nie zwraca uwagi na Wertera. Ból z tego powodu doprowadza do samobójstwa bohatera. Tragiczna jest również miło¶ć Gustawa i Pasterki z IV cz. "Dziadów" Adama Mickiewicza. Przyczyn± cierpienia jest pochodzenie z różnych klas społecznych ,a co się za tym wi±że kochan-kowie nie mog± się pobrać. Drug± form± cierpienia jest tęsknota za ojczyzn± tak dobrze uchwycona w "Hymnie (Smut-no mi Boże)" Juliusza Słowackiego oraz w "Mojej piosence II" Cypriana Kamila Norwida. "Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba podnosz± z ziemi przez uszanowanie dla darów nieba, TĘSKNO MI BOŻE" W "Pie¶ni Wajdeloty " z "Konrada Walenroda" Adama Mickiewicza jest obecny motyw Mojżeszowej Arki Przymierza. Poezja jak Arka Przymierza tworzy więĽ, ł±czno¶ć pomiędzy star-szymi a młodszymi pokoleniami narodu, a tym samym jest wielk± sił± scalaj±c± naród, stanowi±c± o jego istnieniu. I tak wła¶nie głosi wymowy cytat: "O wie¶ci gminna! Ty arko przymierza Między dawnymi i młodszymi laty. W tobie lud składa broń swego rycerza, Swych my¶li przędzę i swych uczuć kwiaty." Na motywach biblijnych oparte s± jeszcze takie utwory jak: "Bogurodzica", "Żale Matki Boskiej pod krzyżem", "Lament ¦więtokrzyski". Odwołania do Boga s± w utworach Jana Kocha-nowskiego "Czego chcesz od nas Panie", "Psałterz Dawidów". "Quo vadis" Henryka Sienkiewicza oraz "Mistrz i Małgorzata" Bułhakowa to nawi±zania do osoby Jezusa i ludzi go otaczaj±cych (apo-stołowie, Piłat) Wymienione powyżej tytuły utworów nawi±zuj±cych do antyku i Biblii stanowi± wierzcho-łek góry lodowej. Dlaczego? Mitologia jak i Biblia zawieraj± w sobie tre¶ci ponadczasowe, płyn±ce z nich nauki można przypisać ludzko¶ci w każdej chwili i sytuacji. Były dobre w starożytno¶ci, s± dobre i pouczaj±ce dzi¶, a i w przyszło¶ci tre¶ci będ± aktualne. Dzięki temu popyt na motywy bi-blijne i mitologiczne nigdy się nie skończy, tym bardziej, że społeczeństwo XX wieku jest coraz bardziej niezdecydowane w swoich postępowaniach i potrzebuje wzorców do na¶ladowania lub przestróg czego nie należy czynić. |
|
|