Surdopedagogika
1. B. Szczepankowski (1997 str. 42) proponuje przyjęcie następującej definicji : „Osoba z uszkodzonym słuchem w stopniu lekkim , umiarkowanym , znacznym lub głębokim jest to osoba , której uszkodzenie słuchu , określone audiogramem progowym i przeliczone według tabeli Międzynarodowego Biura Audiofonologii , przekracza 20 dB i kwalifikuje ją do jednego ze stopni uszkodzeń”.
T. Gałkowski ”Osoba głuchoniema to osoba , która wskutek głuchoty nie opanowała mowy , nie posługuje się nią i nie rozumie jej na drodze odczytywania z ust”
2. Klasyfikacja BIAP , która zaleca stosowanie określeń : uszkodzenie słuchu w stopniu lekkim , umiarkowanym lub głębokim .
Tabela 1. Klasyfikacja BIAP (B. Szczepankowski ,1999, str. 31)
Ubytek słuchu [dB] |
Uszkodzenie słuchu w stopniu |
20 - 40 |
lekkim |
40 - 70 |
umiarkowanym |
70 - 90 |
znacznym |
powyżej 90 |
głębokim |
Uszkodzenie w stopniu lekkim w zasadzie nie stanowi znaczącego utrudnienia w wypełnianiu ról społecznych przez osobę dotkniętą takim uszkodzeniem . Może ona mieć trudności z identyfikacją akustyczną niektórych głosek , a także ze skutecznym słuchaniem w hałasie , bądź z większej odległości . Wiele osób nie wymaga żadnych form interwencji medycznej . Niektóre z nich korzystają z aparatów słuchowych .
Uszkodzenie słuchu w stopniu umiarkowanym umożliwia słyszenie i rozumienie mowy jedynie w korzystnych warunkach akustycznych .Osoby dotknięte takim uszkodzeniem , korzystają z aparatów słuchowych oraz z innych pomocy technicznych , niwelujących skutki niesprawności .
Uszkodzenie w stopniu znacznym uniemożliwia słyszenie i rozumienie mowy bez zastosowania aparatu słuchowego . Zazwyczaj nawet przy dobraniu odpowiednich aparatów słuchowych nie jest możliwa identyfikacja wszystkich dźwięków mowy .
Uszkodzenie w stopniu głębokim uniemożliwia rozumienie mowy nawet za pomocą aparatów słuchowych . Możliwe jest jedynie częściowe słyszenie dźwięków mowy za pomocą aparatów słuchowych bez ich pełnej identyfikacji .
3. Przyczyny uszkodzenia słuchu
Wrodzona, endogenna przyczyna wady słuchu:
Związana z chromosomem X, wrodzona, kiedy w okresie prenatalnym rozwój dziecka narażony jest na takie czynniki, jak:
przewlekłe choroby matki (na przykład zaburzenia hormonalne, cukrzyca, choroby nerek itp.),
czynniki toksyczne (na przykład promieniowanie RTG, związki chemiczne - leki podawane podczas ciąży),
choroby przebyte przez matkę w czasie ciąży (różyczka, toksoplazmoza, cytomegalia, kiła wrodzona itd.).
Nabyta , egzogenna przyczyna wady słuchu:
Dzielimy ją na:
okołoporodową (natalną - związaną z akcją porodową, w tym niebezpieczeństwa związane z dysproporcją główki w stosunku do kanału rodnego,
wcześniactwo, choroby hemolityczne itd.,
wczesnego dzieciństwa, nieprawidłowy przebiegu niektórych chorób zakaźnych (na przykład zapalenie opon mózgowych, świnka, odra, błonica itd.), kontaktu ze związkami toksycznymi (chinina, arsen, metale ciężkie itd.), chorób ucha środkowego, chorób przewlekłych (cukrzyca, zapalenie nerek, grasicy, tarczycy) i urazów mechanicznych,
czynnościową, występującą w wyniku urazów psychicznych.
4. Według kryterium czasu utraty słuchu wyróżnia się:
uszkodzenia od urodzenia lub pierwszych miesięcy życia - występuje brak rozwoju narządu mowy
pierwsze lata do 5 roku życia - zanik mowy
po 5 roku życia - ogłuchnięcie
5. Międzynarodowe Biuro Audiofonologii (BIAP) wyróżniło cztery typy uszkodzeń słuchu ze względu na częstotliwości istotne dla jej rozumienia:
• lekki - wiąże się z ubytkiem rzędu 20 do 40 decybeli;
• średni - wynosi od 41 do 70 dB;
• znaczny - zakres niedosłuchu pomiędzy 71 a 90 dB;
• głęboki - uszkodzenia powyżej 90 dB, gdzie „odbiór dźwięków” odbywa się na drodze wzrokowej.
ubytek słuchu do 20 dB (decybeli) - słuch w normie, brak trudności w percepcji mowy; ubytek słuchu w granicach 21 - 40 dB - lekki stopień uszkodzenia słuchu; elementy mowy potocznej są całkowicie poprawnie identyfikowane;
ubytek słuchu w granicach 41 - 70 dB - umiarkowany stopień uszkodzenia słuchu; próg dla głosu mieści się poza natężeniem mowy potocznej;
ubytek słuchu w granicach 71 - 90 dB - znaczny stopień uszkodzenia słuchu; spostrzegana jest mowa tylko o dużym natężeniu;
ubytek słuchu powyżej 90 dB - głęboki ubytek słuchu; znaczne problemy w spostrzeganiu mowy lub zupełna niemożność odbierania mowy za pomocą słuchu;
6. Rozwój dziecka z uszkodzonym słuchem
Rozwój poznawczy Dziecko z uszkodzonym słuchem także tworzy spostrzeżenia w toku zdobywania doświadczeń, jednak pozyskiwanie ich przebiega w sposób odmienny niż u dziecka słyszącego. Fakt ten jest wynikiem zaburzonego lub niewytworzonego zmysłu,
jakim jest słuch. „Postrzeganie świata przez dziecko z uszkodzonym słuchem
opiera się głównie na wrażeniach wzrokowych, dotykowych, wibracyjnych i smakowych” Dlatego też spostrzeżenia, jakie kształtują się w jego umyśle, są niepełne,
gdyż ograniczone są one o bodźce słuchowe. Ten ograniczony zasób bodźców
powoduje zatem, że dziecko, które nie rozwinęło jeszcze mowy, może nie rozwinąć
jej w sposób naturalny - czyli na drodze słuchowego powtarzania usłyszanych
dźwięków. Można zatem wnioskować, iż brak wzorców mowy może wpływać na
kształt spostrzeżeń w umyśle dziecka. Czerpanie informacji głównie za pomocą wzroku i z wyłączeniem bodźców słuchowych może utrudniać postrzeganie związ ków, takich jak zagadnienie czasu i przestrzeni. Mimo że u dzieci słabo słyszących
niedostatki w spostrzeganiu wynikające z braku wrażeń słuchowych są częściowo
rekompensowane większą zdolnością do koncentracji i podzielności uwagi niż
u słyszących, u słabo słyszących występują duże problemy w zakresie przyswajania
wspomnianych stosunków przestrzennych i czasowych.
Dzieje się tak za sprawą ubogiego słownika, który nie jest w stanie w pełni wyrazić
właściwe nazwanie zachodzących stosunków czasowo-przestrzennych. To
z kolei prowadzi do występowania trudności w spostrzeganiu, a te - jak pokazują
badania - do powstania trudności w nauce czytania i pisania, które jednoznacznie
przekładają się na osiągnięcia szkolne dziecka z wadą słuchu
Niezdolność do rozwinięcia mowy na drodze słuchowej nie jest jedynym skutkiem
niedosłuchu. Dziecko słyszące swoje spostrzeżenia wzbogaca o informacje
dotyczące danego zjawiska. Często jest to informacja w postaci słownej pochodząca od dorosłych. Natomiast dziecko ze znacznym upośledzeniem słuchu nie
odbiera tych informacji w pełni, często ich nie rozumie, co utrudnia mu budowanie
prawidłowych spostrzeżeń. Dlatego też spostrzeganie i związany z nim
proces syntezy jest zaburzony, zaś u dzieci z uszkodzonym słuchem dominuje
analiza spostrzeżeniowa.
Kolejnym procesem poznawczym związanym z mową jest myślenie. Myślenie oparte
jest na wcześniej wspomnianym uogólnianiu i abstrahowaniu.. Oba te procesy
stanowią wspólnotę i zachodzą równocześnie podczas jednego procesu myślowego.
Ponieważ, aby coś uogólnić, musimy najpierw wyodrębnić cechę przedmiotu, by
móc odnaleźć ją w innych przedmiotach. Z procesem uogólniania związana jest
mowa i zasób pojęć. Tak więc różny poziom rozwoju mowy u dzieci słyszących
i z wadą słuchu wpływa na kształt procesów uogólnianiaU dzieci z wadą słuchu w wyniku zaburzenia pracy tego zmysłu trudniejsze jest budowanie pojęć w umysłach
dzieci, i w związku z tym trudniej zachodzą procesy uogólniania i abstrahowania.
Ważny est nie tylko bogaty zasób słownictwa, lecz umiejętność jego wykorzystania, co
w przypadku dzieci z wadą słuchu jest utrudnione. Charakterystyczny jest tutaj
egocentryzm myślowy uwidaczniający się w pojmowaniu rzeczywistości na własny
sposób, tak jak same go rozumieją. Ponadtoudzieci z wadą słuchu charakterystyczna jest sztywność i stereotypowość
myślenia, uwidaczniająca się w wykonywaniu danych zadań w ten sam
podany wyuczony sposób, niekoniecznie adekwatny do sytuacji. Wpływa to na
sposób myślenia konkretno-wyobrażeniowego, które u dzieci głuchych jest zaburzone,
co również może wynikać z deprywacji językowej.
Zaburzenia występują również w procesie zapamiętywania, czyli magazynowania
obrazów, zdarzeń, myśli oraz ich przypominania. U dzieci z wadą słuchu dominuje
pamięć wzrokowa, a nie słuchowa, ze względu na upośledzenie narządu słuchu.
Dziecko tworzy pamięć obrazów wzrokowych, a nie słuchowych, i dlatego
proces zapamiętywania jest o wiele trudniejszy niż w przypadku wykorzystania
obu tych analizatorów. Dzieci z wadą słuchu potrafią zapamiętać wiele obserwowanych
szczegółów, ale jeżeli chodzi o rozumienie i powiązanie w całość, np.
podanego tekstu, nastręcza im to duże trudności. Nie potrafią powtórzyć tekstu
własnymi słowami, nie rozumiejąc związków między wyrazami, odtwarzają mechanicznie odaną treść. Jak pisze M. Kupisiewicz, nauczyciele „zwracają uwagę
na sztywność rozumowania uczniów oraz na silną tendencję do bezpośredniego
naśladowania, aż do kopiowania wzorów czynności. Podkreślają, że dzieci te zbyt
często ograniczają się do pamięciowego opanowania zarówno wiadomości, jak
i pewnych schematów czynności, które potem odtwarzają mechanicznie”.
Utrudnieniem są stosowane pojęcia symboliczne, które nie są zrozumiałe dla
dziecka z wadą słuchu; odbierane są w sposób dosłowny. Taki stan rzeczy ma
związek z małym zasobem słownictwa dzieci oraz brakiem doświadczeń językowych.
Trudno jest zapamiętać słowa, których się nie słyszy lub się je nie w pełni odbiera i nie rozumie ich znaczenia. Kiedy dziecko nie słyszy prawidłowego brzmienia wyrazów, nie potrafi ich powtórzyć, a w konsekwencji nie magazynuje ich w swojej pamięci. Dzieci niesłyszące łatwo zapamiętują obrazy i ich szczegóły, jednak nie tworzą związków między obserwowanymi obiektami. Sprawność pamięci dzieci niesłyszących zależy od zasobu leksykalnego,wiedzy oraz bogactwa doświadczeń.
Rozwój emocjonalny Rodzina jest środowiskiem, w którym dziecko nabywa kompetencje społeczne raz rozwija się pod względem emocjonalnym. Najczęściej dzieje się to przez
naśladownictwo osób dorosłych. Prawidłowe kontakty emocjonalne wywierają
pozytywny wpływ na kształtowanie się mowy. Głównym źródłem doświadczeń
językowych w początkowym okresie życia dziecka jest matka, która dostarcza mu
prawidłowych wzorców słownych oraz wytwarza z dzieckiem więź emocjonalną.
Procesy składające się na rozwój są ze sobą ściśle powiązane, zatem prawidłowe funkcjonowanie emocjonalne związane jest z dobrym stanem zdrowia dziecka, prawidłowym rozwojem intelektualnym, a także prawidłowo funkcjonującym
środowiskiem rozwoju dziecka. Biorąc pod uwagę powyższe czynniki, można
stwierdzić, iż u dziecka z wadą słuchu rozwój sfery emocjonalnej może ulec zaburzeniu.
Powodem tego jest brak komunikacji dziecka z jego otoczeniem. W rodzinach
słyszących posiadających dziecko z wadą słuchu komunikacja rodziców
z dzieckiem nie jest na tym samym poziomie, co powoduje zaburzenia w sferze
emocjonalnej dzieci. Taki stan powoduje u dzieci: lęk, złość, poczucie odrzucenia
i niezrozumienia.
Dziecko nieakceptowane przez rodziców nie zaakceptuje samego siebie. Będzie
miało trudności i obawy przed noszeniem, np. aparatów słuchowych, gdyż będą
uwidaczniały jego kalectwo. Brak akceptacji ze strony osób bliskich może rzutować
także na grunt kontaktów społecznych. Dziecko nie wierzące we własne
siły i mające świadomość niezrozumienia nie będzie podejmowało prób zbliżenia
się do grupy rówieśniczej, gdyż możliwe, że tak jak rodzina, tak i rówieśnicy nie
zaakceptują jego odmienności. Dlatego tak ważna jest prawidłowa relacja dziecka
z rodzicami, a szczególnie z matką, z którą niemowlę nawiązuje specjalną więź
jako osobą opiekującą się dzieckiem stale.
U dziecka głuchego odbiór dźwięków i bodźców dostarczających doświadczeń
jest uboższy. Dziecko głuche odbiera bardzo głośne dźwięki, dlatego odbiór
mowy i jej zabarwienia emocjonalnego jest utrudniony. Matka, mówiąc do dziecka,
dostarcza mu komunikatów wraz z reakcjami emocjonalnymi. Małe dziecko
poprzez kontakt z osobą mówiącą doznaje uczuć: aprobaty, niechęci, radości,
smutku, gniewu. Modulacje głosu związane z danymi emocjami nie są dostrzegane
przez dziecko z wadą słuchu, co powoduje zaburzony rozwój emocji i uczuć.
Emocje okazywane przez dziecko głuche są pozbawione ekspresji słownej. Dziecko,
które nie potrafi odczytywać emocji w sposób prawidłowy, nie będzie też
potrafiło ich eksponować, przez co może występować u niego poczucie frustracji.
Zatem, jak twierdzi G. Dryżałowska, „im dziecko niesłyszące ma mniejsze możliwości słuchowe, słabiej rozwinięty język, tym mniej tych informacji może odebrać i zrozumieć, a tym samym w mniejszym zakresie uczestniczyć w życiu społeczeństwa”. Zaburzony kontakt słowny, niemożność okazania w ten sposób swych stanów emocjonalnych i chęć wyładowania ich mogą być postrzegane jako cechy negatywne zachowania się dziecka i źle zrozumiane przez otoczenie. Słaby lub niedostateczny stopień porozumiewania się z otoczeniem wpływa na rozwój emocjonalny, ale także na rozwój społeczny dziecka. Niemożność porozumienia się z rówieśnikami, słaby odbiór ich mowy, ale także treści komunikatów przekazywanych przez nauczyciela wpływają na kształtowanie się nieprawidłowych relacji społecznych w klasie. Z powyższych rozważań można wysnuć wniosek, iż rozwój emocjonalny, społeczny, a także poznawczy w dużej mierze uzależniony jest od rozwoju mowy, a tym samym od możliwości komunikacyjnych dziecka. W zależności od środowiska, w jakim się rozwija, czy to osób słyszących czy niesłyszących, sposób komunikacji jest odmienny. Dzieci z wadą słuchu wychowujące się w rodzinach głuchych nawiązują komunikację z rodziną w sposób naturalny za pośrednictwem języka migowego oraz sygnałów niewerbalnych - mimicznych twarzy i gestów ciała. U tych dzieci nie występują zatem negatywne emocje, wynikające z niezrozumienia, odrzucenia, inności w takim stopniu, w jakim mogą wystąpić w rodzinach słyszących z dzieckiem z wadą słuchu. Trudności stają przed dzieckiem w momencie przekroczenia progu szkoły, gdzie spotka się z nowymi osobami, rówieśnikami, nauczycielami, którzy nie zawsze rozumieją mowę dziecka, jego potrzeby oraz trudności. Dlatego bardzo ważne jest rozwijanie mowy dziecka już od najmłodszych lat, najpierw w środowisku rodzinnym, potem w szkolnym. Nie chodzi tu tylko o komunikację w znaczeniu wyrazowym, ale także emocjonalnym. Dzięki otwartości i chęci ludzi otaczających dziecko do nawiązywania kontaktu z nim łatwiejsze będzie dla niego sprostanie nowym sytuacjom, w których się znajdzie. Stwarza to szansę dziecku z uszkodzonym słuchem na pełne uczestnictwo w życiu słyszących nie pomimo kalectwa, lecz wraz z kalectwem. Nie należy zapominać, iż rozwój psychospołeczny dziecka w dużej mierze zależy od stopnia niedosłuchu, poziomu rozwoju mowy, nastawienia dziecka do nowych sytuacji, a także poziomu i efektywności prowadzonej rehabilitacji.
7. Czynniki warunkujące rozwój komunikacji językowej u dziecka z wadą słuchu:
1. Wiek, w którym nastąpiła utrata słuchu
Im wcześniej doszło to uszkodzenia narządu słuchu, tym mniej doświadczeń słuchowych będzie posiadało dziecko. Tym gorzej będzie ukształtowana wrażliwość na bodźce słuchowe płynące z otoczenia, a co za tym idzie, słabsza reakcja na nie. Zatem im później dziecko starci słuch, tym więcej ma doświadczeń językowych, tym łatwiejsza będzie jego rehabilitacja. Należy jednak pamiętać, że utrata słuchu nawet u osoby z ukształtowaną komunikacją językową, spowoduje problemy ze skupianiem się na słuchaniu i ze słyszeniem nowych, nieznanych słów oraz trudności w rozumieniu wyrazów o podobnym brzemieniu.
2. Stopień uszkodzenia słuchu
Ucho ludzkie odbiera dźwięki o różnych częstotliwościach (Hz) i o różnym natężeniu (dB). Najbardziej wrażliwe jest na dźwięki charakterystyczne dla mowy, czyli te na poziomie 1000 Hz Natomiast średni próg słyszenia dla zdrowego ucha wynosi 0 dB. Poniżej przedstawiam poziom natężenia wybranych dźwięków w decybelach, aby czytelnik mógł orientacyjnie określić natężenie dźwięków spotykanych w życiu codziennym. Należy również pamiętać, że subiektywne odczucie głośności zależy od mocy źródła dźwięku i odległości od niego.
Im poważniejsza wada słuchu, tym trudniejszy odbiór dźwięków mowy, a co za tym idzie, tym istotniejsze są: wczesne wykrycie wady, diagnoza i rehabilitacja.
Dzieci z lekkim ubytkiem słuchu na ogół prawidłowo rozumieją mowę, nie mają trudności w przyswajaniu języka. Rozwój mowy może być lekko przesunięty w czasie. Jednak prozodia mowy jest prawidłowa, a artykulacja powinna być realizowana poprawnie. Charakterystyczna może być męczliwość w czasie wytężonego słuchania, np. na lekcjach, dlatego czasem takie dzieci podejrzewane są o rozkojarzenie i nieuwagę w czasie zajęć szkolnych, czasem nawet zostają uznane za niegrzeczne, źle wychowane.
Dzieci z umiarkowanym ubytkiem słuchu, po zaaparatowaniu, powinny doskonale radzić sobie z odbieraniem mowy za pomocą jedynie drogi słuchowej. Rozwój mowy przebiega z opóźnieniem, ale dziecko może mówić, jak słyszący rówieśnicy. Jeśli do uszkodzenia słuchu doszło w okresie po opanowaniu mowy nie powinno dojść do regresu w zakresie mowy, ale niezbędna jest proteza słuchowa.
Dzieci ze znacznym ubytkiem słuchu powinny jak najwcześniej zostać zdiagnozowane, zaaparatowane i poddane usprawnianiu słuchu, wówczas możliwe jest opanowanie sytemu językowego w pełni. Głos dziecka na ogół jest zmieniony, podobnie prozodia. Utrata słuchu w okresie nabywania mowy może spowodować regres, ale powstrzymać go może intensywna rehabilitacja. Natomiast po opanowaniu mowy, utrata słuchu, najprawdopodobniej, spowoduje zmianę barwy głosu, ale nie powinna doprowadzić do regresu.
Nawet u dzieci z głębokim ubytkiem słuchu możliwe jest przyswojenie systemu językowego. Będą jednak występować zaburzenia głosu, prozodii i artykulacji.
Dzieci z umiarkowanym, znacznym i głębokim ubytkiem słuchu muszą najpierw nauczyć się wyróżniać dźwięki z otoczenia, a raczej z szumu, jaki słyszą. Następnie uczą się te dźwięki różnicować, wyróżniać z nich dźwięki mowy. Nauka ta musi przebiegać w warunkach celowo zorganizowanego i systematycznie prowadzonego procesu zwanego treningiem słuchowym. Później dzieci uczą się nadawać znaczenia określonym dźwiękom.
3. Moment, w którym została wykryta wada słuchu oraz czas rozpoczęcia efektywnej rehabilitacji słuchu i usprawniania mowy
W rozwoju dziecka występują okresy sensytywne dla konkretnych funkcji czy umiejętności, są to takie okresy, w czasie których, rozwój jest najbardziej intensywny. Ograniczenie stymulacji w tym właśnie czasie oznacza zaprzepaszczenie szansy na normalny rozwój danej funkcji. Okres sensytywny dla funkcji słuchowych trwa do 6 miesiąca życia. Jeśli w tym czasie dziecko będzie poddane systematycznej stymulacji, to mimo wady słuchu, jego mowa może rozwijać się prawidłowo, system językowy będzie nabywany spontanicznie, artykulacja i prozodia będą bliskie prawidłowej, a zaburzeń fonacji może nie być wcale.
Nauka rozmienia mowy jest najintensywniejsza w ciągu pierwszych 18 miesięcy życia. A pierwsze 2 - 3 lata życia dziecka są okresem krytycznym dla rozwoju mowy. Po tym czasie wszystkie struktury języka są już wypracowane. Zatem niezwykle istotne jest jak najwcześniejsze wykrycie wady słuchu oraz zaaparatowanie dziecka. Stwarza to możliwość na prawie naturalny rozwój mowy.
Nawet, jeśli wada słuchu zostanie zdiagnozowana później, dziecko i tak musi przejść przez wszystkie etapy rozwoju mowy. Możliwe to będzie przy wsparciu zespołu specjalistów oraz środowiska rodzinnego.
4. Intensywność i systematyczność usprawniania
Im częściej i chętniej dziecko będzie uczestniczyło w zajęciach ze specjalistami, tym większe ma szanse na prawidłowy rozwój mowy. Niezbędna jest również współpraca środowiska rodzinnego ze specjalistami. Ponadto, na początku usprawniania logopeda powinien przychodzić do domu dziecka i instruować matkę (lub innego opiekuna zajmującego się dzieckiem na co dzień), jak stymulować słuch i wspomagać rozwój mowy dziecka w sytuacja życia codziennego.
5. Współwystępowanie innych wad
Dzieci z wadą słuchu, podobnie jak ich rówieśnicy mogą, ale nie muszą, mieć dodatkowe uszkodzenia. Najczęściej są to wady wzroku. Abstrahując od dyskomfortu wady wzroku, jaki jest znany osobom słyszącym, u niesłyszących wiąże się on z ograniczeniem rozumienia mowy na podstawie odczytywania jej z ust. Im większa wada wzroku, tym większa męczliwość w patrzeniu na usta osoby mówiącej, a to stanowi utrudnienie w nauce języka, rozumieniu mowy i rozwijaniu zasobu leksykalnego.
Jeśli dziecko niesłyszące, mimo prawidłowej rehabilitacji, nie osiąga postępów w nauce, należy sprawdzić, czy nie występują u niego trudności dyslektyczno-dysgraficzno-dysortograficzne. Przecież takie zaburzenia w sposób istotny utrudniają naukę mowy, czytania oraz pisania.
6. Kultura środowiska wychowawczego
Środowisko wychowawcze dziecka z wadą słuchu jest bardzo ważnym partnerem w procesie usprawniania słuchu i wspomagania rozwoju mowy. Opiekunowie dziecka zawsze stanowią dla niego wzór do naśladowania, także w zakresie mowy. Rozwój języka zależy od kodu, jakim posługują się osoby z najbliższego otoczenia. To oni, w największym stopniu, kształtują język dziecka w zakresie słownictwa, gramatyki, składni. Rodzice dzieci z wadami słuchu mają utrudniona sytuację, ponieważ początkowo starają się porozumiewać z dzieckiem najprostszym językiem, tak by ułatwić mu rozumie. Niestety wielu rodziców z czasem popada w nawyk i nie wzbogaca słownictwa dziecka, nie rozwija struktur gramatycznych, ciągle mówiąc uproszczonym językiem. Ograniczają się do prostych poleceń, stwierdzeń, zakazów, nakazów.
Niesłyszący rodzice, niesłyszących dzieci, również mają niełatwe zadanie do wykonania. Ich język często nie jest tak poprawny, jakby tego chcieli. Czasem, posługują się w domu wyłącznie językiem migowym, nie przekazując dziecku fonicznych znaków języka, nie ucząc go struktur gramatycznych, charakterystycznych dla danego języka. Niesłyszący rodzice potrzebują większego wsparcia w zakresie wspomagania rozwoju mowy ich dziecka.
Jednak niesłyszanym rodzicom znacznie łatwiej pogodzić się z faktem posiadania niesłyszącego potomka, w przeciwieństwie do rodziców słyszących. Przeżywanie żałoby po „stracie” słyszącego dziecka u osób, które zostały rodzicami dziecka z wadą słuchu, jest zupełnie naturalne. Potrzebują czasu na pogodzenie się z nową sytuacją oraz na nauczenie się akceptowania własnego dziecka takiego, jakim jest, z całym bagażem jego zalet i wad. Tylko w takich warunkach rozwój mowy może przebiegać w sposób optymalny.
Ponadto, rodzice powinni pamiętać o stwarzaniu okazji do jak najczęstszych kontaktów dziecka niesłyszącego ze słyszącymi rówieśnikami. W takich warunkach dziecko może na co dzień przekonywać się, że za pomocą mowy można osiągnąć każdy postawiony sobie cel.
7. Wiedza nauczycieli uczących dziecko i ich umiejętności świadomego kształtowania języka na wszystkich przedmiotach nauczanych w szkole
Nauczyciel powinien wiedzieć, że rozwój mowy dziecka zależy od predyspozycji i zdolności indywidualnych. Dotyczy to również dziecka z wadą słuchu, którego rozwój mowy dodatkowo determinowany jest przez szereg innych czynników. Najważniejsze wymieniłam powyżej. Głębokość ubytku słuchu nie przekłada się bezpośrednio na stan komunikacji językowej, ponieważ proces jej nabywania jest niezwykle złożony, trudny do zaplanowania i przewidywania.
Uczniowie z wadą słuchu mogą mieć wiele trudności w uczeniu się wynikających wprost z ubytku słuchu. Problemem dotyczącym, niewątpliwie, wszystkich uczniów z uszkodzonym słuchem jest trudność w skupianiu uwagi na słuchaniu. Dlatego, słuchanie dłuższych wypowiedzi jest dla niesłyszących męczące, a co za tym idzie często umyka im szereg istotnych informacji, czego konsekwencją jest niezrozumienie kluczowych słów, wydających się dla słyszących oczywistymi.
Kłopot stwarzają również słowa o podobnym brzmieniu, ponieważ konsekwencją ubytku słuchu jest problem ze słuchowym rozróżnianiem dźwięków, zwłaszcza jeśli są one do siebie bardzo podobne, np. mieszka, miesiąc, miasto.
Uczniowie z wadą słuchu, z całych sił, starają się zrozumieć kierowane do nich informacje oraz polecenia, jednak nie zawsze uda im się usłyszeć dokładnie całą treść wypowiedzi. Orientując się sytuacji, w jakiej zostaje podana informacja, lub korzystając z doświadczenia tworzą sobie wyobrażenie danej wypowiedzi. Często są przekonani, że dobrze zrozumieli, ale równie często to przekonanie jest błędne. Dlatego świadomy nauczyciel powinien upewniać się, czy wydane polecenie zostało zrozumiane? Czy treść zadania domowego jest jasna? Na pewno nie wolno tego sprawdzać przez skierowanie zapytania do ucznia - rozumiesz? Odpowiedź będzie twierdząca, ale efekt wykonanego polecenia, prawdopodobnie, nie będzie zadawalający! Uczniom z wadą słuchu nie należy zadawać pytań, na które można odpowiedzieć po prostu tak lub nie!
8. Metody porozumiewania się
A. Język migowy jest to zespół środków tosowanych przez osoby niesłyszące w porozumiewaniu się pomiędzy sobą i z osobami słyszącymi, obejmujący właściwe danym środowiskom słownictwo zbiór społecznie wytworzonych i obowiązujących znaków migowych oraz reguły określające ich użycie.
Język migowy głuchych to ogół znaków manualno-mimicznychużywanych przez niesłyszących do porozumiewania się między sobą.
Cechy języka migowego
Należą do nich: otwartość polegająca na możliwości tworzenia coraz to nowych komunikatów językowych; donośność na dystans- komunikaty językowe mogą odnosić się do rzeczy, czy wydarzeń odległych w czasie lub przestrzeni, od czasu i miejsca, w którym przebiega komunikacja językowa; dystynktywność- komunikaty każdego języka stanowią zespół elementów wyraźnie różnych od siebie; przemienność- osoby posługujące się danym językiem mogą przekazywać sobie komunikaty językowe na przemian; sprzężenie zwrotne- nadawca komunikatu językowego również go odbiera; szybkie zanikanie- komunikaty są możliwe do odebrania tylko w chwili ich nadawania.
Uden dzieli znaki migowe z tego punktu widzenia na 3 grupy:
znaki ikoniczne, które ze względu na wyraźne analogie mogą być rozumiane nawet przez osoby nie znające języka migowego
znaki ezoteryczne, w których występuje analogia ale z różnych przyczyn nie jest łatwo dostrzegalna, chociaż może być wytłumaczoną
znaki arbitralne, w których nie można się dopatrzyć analogii do rzeczywistości
B. Język migany
Od kilkudziesięciu lat w wielu krajach świata, w tym także w Polsce niezależnie od klasycznego języka migowego znaki migowe wykorzystuje się także jako ilustrację wypowiedzi słownej w języku ojczystym. Powstaje w ten sposób migana odmiana ojczystego języka mówionego, zwana językiem miganym. Znaków migowych używa się w szyku gramatycznym języka ojczystego, dodając fakultatywnie lub obowiązkowo końcówki fleksyjne za pomocą alfabetu palcowego. Język migowy stosuje się zawsze razem z językiem mówionym (połączenie to tworzy tzw. system językowo migowy). Tę sztucznie utworzoną odmianę języka, łączącą w sobie cechy języka migowego i języka narodowego wykorzystuje się w nauczaniu dzieci niesłyszących polszczyzny fonicznej i pisanej na bazie języka migowego oraz w przekazywaniu wiedzy, w tłumaczeniach telewizyjnych a także w porozumiewaniu się z niesłyszącymi dwujęzycznymi, a więc tymi, którzy mają dobrze opanowane struktury gramatyczne języka polskiego, a równocześnie ilustrowanie wypowiedzi słownej znakami języka migowego ułatwia im odczytywanie z ust.
C. Fonogesty
Metoda fonogestów należy do metod kształcenia umiejętności odczytywania wypowiedzi z ust. Jej istotą jest uzupełnianie mówienia specjalnymi gestami.
D. Metoda totalnej komunikacji-to zdolność porozumiewania się za pomocą wszystkich dostępnych środków, jakimi są:
-ekspresja słowna
-wzrokowa percepcja wypowiedzi,
-systemy językowo-migowe
-mimika i pantomima
-systemy ustno-manualne daktylofazja, daktylografia, fonogesty
Celem totalnej komunikacji jest danie dziecku prawa wypowiadania się w sposób spontaniczny, prawa swobodnego wyboru ulubionego sposobu porozumiewania się w jakiejkolwiek sytuacji, stworzenie wspólnego języka na podstawie języka mówionego i języka migowego, danie dziecku z wadą słuchu samozadowolenia poprzez skuteczne porozumiewanie.
Różne sposoby porozumiewania się od najmłodszych lat jakie gwarantuje nam totalna komunikacja, mają doprowadzić do tego, aby dziecko rozumiało i było rozumiane przez otoczenie.
Stawanie się człowiekiem realizuje się w związkach z innymi ludźmi. Dla każdego dziecka są to przede wszystkim rodzice, z którymi winno ono umieć nawiązać kontakt. Dla ukształtowania osobowości dziecka głuchego (w tej metodzie) istotnym jest, by rozwijało się poczucie własnej wartości, uznania ze strony rodziny, akceptowanie jego odmiennego sposobu porozumiewania się (używanie przez członków rodziny w kontaktach z dzieckiem mowy ustnej i migów).
E. Metoda ustna - oralna. Wykorzystuje ona różne drogi kontaktu prowadząc do opanowania przez niego mowy ustnej.
9. Rewalidacja
Ważna rola w rewalidacji dziecka niesłyszącego przypada rodzinie, gdyż wiadomo, że najlepiej zorganizowany i funkcjonujący ośrodek nie zastąpi dziecku domu rodzinnego. Dziecko niesłyszące będzie rozwijać się prawidłowo jeśli rodzice zrozumieją jego potrzeby i będą mu dostarczać odpowiedniej ilości bodźców niezbędnych dla rozwoju ogólnego i rozwoju mowy.
Konieczne jest prowadzenie specjalnych ćwiczeń głosowych i oddechowych, ćwiczeń doprowadzających do maksymalnego wyzyskania mechanizmu głosowego, oraz rozwijania od pierwszych lat życia takich funkcji psychicznych jak: spostrzegawczość, pamięć wzrokowa, uwaga, umiejętność naśladowania i prawidłowego myślenia.
Pod względem intelektualnym niesłyszący są ludźmi normalnymi, mają możliwości rozwojowe, należy tylko odpowiednio je kształtować i wykorzystać. Należy jednak pamiętać, że pierwszym warunkiem jest nauczenie ich mowy ludzi słyszących. Dopiero po opanowaniu tej ważnej umiejętności niesłyszący mogą na równi ze słyszącymi brać aktywny udział w życiu i osiągnąć pełnię rozwoju intelektualnego.
Proces rewalidacji osób z uszkodzonym słuchem oparty jest na dokładnej znajomości stopnia, rozwoju wystąpienia głuchoty, jej przyczyn oraz warunków dotychczasowego rozwoju jednostki. W pracy z dziećmi niesłyszącymi wyróżnia się następujące kierunki działania rewalidacyjnego:
1. Maksymalne rozwijanie tych sił biologicznych i zadatków, które są najmniej uszkodzone. U dzieci niesłyszących następuje przerzucenie funkcji słuchu na sprawniej działające analizatory wzroku i dotyku.
2. Wzmocnienie i usprawnienie uszkodzonych sfer psychicznych lub fizycznych. U dzieci z wadą słuchu za pomocą aparatu słuchowego możemy uaktywnić resztki słuchu.
3. Wyrównywanie i zastępowanie deficytów biologicznych i rozwojowych przez rozwój funkcji zastępczych. U dzieci niesłyszących jest to nauka mowy, odczytywania mowy z ust.
10. Szkolnictwo
Stopien ubytku słuchu |
Konsekwencje dla rozumienia mowy i jezyka |
Szczególne potrzeby edukacyjne |
15-25 dB (granica normy) |
Trudnosci w rozumieniu cichej mowy z wiekszej odległosci, na ogół bez problemów z artykulacja, możebyc mniejszy zasób słownictwa |
Nauczyciel wyznacza korzystne miejsce w klasie dla obserwacji i odbioru mowy (1 ławka w rzedzie pod oknem, bli%ej okna). Rozwijanie słownictwa |
30-45 dB (łagodny niedosłuch) |
Problem ze słyszeniem z odległosci ponad 1 m., twarza w twarz rozmowa bez trudnosci. Podczas lekcji umyka ponad 50% dyskusji (jesli mówia cicho lub nie widac twarzy), mo%e miec trudnosci w artykulacji |
Wyznaczyc korzystne miejsce w klasie, u%ywac aparatu w czasie lekcji, nauczyciel musi wiedziec jak działa aparat, zajecia systematyczne w zakresie treningu słuchowego, cwiczenia odczytywania z ust, regularne zajecia logopedyczne w celu rehabilitacji mowy, niekiedy indywidualna pomoc pedagogiczna w realizacji programu nauczania |
50-75 dB (umiarkowany niedosłuch) |
Bez aparatu nie odbiera nic z tresci lekcji, rozumie głosna mowe z odległosci do 1m, moga byc trudnosci z odbiorem i rozumieniem innych dzwieków otoczenia, wadliwa artykulacja |
Wyznaczyc korzystne miejsce w klasie, dziecko musi u%ywac aparatu, miec trening słuchowy, odpytywanie z ust, regularnie cwiczyc z logopeda, praca nad rozwojem jezyka, indywidualna pomoc pedagogiczna z poszczególnych przedmiotów, klasa specjalna w szkole masowej, z mo%liwoscia integracyjnego kształcenia w zakresie wybranych przedmiotów* |
80-95 dB (cie%ki ubytek słuchu) |
Mo%e słyszec jedynie głosne dzwieki z otoczenia, mowa i jezyk rozwina sie tylko, gdy była wczesna diagnoza i rehabilitacja, mowa nie zawsze zrozumiała, choc mo%e brzmiec prawie normalnie (np. rytm mowy, cechy głosu). |
Trening słuchowy, odczytywanie z ust, min. godzine dziennie ze specjalista,** niezbedna codzienna pomoc pedagogiczna w realizacji programu nauczania, niekiedy mo%liwosc nauczania zintegrowanego w zakresie czesci zajec*** |
95 dB i wiecej (głeboki ubytek słuchu) |
Znikome szanse na spontaniczny rozwój mowy i jezyka, niekiedy nie u%ywaja aparatu, bo mało skuteczny, mowa i jezyk sa na niskim poziomie rozwoju, ograniczone mo%liwosci opanowania programu szkolnego. |
Konieczny jezyk migowy w porozumiewaniu sie z nauczycielem, odczytywanie z ust, nie rezygnowac z treningu słuchowego, codzienna pomoc pedagogiczna w realizacji programu, odpowiednia wydzielona klasa dla dzieci z uszkodzonym słuchem z mo%liwoscia kształcenia integracyjnego z wybranych przedmiotów**** |