Systematyka organizmów żywych - nauka zajmująca się badaniem różnorodności organizmów, klasyfikowaniem ich, katalogowaniem oraz opisywaniem. Systematyka umieszcza każdy organizm (grupę organizmów) zakwalifikowany jako takson w hierarchicznej strukturze kategorii.
Zwierzęta (Animalia) - wielokomórkowe, najczęściej tkankowe, o ograniczonym wzroście, w większości zdolne do aktywnego poruszania się organizmy żywe. Są najbardziej zróżnicowanym królestwem wielokomórkowców. Komórki zwierzęce nie mają chloroplastów i ścian komórkowych, u większości zorganizowane są w tkanki, a tkanki w narządy tworzące z kolei układy narządów. Wyspecjalizowane układy narządów pełnią w organizmie zwierzęcia określone funkcje życiowe (np. krwionośny, oddechowy, wydalniczy). Wszystkie zwierzęta odbierają bodźce zewnętrzne za pomocą receptorów i reagują na nie odruchami.
Komórka (łac. cellula) jest to najmniejsza budulcowa i funkcjonalna jednostka organizmów żywych. Jest ona zdolna do przeprowadzania wszystkich podstawowych procesów życiowych (takich jak przemiana materii, wzrost i rozmnażanie).
Komórkę stanowi przestrzeń ograniczona błoną komórkową. U większości prokariontów, roślin, grzybów i niektórych protistów dodatkowo (od strony zewnętrznej) występuje ściana komórkowa. Wewnątrz tej przestrzeni znajduje się tzw. protoplazma oraz szereg wewnętrznych organelli pełniących rozmaite funkcje życiowe komórki. Występowanie w komórce jądra jest podstawą podziału organizmów na jądrowe (eukarionty, łac. Eukaryota) i bezjądrowe (prokarionty, akarionty, łac. Prokaryota), choć faktycznie różnice w budowie komórki tych grup dotyczą nie tylko obecności jądra komórkowego.
Komórka może stanowić samodzielny organizm jednokomórkowy lub może być elementem składowym organizmu wielokomórkowego. Budowy komórkowej nie mają wirusy, ale w związku z tym nie wykazują oznak życia poza komórkami żywicieli (i zgodnie z obecnymi poglądami systematycznymi nie są klasyfikowane, jako organizmy żywe).
Komórki różnych organizmów wykazują znaczne różnice, zarówno morfologiczne jak i biochemiczne. Osobnym problemem jest też istnienie komórek wtórnie uproszczonych - takich jak np. czerwone ciałka krwi ssaków, które nie posiadają jądra komórkowego, choć są niewątpliwie komórkami eukariotycznymi.
Pojęcia komórki po raz pierwszy użył Robert Hooke w 1665 roku.
Podkrólestwo: Pierwotniaki (Protozoa)
Typ: Wiciowce (Mastigota)
Typ: Sporowce (Sporozoa)
Typ: Zarodziowe (Sarcodina)
Typ: Orzęski (Ciliata)
Tkanka - zespół komórek i ich wytworów (substancja międzykomórkowa) o podobnym pochodzeniu, budowie, przemianie materii i przystosowanych do wykonywania określonej funkcji na rzecz całego organizmu. Tkanki występują u zwierząt tkankowych (tkanki zwierzęce) oraz u roślin wyższych (tkanki roślinne). Tkanki są elementami składowymi narządów i ich układów. Dział biologii zajmujący się tkankami to histologia.
Trójwarstwowce (Triploblastica) - zwierzęta, u których w rozwoju zarodkowym dochodzi do wykształcenia trzech warstw komórek (listków zarodkowych): ektodermy, endodermy i mezodermy.
Należą do nich wszystkie tkankowce, z wyjątkiem parzydełkowców i żebropławów (tzn. zwierząt dwuwarstwowych).
Trójwarstwowce identyfikowane są ze zwierzętami dwubocznie symetrycznymi.
Endoderma - to wewnętrzna warstwa komórek w rozwoju zarodkowym zwierząt powstająca w stadium gastruli. Inaczej listek zarodkowy. W jej obrębie tworzy się jama zwana prajelitem, do której z zewnątrz prowadzi otwór, czyli pragęba. Z niej rozwijają się : nabłonek jelita środkowego, trzustka, wątroba, nabłonek układu oddechowego , pęcherz moczowy, cewka moczowa.
Mezoderma (ang. mesoderm) - listek zarodkowy trójwarstowców umiejscowiony pomiędzy endodermą i ektodermą.
Mezoderma dzieli się na osiową, z której rozwinie się struna grzbietowa oraz przyosiową z której powstanie wtórna jama ciała - celoma. Z mezodermy rozwija się tkanka łączna, kora nadnerczy, układ krwionośny i limfatyczny, kanał rdzenia kręgowego, skóra właściwa, śluzówka, układ rozrodczy, a u kręgowców dodatkowo nerki. Szkielet i mięśnie powstają z mezenchymy (grupy komórek wyodrębniających się z mezodermy).
Pierwouste, pragębowce (Protostomia) - grupa zwierząt dwubocznie symetrycznych, u których nie wytwarza się wtórny otwór gębowy, otwór gastruli (pragęba) staje się w rozwoju osobniczym otworem gębowym. Grupa przeciwstawiana wtóroustym.
Do pierwoustych należy większość bezkręgowców:
Pragęba (gastropor) - to otwór prowadzący z zewnątrz do prajelita utworzonego w obrębie endodermy powstałego w etapie gastrulacji blastulii. To, czy pragęba przekształca się w otwór gębowy czy odbytowy stanowi o róznicy między pierwoustymi i wtóroustymi.
PLAZIŃCE
Budowa zewnętrzna
Ciało możemy podzielić na przód (bez wyodrębnionej głowy), tył, stronę brzuszną i grzbietową. Pokryte jest ono jednowarstwowym nabłonkiem ektodermalnym, u wirków pokryty jest rzęskami, u pasożytów komórki nie są orzęsione i zlewają się w jedną warstwę zwaną syncytium. Pasożyty posiadają dodatkowo pokryty nabłonek oskórkiem, który chroni przed strawieniem przez enzymy gospodarza. Pod nabłonkiem znajdują się mięśnie gładkie pochodzenia mezodermalnego, u wirków tworzące kilka warstw, u pasożytów mają postać pojedynczych włókienek. Nabłonek oraz mięśnie tworzą wór powłokowo-mięśniowy nadający kształt. Wewnętrzna jama ciała wypełniona jest parenchymą.
Budowa wewnętrzna
Wewnątrz ciała występuje pierwotna jama ciała wypełniona parenchymą, która wypycha ciało od wewnątrz (pełni funkcję szkieletu hydraulicznego)
Układ pokarmowy
Rozpoczyna się otworem gębowym, położonym po brzusznej stronie ciała, dalej przechodzącym w sporą mięsistą gardziel (może być wynicowana na zewnątrz w postaci rurki czy rękawa), za nią znajduje się proste lub rozgałęzione jelito. Zawsze jednak jest ono ślepo zakończone, bez otworu odbytowego i wszelkie ewentualne niestrawione resztki są usuwane przez otwór gębowy. Otwór odbytowy występuje tylko u niektórych wirków i przywr. Tasiemce nie posiadają układu pokarmowego, ponieważ żyjąc w jelicie są całe zanurzone w strawionym pokarmie i mogą chłonąć całą powierzchnią swego płaskiego ciała.
Układ oddechowy
Do wymiany gazowej dochodzi bespośrednio przez powierzchnię ciała. Nie posiadają układu oddechowego. U pasożytów wewnętrznych jak np. tasiemiec podstawowym procesem dostarczającym energii jest oddychanie beztlenowe. Jednak niektóre płazińce oddychają tlenowo np. wirki.
Układ krążenia
Występuje otwarty układ krążenia: substancje odżywcze rozprowadzane są przez płyn znajdujący się w parenchymie. U niektórych transport ułatwia jeszcze silnie rozgałęzione jelito.
Układ nerwowy
Układ charakteryzujący się prostą budową zbudowany z dwóch zwojów nerwowych położonych zazwyczaj w przedniej części ciała oraz z odchodzących pni nerwowych połączonych poprzecznymi spoidłami.
U wolno żyjących wirków najsilniej rozwinięte są dwa pnie położone po brzusznej stronie ciała. Występują u nich także dość dobrze wykształcone narządy zmysłów, wśród których spotykamy zarówno receptory chemiczne, dotykowe, jaki i proste oczka (fotoreceptory) w liczbie od jednej do kilkunastu par. Niektóre morskie wirki mają też statocysty.
Pasożyty, w związku z prowadzonym trybem życia, mają słabo rozwinięty układ nerwowy i właściwie pozbawione są wyspecjalizowanych narządów zmysłów. Występują u nich jedynie komórki czuciowe i proste receptory chemiczne.
Układ wydalniczy
Składający się z kanalików znajdujących się w parenchymie zakończonych protonefrydiami, do których uchodzą komórkami płomykowymi. Taki układ nosi nazwę układu protonefrydialnego.
Główną funkcją tego układu jest jednak nie tyle usuwanie ubocznych produktów metabolizmu (których z powodu małej intensywności metabolizmu jest niewiele), ale osmoregulacja. Świadczy o tym między innymi brak układu wydalniczego u niektórych wirków morskich. Kanały wydalnicze większości pozostałych wirków tworzą dwa podłużne ciągi uchodzące na zewnątrz jednym lub kilkoma otworkami po grzbietowej stronie ciała. Układ wydalniczy pozostałych płazińców ma podobny plan budowy.
Rozmnażanie
Charakteryzuje je hermafrodytyzm. Najczęściej występuje zapłodnienie krzyżowe. Zróżnicowany jest również rozwój osobnika. Wirki charakteryzują się rozwojem prostym, zaś pasożyty rozwojem złożonym. Bardzo różna jest liczba jaj produkowanych przez płazińce. Wolno żyjące wirki składają około 200 w ciągu swojego życia, a u wewnętrznych pasożytów liczy się je w milionach sztuk.
Larwy
Wirki
Larwa Mūllera - ma kształt jajowaty, owalny. Na szczycie znajduje się narząd zmysłowy z pękiem witek - chemoreceptor. W równiku jest 8 długich płatowych wyrostków orzęsionych na brzegach. Otwór gębowy mieści się na dolnej stronie ciała (prowadzi do workowatego jelita). Jelito otoczone jest parenchymą. Larwa prowadzi planktonowy tryb życia, po czym opuszcza się na dno i przekształca w wirka.
Larwa Gotta - posiada tylko cztery płaty orzęsione.
Wirki (Turbellaria) - grupa zwierząt należąca do płazińców. Żyją w środowisku wodnym (wody słodkie lub słone). Są drapieżnikami, a ich ciała okrywają nabłonki z rzęskami, w nabłonkach tych umieszczone są rabdity wyrzucane w czasie ataku.
Cechą systematyczną jest budowa układu pokarmowego i nerwowego. Wśród wirków wyróżnia się:
wirki bezjelitowe (formy pasożytnicze, morskie);
wirki prostojelitowe (morskie, jelito nie ma rozgałęzień);
wirki trójjelitowe (trzy odgałęzienia jelita) np. wypławek biały;
wirki wielojelitowe (od gardzieli odchodzi promieniście wiele odgałęzień jelita).
Wypławki morskie mają wielkość do 20 cm i są jaskrawo ubarwione. W razie braku pokarmu, mogą zjadać własne komórki, nie doznając uszczerbku na poprawnym działaniu organizmu. Stają się tylko coraz mniejsze i nie rozmnażają się (układ rozrodczy zostaje pochłonięty w pierwszej kolejności).
Wirki są hermafrodytami, występuje u nich zapłodnienie krzyżowe.
Skrzelowce (Monogenea) - gromada płazińców, dawniej zaliczane do przywr. Należą do niej pasożyty zewnętrzne, pasożytujące głównie na zmiennocieplnych kręgowcach (rybach, płazach i gadach), niektóre gatunki na ssakach. Są wyposażone w tarczę czepną, która umożliwia im przyczepienie się do żywiciela. Ich cykl życiowy jest monokseniczny, nie rozmnażają się płciowo. Posiadają powolny metabolizm, wiec zapotrzebowanie na tlen jest zaspokajane przez wymianę gazową bezpośrednio przez powierzchnię ciała. Osobniki z gromady skrzelowców charakteryzują się troską o swojego partnera, najlepszym przykładem jest Diplozoon paradoxum - dwa osobniki po prostu zrastają się ze sobą na krzyż, tworząc podwójny organizm.
Przywry - wnętrzniaki (Digenea) - podgromada płazińców obejmująca bezwarunkowe pasożyty wewnętrzne kręgowców o ciele nieczłonowanym i listkowanym.
Morfologia
Ich wielkość waha się w granicach kilku centymetrów. Mają dwie przyssawki - okołogębową i brzuszną, a ich jelito zazwyczaj rozgałęzia się na dwa główne ramiona. Przywry pokryte są komórkami nabłonka nie posiadającymi rzęsek i zlewającymi się w jednolitą warstwę, czyli syncytium. Układ pokarmowy jest podobny do układu wirków choć bez wysuwanej gardzieli
Cykl rozwojowy
Charakteryzuje je złożony cykl rozwojowy z co najmniej dwoma żywicielami, przy czym jednym z nich jest zazwyczaj mięczak. Występują kolejno stadia miracidium, sporocysty, redii, cerkarii i matacerkarii.
Niektóre gatunki przywr:
Motylica wątrobowa
Schistosoma haematobium
Fascioloides magna
Motyliczka wątrobowa
Metagonimus yokogawai
Opisthorchis viverrini
Paragonimus westermani
Clonorchis sinensis
Heterophyes heterophyes
Fasciolopsis buski
Tasiemce (Cestoda) są wewnętrznie pasożytującymi płazińcami. W ciele człowieka osiąga do 15 metrów długości. Można go wyleczyć za pomocą leków, dzięki czemu osłabia się go i wydala wraz z kałem. Przechodzą złożony cykl rozwojowy ze zmianą żywicieli. Żywicielami pośrednimi są bezkręgowce lub kręgowce, natomiast ostatecznymi z reguły kręgowce, u których żyją głównie w przewodzie pokarmowym. Pierwszym stadium larwalnym jest onkosfera zaopatrzona w 6 haczyków embrionalnych lub orzęsiona larwa koracidium (u Pseudophyllidea); drugie stadium larwalne może mieć rozmaitą postać.
Długość ciała waha się w granicach od kilkuset mikrometrów do kilku, a nawet kilkunastu metrów (np. u bruzdowca szerokiego do 20 metrów). U większości gatunków ciało składa się ze skoleksu (główki), szyjki i proglotydów tworzących tzw. strobilę (nazwaną tak ze względu na wiekowe ułożenie członów przypominające strobilizację u parzydełkowców). Na skoleksie występują narządy czepne w postaci bruzd przyssawkowych (u tasiemca bruzdogłowca) lub przyssawek (u tasiemców uzbrojonych i nieuzbrojonych) oraz kurczliwego ryjka opatrzonego hakami (u tasiemca uzbrojonego). Szyjka jest strefą wzrostową i na ogół w ciągu całego życia tasiemca odrastają od niej nowe człony.
W zależności od stopnia rozwoju układu rozrodczego wyróżnia się w strobili kolejno człony niedojrzałe, dojrzałe i maciczne. W członach dojrzałych wykształcają się samodzielne układy rozrodcze męskie i żeńskie, w końcu powstają gamety. Człony maciczne zawierają silnie rozwiniętą macicę, pozostałe zaś elementy obu układów rozrodczych częściowo w nich zanikają. Liczba członów strobili zależy od gatunków i może wynosić od 3 do kilku tysięcy. U niektórych gatunków brak jest członowania zewnętrznego (np. u rzemieńca). Znane są również gatunki nie tworzące strobili.
WSTĘŻNICE=Nemertea,Nemertini
gromada: Anopla
rząd: Palaeonemertea
rząd: Heteronemertea
gromada: Enopla
rząd: Bdellonemertea
rząd: Hoplonemertea
Wstężnice, wstężniaki (Nemertea, Nemertini lub Nemertina) - typ morskich bezkręgowców o bardzo długim, robakokształtnym ciele.
Polska nazwa "wstężnice" nawiązuje do długiego, wstęgowatego kształtu tych zwierząt; pewien przedstawiciel typu wstężnic osiąga 60 metrów - jest najdłuższym zwierzęciem na Ziemi. Charakterystyczną cechą wstężnic jest obecność długiego, wysuwanego ryjka; uzbrojonego lub nie.
Typ obejmuje ok. 900 gatunków. Większość z nich jest morska, występuje w przybrzeżnych płytkich wodach przydennie lub zagrzebana w mule czy piasku. Formy planktonowe, pelagiczne i głębinowe są nieliczne. Głębinowe nie występują poniżej 2 000 m. Kilkanaście gatunków żyje w wodach słodkich, kilka na lądzie w wilgotnej ziemi okolic tropikalnych i subtropikalnych. Jeden gatunek występuje na liściach pandanusa. Kilkanaście gatunków morskich jest ektosymbiontami, komensalami lub pasożytami ukwiałów, krabów, małży i osłonic.
Większość wstężnic wykazuje zabarwienie mleczne albo szarawe. Spotyka się także formy zabarwione brązowo, pomarańczowo, czerwono i zielono. Gatunki tropikalne wykazują zabarwienie żywe, błyszczące. Barwniki zdeponowane są w komórkach naskórka, niekiedy ułożonych we wzory w postaci podłużnych lub poprzecznych pasów. U wielu gatunków czerwony barwnik występuje w zwojach mózgowych i pniach nerwowych. Niektóre wstężnice świecą. Bioluminescencja jest własna, związana z występowaniem w naskórku gruczołów produkujących substancje świecące. Gatunki morskie występują głównie w wodach arktycznych oraz o temperaturze umiarkowanej, słodkowodne są szeroko rozprzestrzenione. Wszystkie gatunki występują rzadko i przez to nie mają większego znaczenia ekologicznego.
Kielichowate (Kamptozoa) - grupa bezkręgowców w randze typu. Żyją w morzach lub wodach słodkich. Są przystosowane wyłącznie do życia osiadłego, na podłożu stałym lub morskich organizmach. Długość do 5 mm. Opisano dotychczas około 150 gatunków. Występują zazwyczaj w koloniach (z wyjątkiem Loxosomatidia). Ich pokrewieństwo z innymi grupami nie jest do końca ustalone, wydają się być bliskie mszywiołom (Bryozoa).
Ciało dzieli się na kielich, w którym znajdują się wszystkie narządy wewnętrzne oraz stylik, służący do przyczepiania organizmu do podłoża. Oprócz rozgraniczenia zewnętrznego niektóre gatunki posiadają także przegrodę wewnętrzną pomiędzy kielichem i stylikiem (Pedicellida oraz częściowa przegroda u Barentsiida).
OBLEŃCE
Występowanie
Obleńce żyją wszędzie - zarówno w gorących źródłach, jak i w krajach polarnych. Żyją w ciałach innych organizmów, w ich odchodach, a także w mule i w glebie.
Rozmnażanie
Obleńce są w większości rozdzielnopłciowe i rozmnażają się przez gonady. Bardzo często nie mają żywiciela pośredniego.
Budowa
Obleńce różnią się od płazińców kształtem ciała - są robakami o obłym ciele. Większość z nich to nicienie. Wykonując energiczne ruchy całym ciałem, potrafią utrzymać się w jelicie żywiciela. Dwubocznie symetryczne, nieczłonowane, wydłużone i cylindryczne ciało, zwykle zwężające się na końcach. Pokryte są kolagenowym oskórkiem, pod którym znajdują się mięśnie. Mięśnie i oskórek tworzą razem wór skórno-mięśniowy. Jama ciała (nazywana pseudocelem) jest wypełniona płynem, a jelito jest drożne.
Układ wydalniczy
Dwa nefrydia po bokach ciała.
Nefrydium -zbudowane jest z urzęsionego lejka, który otwiera się do jamy ciała oraz z krętego kanalika wydalniczego.
Układ nerwowy
Drabinkowy
Układ oddechowy i krążenia: brak
Układ pokarmowy: Rurka zakończona odbytem
Przedstawiciele
glista ludzka
owsik
włosień spiralny
mątwik buraczany
węgorek niszczyk
Kolcogłowy, cierniogłowy (Acanthocephala) - typ pasożytniczych, robakokształtnych zwierząt bezkręgowych. Cechą charakterystyczną kolcogłowów, od której zresztą wywodzi się ich nazwa, jest obecność z przodu ciała ryjka opatrzonego wieńcem haczyków i kolców.
Ciało kolcogłowów jest wąskie, długości zwykle ok. 1,5 - 5 mm (chociaż zdarzają się okazy parunastocentymetrowe), pokryte kutikulą, czyli ektodermalną powłoką ochronną. Występują trzy regiony ciała: ryjek, szyja i tułów. Ryjek może być chowany przy pomocy skurczu mięśni umieszczających go w skórnomięśniowej pochewce. Oprócz haczyków - posiadających ukorzenienie w warstwie mięśniowej - występują również kolce, związane wyłącznie z warstwą ektodermalną.
Kolcogłowom brakuje układu pokarmowego, a układ wydalniczy występuje wyłącznie u przedstawicieli gromady Archiacanthocephala - jest to nieco zmodyfikowany układ protonefrydialny. Układ nerwowy ma postać nieparzystego zwoju mózgowego oraz dwóch pni bocznych. Przedstawiciele tego typu są rozdzielnopłciowi; samce posiadają oprócz standardowego zestawu gruczołów, nasieniowodów itp. również arcysympatyczny gruczoł cementowy, służący do zaczopowania żeńskiego otworu płciowego po kopulacji.
Inną cechą wyróżniającą kolcogłowy z szeregu podobnych im drobnych bezkręgowców jest obecność przynajmniej jednego żywiciela pośredniego w cyklu rozwojowym; jest nim zwykle jakiś skorupiak lub owad.
Larwa kolcogłowa nosi nazwę "akantor", która po wykluciu uzyskuje w ciele żywiciela pośredniego wygląd bardziej podobny do osobnika dorosłego oraz milszą dla ucha nazwę "akantella".
Brzuchorzęski (Gastrotricha) - osiągają rozmiar od ok. 0,06 - 3 mm długości. Są to wolno żyjące organizmy, zamieszkujące bentos oceaniczny lub będące składnikiem planktonu zbiorników słodkowodnych na całym świecie. W mule dennym odnajduje się znaczne ilości tych bezkręgowców, aż do 350 osobników na 10 cm². Zwierzęta te odżywiają się mikroskopijnymi organizmami (np. glonami, bakteriami i pierwotniakami, naganiając je w kierunku otworu gębowego skoordynowanymi ruchami rzęsek i wsysając nagłym skurczem umięśnionego gardła.
Część brzuszna tułowia tych bezkręgowców pokryta jest rzęskami. Odcinek głowowy pokryty jest rzęskami w całości; część z nich pełni funkcje zmysłowe, wykrywając ruchy wody i obecność specyficznych związków chemicznym. Wiele brzuchorzęsków posiada ponadto dołki zmysłowe stanowiące bardziej wyspecjalizowane narządy hemorecepcji, niektóre gatunki odbierają również bodźce świetlne przy pomocy plamek pigmentowych wbudowanych w zwoje mózgowe. Powierzchnia całego ciała pokryta jest ornamentem licznych łusek, płytek i kolców, będących wytworami cienkiego oskórka.
Jama ciała brzuchorzęsków wypełniona jest płynem, którego turgor kontrolowany jest przez prosty układ wydalniczy typu protonefrydialnego. Oddychanie zachodzi poprzez ścianę ciała. Układ pokarmowy ma postać prostej rury, nie występują wyspecjalizowane gruczoły trawienne: przyswajanie pokarmu następuje za pośrednictwem indywidualnej aktywności enzymatycznej komórek pokrywających pomarszczoną w fałdy powierzchnię jelita.
Większość gatunków jest obojnacza, co oznacza, że każdy osobnik posiada zarówno organy rozrodcze męskie, jak i żeńskie. Niektóre gatunki słodkowodne mogą być partenogenetyczne, czyli rozmnażające się bez udziału samców.
Nitnikowce, nitkowce, drucieńce (Nematomorpha) zawdzięczają swoją nazwę niezwykłej długości ciała. Postacie dojrzałe są zawsze wydłużone (od 10 cm aż do 1 metra) przy bardzo małej średnicy ciała (0,5 - 2,5 mm). Niewiele wiadomo o ich trybie życia. Przedstawiciele tej grupy odnajdywani są w morzach, jeziorach, kałużach, wilgotnej glebie, studniach - są tak powszechne, że sądzono niegdyś, iż rodzą się spontanicznie z końskich włosów (nawiązuje do tego angielska nazwa horsehair worms).
Postacie larwalne są pasożytami skorupiaków albo tchawkowców (owadów, rzadziej wijów). Są kosmopolityczne, przy czym głównie występują w strefach umiarkowanych i ciepłych. W kutikuli larw jest chityna (w przeciwieństwie do kutikuli postaci dorosłych).
Nitnikowce, choć prowadzą pasożytniczy tryb życia, nie są groźne dla ludzi ani zwierząt hodowlanych. Można odróżnić je od niebezpiecznych dla ludzi nicieni, zwracając uwagę przede wszystkim na charakterystycznie wydłużone proporcje ciała, a pod lupą - na brak haczyka na końcu ciała.
Wrotki - (Rotifera) - zwierzęta bezkręgowe z charakterystycznym wieńcem rzęsek.
Zwierzęta te zamieszkują przede wszystkim wody słodkie, ale znane są też formy słonowodne i lądowe, żyjące na wilgotnych mchach i w glebie.
Wrotki są rozdzielnopłciowe, występuje u nich dymorfizm płciowy. Samce mają uwstecznione narządy wewnętrzne, u większości gatunków przewód nasienny kończy się prąciem. Jajniki mogą być pojedyncze lub parzyste, jajowody otwierają się do kloaki. Wrotki mają zdolność do rozmnażania się w drodze partenogenezy przez kilka pokoleń.
Budowa
Ciało wrotka podzielone jest na trzy odcinki: głowę, tułów i nogę. Mają najczęściej kształt wydłużony z szerokim przednim końcem, tzw. aparatem wrotnym. Aparat wrotny lub rzęskowy ma postać tarczy z rozmieszczonymi na niej rzęskami. Tylny koniec ciała zwęża się tworząc krótszą lub dłuższą nogę zakończoną dwoma palcami. Ciało pokryte jest cienką kutikulą. Warstwa okrywająca ciało jest na tyle przejrzysta, że widoczne są przez nią narządy wewnętrzne wrotka. Po stronie grzbietowej głowy oraz po bokach tułowia znajdują się brodawki czuciowe zakończone szczecinkami. Otwór gębowy położony jest na tarczy aparatu, otwór odbytowy u nasady nogi. Aparat wrotny składa się z dwóch nieciągłych pasm rzęsek schodzących do zagłębienia otworu gębowego oraz kilku rzędów membranelli położonych bliżej strony grzbietowej.
Bezpośrednio pod cienką hypodermą znajduje się jama ciała wypełniona płynem, w której położone są wszystkie narządy wewnętrzne oraz pęczki mięśni. Mięśnie wrotka utworzone są przeważnie przez pojedyncze wielkie komórki.
Układ pokarmowy rozpoczyna się otworem gębowym leżącym na brzusznej stronie aparatu wrotnego. Tuż za otworem znajduje się silnie umięśniona gardziel. W gardzieli widoczny jest wyraźnie aparat zastawkowy, składający się z trzech chitynowych zębów. Wszystkie części aparatu żującego podłączone są ze sobą i z gardzielą licznymi mięśniami. Gardziel przechodzi w krótki urzęsiony przełyk, łączący się z dużym również urzęsionym żołądkiem. Do przedniej części żołądka otwierają się dwa boczne gruczoły trawienne. Krótkie urzęsione jelito uchodzi do szerokiej kloaki, otwierającej się odbytem u nasady nogi.
Układ wydalniczy składa się z dwóch rurkowatych protonefrydiów leżących po bokach przewodu pokarmowego. Rurki te na wysokości żołądka skręcają się w pętlę i uchodzą do pęcherza moczowego. Pęcherz otwiera się do kloaki. Żeński układ rozrodczy składa się z jajnika i żółtka, połączonych ze sobą, leżących po brzusznej stronie żołądka. Na tle jelita widoczny jest krótki jajowód uchodzący do kloaki.
PIERSCIENICE
Gromada: Clitellata - siodełkowce
Gromada: Pogonophora - rurkoczułkowce
Gromada: Polychaeta - wieloszczety
Układ pokarmowy ma postać przewodu - zaczyna się otworem gębowym, a kończy się odbytowym. U pierścienic jest bardzo dobrze wykształcony, składa się z odcinków:
Ektodermalne jelito przednie - w jego skład wchodzi otwór gębowy, umięśniona gardziel, mogą występować "ząbki" u form drapieżnych, rura przełyku, czasami rozszerzająca się w żołądek.
Endodermalne jelito środkowe.
Ektodermalne jelito tylne - krótkie, niezróżnicowane.
Na całej długości jelita znajduje się zagłębienie zwane rynienką, dzięki której następuje szybsze wchłanianie i trawienie. Część pierścienic jest glebożercami - odżywiają się martwymi szczątkami organicznymi zawartymi w glebie.
Wymiana gazowa zachodzi całą powierzchnią ciała. U niektórych wieloszczetów wykształciły się również prymitywne narządy oddechowe - skrzela.
Układ krążenia, u większości pierścienic zamknięty, składa się z dwóch podłużnych naczyń:
grzbietowego - kurczliwego, tłoczącego krew do przodu;
brzusznego - w którym krew płynie do tyłu.
Oba te naczynia są połączone ze sobą za pomocą naczyń okrężnych (przednia część ciała) oraz serii mniejszych naczyń wzdłuż całego ciała. U większości gatunków brak wyodrębnionego serca. Rolę serca pełnią naczynia okrężne. O krążeniu decydują skurcze mięśnia grzbietowego, gdyż ma on najgrubsze ściany.
Płynem krążącym jest hemolimfa, która zwykle jest barwna - zielona (zawierająca chlorokruorynę), różowa (chemoerytryna), czerwona (zawierająca hemoglobinę lub erytrokruorynę), żółta, bezbarwna. Układ krążenia ma za zadanie transportowanie substancji między segmentami oraz usuwanie metabolitów do układu wydalniczego.
Układ wydalniczy u wszystkich pierścienic zbudowany jest z nefrydiów i nazywany jest metanefrydialnym. Jest to pierwszy układ sprawnie usuwający zbędne i szkodliwe produkty przemiany materii zachowując przy tym zdolność osmoregulacji. Ma metameryczną budowę. W każdym segmencie znajduje się para orzęsionych lejków, które otwierają się do jamy ciała i wychwytują metabolity.
U niektórych wieloszczetów znajduje się układ wydalniczy protonefrydialny. Brak jest w nim komórek płomykowych, które zostały zastąpione przez komórki podobne funkcjonalnie do nich - solenocyty. Układ pełni rolę osmoregulacyjną.
Układ nerwowy - oddzielony od powłok ciała, co daje mu większe możliwości rozwoju oraz daje większą ochronę dla centrum nerwowego. Jest układ typu drabinkowego. Układ składa się z:
Parzyste zwoje międzygardzielowe (nadprzełykowe i ponadprzełykowe)- tworzące mózg. Odchodzą od nich obrączki okołogardzielowe łączące je ze zwojami podgardzielowymi.
Brzuszny łańcuszek nerwowy - parzyste zwoje rozmieszczone w każdym segmencie połączone komisurami w pary oraz konektywami z innymi segmentami.
Wieloszczety są rozdzielnopłciowe, występuje u nich zapłodnienie zewnętrzne i rozwój złożony. Larwa (trochofora) jest orzęsiona i jest stadium wolnożyjącym. Nie występuje u nich zjawisko dymorfizmu płciowego. Skąposzczety oraz pijawki są obojnakami. Występuje u nich zapłodnienie krzyżowe. Rozwój jest prosty (brak stadium larwalnego).
Siodełkowce (Clitellata) - gromada pierścienic.
Podgromady
Branchiobdellae
Hirudinea - pijawki
Oligochaeta - skąposzczety
Rurkoczułkowce (Pogonophora) - żyją tylko w morzach pełnosłonych, w strefach głębszych, od 200 do 10 000 m p.p.m. Prowadzą życie osiadłe.
Wieloszczety (Polychaeta) - gromada (ok. 10 000 opisanych gatunków, szacunkowa liczba wszystkich gatunków)
Głównie forma wolno-żyjąca, bardzo mało pasożytów;
Posiadają ciało podzielone na segmenty (metamery), posiadające komplet narządów, oraz które są w głównej mierze identyczne z wyjątkiem płata głowowego oraz odbytowego;
Trochofora jako larwalne stadium rozwoju;
Dobrze rozwinięty układ krwionośny, u części gatunków hemolimfa zawiera barwniki transportujące tlen;
Rozdzielnopłciowość u wszystkich gatunków, prosty układ rozrodczy;
Ciało podzielone na segmenty (metamery, z tendencją do cefalizacji).
Przydatki na ciele:
Pranóża (Parapodia) - wyrastające z boku ciała parami, z charakterystycznymi szczecinkami. Dobrze ukrwione i umięśnione. Zbudowane z dwóch "gałązek": grzbietowej i brzusznej. Na grzbietowej u niektórych gatunków wykształca się wyrostek skrzelowy. Pranóża pełnią funkcje: lokomocyjną oraz oddechową (dzięki dużej powierzchni oraz wyrostkom skrzelowym).
Głaszczki (palpi)
Czułki
Płat gębowy (Peristomium)
Ściana ciała zbudowana z wora powłokowego - z zewnętrznej strony nabłonek jednowarstwowy wytwarzający oskórek. Poniżej dwie dobrze wykształcone warstwy mięśni.
Wieloszczety są przodkami stawonogów.
Przydatki na ciele:
Pranóża (Parapodia) - wyrastające z boku ciała parami, z charakterystycznymi szczecinkami. Dobrze ukrwione i umięśnione. Zbudowane z dwóch "gałązek": grzbietowej i brzusznej. Na grzbietowej u niektórych gatunków wykształca się wyrostek skrzelowy. Pranóża pełnią funkcje: lokomocyjną oraz oddechową (dzięki dużej powierzchni oraz wyrostkom skrzelowym).
Głaszczki (palpi)
Czułki
Płat gębowy (Peristomium)
Ściana ciała zbudowana z wora powłokowego - z zewnętrznej strony nabłonek jednowarstwowy wytwarzający oskórek. Poniżej dwie dobrze wykształcone warstwy mięśni.
Wieloszczety są przodkami stawonogów.
Pazurnice (Onychophora) lub pratchawce (Protracheata) - typ lądowych bezkręgowców posiadających cechy zarówno pierścienic jak i stawonogów. Dawniej uważany były za przodków lądowych stawonogów.
Pazurnice mierzą zwykle ok. 5 cm długości, największe 20 cm. Ich ciało, składające się z segmentów-pierścieni, jest delikatnie spłaszczone na brzuchu. Z każdego segmentu wyrasta para odnóży, wyposażonych w pazurki, od których pochodzi nazwa tych zwierząt. Cechą upodabniającą pazurnice do pierścienic jest drabinkowy układ nerwowy oraz nefrydialny układ wydalniczy. Z drugiej strony oddychają tchawkami, a na głowie mają parę członowanych czułków, co nadaje im cechy stawonogów. Przechodzą rozwój prosty - czyli bez stadium larwalnego; są rozdzielnopłciowe
Wrzęchy (Pentastomida, pięciouste, Linguatulida) są pasożytami wewnętrznymi. Znanych jest ok. 95 gatunków.
Postacie dojrzałe pasożytują w płucach i drogach oddechowych węży i krokodyli, rzadziej u ssaków, bardzo rzadko u ptaków, płazów i ryb. Do rozwoju większość gatunków wymaga żywicieli pośrednich, którymi są ssaki, rzadziej ryby. Szkody wyrządzane żywicielom są nieznaczne. Tylko masowe występowanie larw u żywicieli pośrednich może obniżać ich zdrowotność. W strefach tropikalnych larwy niektórych wrzęch otarbiają się w płucach, rzadziej w wątrobie człowieka i mogą wywoływać poważne schorzenia. Wrzęchy występują na wszystkich kontynentach, ale w większości w strefach tropikalnych
Niesporczaki (Tardigrada)
Występują na wszystkich kontynentach i w rozmaitych siedliskach, ale ze względu na małe rozmiary nie są spostrzegane. Dotychczas opisano ok. 4000 gatunków. Większość żyje wolno, są lądowe (większość) i wodne. Żyją w wodach słodkich i morskich, nieliczne w gorących źródłach, część jest komensalami równonogów i małży morskich lub ślimaków lądowych, u których występują na skrzelach albo w jamach płaszczowych. Nieliczne gatunki pasożytują na pąklach i strzykwach. Lądowe niesporczaki żyją w glebie na mchu, na porostach i na innych roślinach, niekiedy w ogromnych liczbowo populacjach. Na przykład na 1 m² mchu można ich naliczyć do ok. 300 000, a na 1 m² gleby do 2 000 000. Mogą okresowo wysychać, zapadać w stan anabiozy i krytotobiozy (głęboka anabioza, w czasie której nie da się wykryć zewnętrznych przejawów metabolizmu), mają także zdolności do encystacji.
W stanie aktywnym żyją krótko, tygodnie lub miesiące. Encystowane lub w stanie anabiozy mogą przetrwać skrajnie niekorzystne warunki i przeżyć dziesiątki lat. Uaktywniono niesporczaki wysuszone i encystowane, występujące na mchu zasuszonym przed ok. 120 lat temu, przechowywanym w zielniku. W stanie anabiozy niesporczaki znoszą tak skrajnie niekorzystne warunki, jak temperatury dochodzące do +149 i -272°C. Potrafią przeżyć 8 dni w próżni, 3 dni w atmosferze helu po czym poddane przez kilka godzin temp. ok. -272 stopni stają się na nowo aktywne, gdy umieści się je w temperaturze pokojowej. Mogą być trzymane w czystym azocie, dwutlenku węgla, wodorze i siarkowodorze. Niesporczaki znoszą także poziom promieniowania rentgenowskiego kilkaset razy przekraczający dawkę śmiertelną dla człowieka. Teoretycznie mogłyby przez jakiś czas przeżyć w przestrzeni kosmicznej.