Metale i ich stopy Metale charakteryzują się wiązaniem metalicznym. Układy wieloskładnikowe złożone z więcej niż jednego pier, charakteryzujące się przewagą wiązania metalicznego tworzą stopy metali.

Metale i ich stopy cechują następujące własności:

1) dobre przewodnictwo cieplne i elek; 2) opór elek zwiększa się z podwyższeniem temp; 3) połysk metaliczny, polegający na odbijaniu promieni świetlnych od wypolerowanych powierzchni; 4) plastyczność (zdolność do trwałych odkształceń pod wpływem przyłożonych naprężeń).

Metale otrzymuje się z rud, będących najczęściej tlenkami. Procesy metalurgiczne polegają zwykle na redukcji prowadzącej do ekstrakcji metalu z rudy oraz na rafinacji, usuwającej z metalu pozostałe zanieczyszczenia. Elementy metalowe zwykle wykonywane są metodami odlewnicz., przeróbki plastycznej lub obróbki skrawaniem, a często także metalurgii proszków. Własności metali i stopów są kształtowane metodami obróbki cieplnej, a powierzchnia elementów metalowych często jest uszlachetniana metodami inżynierii powierzchni, zwiększającymi m.in. odporność na korozję lub odporność na zużycie.

Najczęściej używanymi spośród materiałów metalowych są stale, czyli stopy żelaza z węglem i innymi pierwiastk., a także stopy odlewnicze żelaza, tzn. staliwa i żeliwa.

Liczną grupę stosowanych materiałów metalowych stanowią również metale nieżelazne i ich stopy.

Polimery Materiały organiczne, złożone ze związków węgla. Polimery są tworzone przez węgiel, wodór oraz Si, N, O, F Polimery są makrocząsteczkowymi i powstają w wyniku połączenia wiązaniami kowalencyjnymi w łańcuchy wielu grup atomów zwanych monomerami jednego lub kilku rodzajów. Charakteryzują się: 1) małą gęstością; 2)izolacyjnymi własnościami cieplnymi i elektrycznymi; 3) słabo odbijają światło i zwykle są przezroczyste; 4) nie nadają się do pracy w podwyższonej temperaturze.

Zaletą polimerów jest łatwość formowania z nich wyrobów oraz niski koszt wytwarzania.

Ceramiki i szkła Związki nieorganiczne (najczęściej tlenki, azotki, węgliki) o jonowych i kowalencyjnych wiązaniach międzyatomow., będące najczęściej izolatorami (bardzo słabo przewodzą prąd elektryczny) mają niską udarność i plastyczność, lecz dużą twardość i wytrzymałość na ściskanie, są odporne na działanie wysokich temperatur. Ceramiki są zazwyczaj polikrystaliczne, szkła są amorficzne.

Kompozyty Są połączeniami dwóch lub więcej odrębnych i nierozpuszczających się w sobie faz, z których każda odpowiada innemu podstawowemu materiałowi inżynierskiemu, zapewniającymi lepszy zespół własności i cech strukturalnych, od właściwych dla każdego z materiałów składowych oddzielnie.

Wiązanie jonowe (heteropolarne) - polega na elektrostatycznym przyciąganiu się jonów odmiennego znaku. Jony przyciągają się w myśl prawa Coulomba z siłą wprost proporcjonalną do ładunku (elektrowartościowości) i odwrotnie proporcjonalną do kwadratu odległości. Cechy: 1) w stałym stanie skupienia tworzą sieci krystaliczne, w których występują jony dodatnie i ujemne; 2) w stanie stopionym i w roztworach przewodzą prąd elektryczny, a w stanie stałym są złymi przewodnikami elektryczności; 3) na ogół mają wysokie temperatury wrzenia i topnienia.

Wiązanie atomowe (homeopolarne, kowalencyjne) - polega na istnieniu wiążących par elektronów należących jednocześnie do dwóch sąsiadujących ze sobą atomów. Zewnętrzne powłoki atomów zachodzą wzajemnie na siebie, przez co niektóre elektrony są wspólną własnością obu atomów.

Wiązanie metaliczne - gdy pierwiastek przechodzi ze stanu pary w stan ciekły lub stały, to słabo związane z jądrem atomu elektrony walencyjne przestają należeć do poszczególnych atomów i stają się elektronami swobodnymi, stanowiącymi wspólną własność wszystkich atomów. Sieci krystaliczne metali są uporządkowanym zbiorem jonów dodatnich, tzw. rdzeni atomowych metalu pogrążonych jak gdyby w gazie elektronowym, który je cementuje.

Wiązania siłami van der Waalsa - Siłami van der Waalsa nazywamy siły wzajemnego przyciągania się cząsteczek. Siły te działają między cząsteczkami substancji gazowych i ciekłych, jak również między cząsteczkami w sieciach krystalicznych molekularnych.

Układy krystalograficzne i typy sieci przestrzennych F - ściennie centrowana, C - centrowana na podstawach, I - przestrzennie centrowana, P - prymitywna

- regularny (a=b=c, α=β=χ=90°) - P, I, F;

-tetragonalny (a=b≠c, α=β=χ=90°) - P, I;

-rombowy (a≠b≠c, α=β=χ=90°) - P, I, F, C;

-trygonalny (romboedryczny) (a=b=c, α=β=χ≠90°) - P;

-heksagonalny (a=b≠c, α=β=90°, χ=120°) - P;

-jednoskośny (a≠b≠c, α=β=90°, χ≠90°) - P, C;

-trójskośny (a≠b≠c, α≠β≠χ≠90°) - P.

Metale krystalizują wyłącznie w pierwszych pięciu układach krystalograficznych. Większość metali krystalizuje w układach krystalograficznych charakteryzujących się wysoką symetrią zapełnienia sieci przestrzennej atomami, w szczególności w sieciach:

-A1 - ściennie (płasko) centrowanej układu regularnego

-A2 - przestrzennie centrowanej układu regularnego

- A3 - heksagonalnej o gęstym ułożeniu atomów

Własności metali, a szczególnie podatność na odkształc. plastyczne, w dużej mierze zależą od typu sieci przestrzen.

Defekty liniowe (dyslokacje) - krawędziowa - stanowi krawędź ekstrapłaszczyzny, tj. półpłaszczyzny sieciowej umieszczonej między nieco rozsuniętymi płaszczyznami sieciowymi kryształu o budowie prawidłowej. Dyslokacje krawędziowe leżące w płaszczyznach najgęściej obsadzonych atomami będących płaszczyznami poślizgu, przemieszczają się pod działaniem naprężenia stycznego. Powstanie dyslokacji krawędziowej można sobie wyobrazić zakładając pewną ściśliwość kryształu, dzięki której przemieszczenie górnej części kryształu, wynoszące na brzegowej jeden odstęp międzyatomowy, w miarę oddalania się od tej płaszczyzny będzie malało, aż wreszcie zanika. Poślizg zachodzi zatem nie na całej płaszczyźnie łatwego poślizgu, ale tylko na jej części (poślizg niejednorodny). Dyslokacja krawędziowa już pod działaniem niewielkich naprężeń łatwo zmienia swoje położenie, a po wyjściu z kryształu tworzy na przeciwległej powierzchni stopień. W zależności od położenia dodatkowej półpłaszczyzny dyslokacje mogą być dodatnie (⊥) lub ujemne (T). Dodatnie jeśli półpłaszczyzna znajduje się nad płaszczyzną poślizgu, ujemne - odwrotnie. Wielkością charakterystyczną dla dyslokacji jest wielkość zaburzenia sieci krystalicznej jakie ona wywołuje, a dokładniej energia związana z tym zaburzeniem. Jako miarę tego zaburzenia przyjęto wektor Burgersa. Wyznacza się go za pomocą tzw. konturu Burgersa (obiegu składającego się z jednakowej liczby odstępów sieciowych w każdym kierunku). Jego długość określa wielkość zaburzenia w dyslokacji krawędziowej. Jest prostopadły do linii dyslokacji, a jego zwrot jest zgodny z kierunkiem. W czasie ruchu dyslokacje krawędziowe mogą na swojej drodze napotkać inne defekty sieciowe. Gdy krawędź półpłaszczyzny napotka atom w pozycji międzywęzłowej, wydłuża się ona o jeden odstęp sieciowy - zmieniając tym samym płaszczyznę poślizgu. Gdy napotka wakans, krawędź skróci się o jeden odstęp sieciowy. Dyslokacje mogą się przesuwać aż do przeszkody (koniec materiału, granica ziarna, granica obcofazowa). Jeśli po tej samej płaszczyźnie poślizgu przesuwać się będzie, druga dyslokacja o tym samym znaku, to zatrzyma się ona w takiej odległości od poprzedniej, by wzrastające zaburzenie sieci krystalicznej i związane z nim naprężenie równoważyły się z naprężen. zewnętrznymi. Następna z kolei dyslokacja jednoimienna przemieszczająca się po tej samej płaszczyźnie poślizgu zatrzyma się w większej odległości od poprzedniej, bo odpychana już przez dwie dyslokacje poprzednie. Podobnie będzie z dyslokacjami następnymi. Materiał staje się mniej plastyczny, twardszy i wzrasta jego wytrzymałość; całokształt zmian-umocnienie.

- śrubowa - defekt liniowy struktury krystalicznej spowodowany przemieszczeniem części kryształu wokół osi, zwanej linią dyslokacji śrubowej. Wektor Burgersa dyslokacji śrubowej jest skierowany równolegle do jej lini. Dyslokacje śrubowe występują wtedy, gdy na materiał działają naprężenia tnące skierowane przeciwnie. Pod działaniem tych naprężeń dyslokacje śrubowe przemieszczają się. Dyslokacja krawędziowa przemieszcza się w kierunku działania naprężenia, natomiast linia dyslokacji śrubowej przemieszcza się w głąb kryształu, prostopadle do kierunku działania naprężenia stycznego. Dyslokacje śrubowe mogą być prawo- lub lewoskrętne.

-mieszana - dyslokacja o dowolnej orientacji wektora Burgersa względem linii dyslokacji (nierównoległy i nie-prostopadły)

umacnianie - metoda zmian właściwości poprzez:

-dodawanie dodatkowych pierwiastków stopowych

-wzrost gęstości defektów (dyslokacji) w materiale - najczęściej używana metoda (przeróbka plastyczna)

-zmianę wielkości naprężenia tnącego

Defekty płaskie -granice ziarn - powierzchnie oddzielające dwa ziarna różniące się orientacją głównych osi krystalograficznych (w metalach), w stopach technicznych także składem chemicznym. Granice wąskokątowe (kąt dezorientacji: 6-10°) charakteryzują się budową dyslokacyjną. Płaszczyzny atomowe w pobliżu styku kończą się w taki sposób, jak w dyslokacjach krawędziowych. Taką nachyloną granicę wąskokątową można uważać zatem za zbiór równoległych dyslokacji krawędziowych ułożonych jedna nad drugą. Odległość D między liniami sąsiednich dyslokacji zależy od kąta dezorientacji i można ją wyznaczyć uwzględniając łuk wyznaczony przez kąt skręcania θ na okręgu o promieniu D. Gdy odstęp między atomami na kierunku prostopadłym do granicy, równy wektorowi Burgersa jest dużo mniejszy niż D, wówczas wektor
jest bardzo bliski długości omawianego łuku. Można więc napisać
, a stąd: D = b/θ. Kąt dezorientacji może być również kątem o jaki obrócono względem siebie przyległe ziarna. Jeśli kąt ten jest niewielki, to granica taka stanowi ścianę przecinających się podobnie jak w sieci rybackiej linii dyslokacji śrubowych. Granica taka nazywana jest granicą skręconą. Granice szerokokątowe - charakteryzują się dużym kątem (>10°) dezorientacji krystalicznej ziarn, na styku których powstają. Budowa tych granic jest b. złożona i nie w pełni zbadana. Sądzi się, że na granicach ziarn powstaje strefa miejsc koincydentnych, tj. jednoczesnych, tworzących supersieć przestrzenną, nakładającą się na sieć przestrzenną sąsiadujących ze sobą ziarn.. W strefie granicy ułożenie atomów charakterystyczne dla wnętrza ziarn jest zaburzone. Granica szerokokątowa nie jest przy tym płaska, lecz zawiera liczne dyslokacje oraz protuzje, tj. wybrzuszenia i występy. Szczególnym przypadkiem granic szerokątowych są granice bliźniacze. Tworzą się one przy ściśle określonej orientacji ziarn, gdy płaszczyzna granicy staje się płaszczyzną symetrii. Na granicy takiej zachodzi zatem pełne dopasowanie (koherencja) sieci obu ziarn. Niemal zupełny brak zaburzeń w prawidłowym rozmieszczeniu atomów sprawia, że energia takiej granicy jest małą i wynosi 3-10% energii granic szerokokątowych. Gdy granica bliźniacza odchyli się o mały kąt od płaszczyzny idealnego dopasowania, wtedy dzieli się ona na strefy, w których dopasowanie jest dobre i strefy w których dopasowanie uzyskuje się kosztem niewielkich odkształceń sprężystych (przesunięć atomów poza położenia równowagi) lub okresowo powtarzających się dyslokacji. Pociąga to za sobą zwiększenie się energii takiej granicy, a gdy kąt odchylenia wzrasta, prowadzi to do osiągnięcia takich wartości energii, jaką wykazują granice szerokokątowe.
Wyraźna granica plastyczności Granicą plastyczności jest nazywane naprężenie niezbędne do zapoczątkowania makroskopowego odkształcenia plastycznego we wszystkich ziarnach. Dolna granica plastyczności (wyraźna granica plastyczności) zwiększa się wraz ze zmniejszeniem wielkości ziarn, zgodnie z równaniem Halla - Petcha:
gdzie: σ₀ - naprężenie uplastyczniające (siła potrzebna do rozpoczęcia ruchu dyslokacji), k - stała materiałowa, d - średnica ziarn.

Granice międzyfazowe

Fazą nazywamy jednorodną część układu, oddzieloną od reszty układu powierzchnią graniczną, po przekroczeniu której własności zmieniają się w sposób nieciągły. Różnica w składzie chemicznym, typie sieci krystalicznej i wzajemnej orientacji powoduje na ogół występowanie na takiej granicy licznych zaburzeń w prawidłowym rozmieszczeniu atomów. Podobieństwo do budowy szerokokątowych granic ziarn wyjaśnia duże wartości energii tych granic międzyfazowych, nazywanych granicami niekoherentnymi.
Granice koherentne. Mimo odmiennych sieci krystalicz. może się zdarzyć, że w sieciach tych istnieją takie płaszczyzny atomowe, na których rozmieszczenie atomów jest identyczne. Jeżeli wzajemna orientacja obu tych faz będzie taka, że zetkną się one z sobą tymi płaszczyznami, to na granicy międzyfazowej brak jest jakichkolwiek nieprawidłowości w rozmieszczeniu atomów. Energia granic koherentnych jest więc mała. Całkowite sprzężenie sieci krystalicznych obu sąsiadujących ze sobą faz jest jednak możliwe tylko wtedy, gdy płaszczyzny atomowe obu faz są do siebie równoległe i tak zorientowane, aby kierunki rzędów atomowych się pokrywały. Spełnione muszą zatem być następujące warunki:

- (hkl)_α || (h₁k₁l₁)_β,

- [uvw]_α || [u₁v₁w₁]_β,

-odstępy między atomami wzdłuż powyższych kierunków powinny być takie same.

Rzadko zdarza się jednak, by na płaszczyźnie styku dwóch faz istniała idealna zgodność odstępów między atomami. Gdy różnice te są małe, wówczas wzajemne dopasowanie może być osiągnięte przez odkształcenie sprężyste obu sieci. Wielkość tego odkształcenia zależy od tego jak duża jest niezgodność w rozmieszczeniu atomów na płaszczyźnie granicznej. Energia tego odkształcenia zależy natomiast od stałych sprężystości obu faz i powoduje wzrost energii takiej koherentnej granicy międzyfazowej.

Gdy niezgodność w rozmieszczeniu atomów na płaszczyźnie styku obu faz jest za duża, aby mogła być skompensowana samym tylko odkształceniem sprężystym, a rozmiary cząstek drugiej fazy są znaczne, wówczas na granicach międzyfazowych pojawiają się dyslokacje. Dyslokacje te tworzą sieć o oczkach tym mniejszych, im większe jest niedopasowanie. Siatka dyslokacji przyczynia się do zmniejszenia energii granicy i składa się na nią wtedy energia odkształceń sprężystych (między dyslokacjami) i energia dyslokacji. Mówimy wtedy, że granica jest półkoherentna. Dążność do zmniejszenia energii całkowitej układu, jakim jest polikryształ zbudowany z dwóch lub więcej faz przejawia się też w postaci dążności do zmniejszenia energii całkowitej wszystkich granic. Gdy obie fazy mogą utworzyć koherentną granicę międzyfazową, wówczas przyjmują one kształt płytek, gdyż całkowite sprzężenie sieci krystalicznych obu faz możliwe jest tylko na granicach płaskich. W razie niekoherentnej granicy międzyfazowej dążność do zmniejszenia energii całkowitej przejawia się występowaniem drugiej fazy postaci kulistej.

Wydzielenia drugiej fazy na granicach ziarn przyjmują natomiast kształt zapewniający równowagę napięć powierzchniowych. Rozpatrując styk trzech ziarn z których jedno jest inną fazą z warunków równowagi otrzymamy zależność: γ_αα = 2γ_αβ ⋅cos(Φ/2), w której: γ_αα jest napięciem powierzchniowym na granicy ziarn tej samej fazy, γ_αβ - napięciem powierzchniowym na granicy międzyfazowej, a Φ - kątem dwuściennym krawędzi ziarna fazy β. Wartość kąta Φ zależy zatem od stosunku napięć powierzchniowych, gdyż cos(Φ/2) = γ_αα / 2γ_αβ.

Jeżeli granica fazowa jest niekoherentna, to przy małej wartości napięcia powierzchniowego na granicy między ziarnami tej samej fazy może być spełniona zależność γ_αβ » γ_αα, a wtedy cos(Φ/2) ≈ 0. Wtedy kąt Φ ≈ 180° i wydzielenia fazy β przyjmują kształt kulisty. W miarę jak będzie malało napięcie granicy międzyfazowej lub wzrastało napięcie granicy ziarn, kąt dwuścienny Φ będzie malał i zmieniać się będzie kształt wydzieleń fazy β.

W granicznym wypadku, gdy kąt ten będzie równy zeru, faza β utworzy wokół ziarn fazy α cienką błonkę. Z energetycznego punktu widzenia korzystniejsze jest bowiem zastąpienie powierzchni granic ziarn fazy α dwoma powierzchniami międzyfazowymi α - β o energii powierzchniowej mniejszej niż połowa wartości energii granic ziarn.

Budowa krystaliczna wlewków Większość technicznie ważnych metali otrzymuje się w postaci ciekłej i dlatego musi się je odlewać z formy, w celu otrzymania po skrzepnięciu albo wyrobów o pożądanym kształcie, albo bloków zwanych wlewkami, które przeznacza się do dalszej obróbki plastycznej. W formie ciekły metal zaczyna krzepnąć, przy czym jeśli była to forma metalowa (kokila lub wlewnica), a jej ścianki były zimne, to warstwa cieczy przyległa do jej ścian ulega silnemu przechłodzeniu. W takich warunkach w warstwie tej powstaje bardzo duża ilość bezładnie zorientowanych zarodków krystalizacji. W rezultacie zewnętrzna warstwa odlewu jest bardzo drobnoziarnista i nazywana jest strefą kryształów zamrożonych.

Dalsze krzepnięcie polega na wzroście tych kryształów, które stykają się z cieczą.

Krystalizacja Krystalizacją nazywamy powstawanie kryształów podczas przechłodzenia substancji ze stanu termodynamicznie mniej trwałego w stan bardziej trwały. W wypadku substancji czystych kryształy mogą powstawać z przechłodzonej pary lub z cieczy, a w stanie stałym - z nietrwałych odmian alotropowych. W substancjach złożonych jakimi są stopy, nowe kryształy mogą powstawać także z przesyconych roztworów stałych. Podczas krystalizacji zachodzi zmiana wielu własności fizycznych (gęstości, ciepła właściwego, rozszerzalności cieplnej, przewodności elektrycznej itp.) i rejestracja tych zmian w zależności od temperatury pozwala określić dokładnie temperatury, w których proces ten zachodzi. W substancjach czystych zmiany te zachodzą skokowo, w stałej temperaturze, a w stopach - w zakresie temperatur. Do rozpoczęcia krzepnięcia jest konieczne przechłodzenie niezbędne do wystąpienia różnicy energii swobodnych i im jest ono większe, tym większe jest prawdopodobieństwo rozpoczęcia się tej przemiany.

Występowanie przechłodzeń wskazuje, że krzepnięcie nie jest procesem przebiegającym niezwłocznie po pojawieniu się różnicy energii swobodnych. Można to wyjaśnić tym, że poziomy energii swobodnych obu stanów - ciekłego i stałego - są przedzielone barierą o większej energii. Wysokość bariery oddzielającej dwa stany - metastabilny i stabilny - jest czynnikiem decydującym o szybkości przemiany, gdyż zmienić stan mogą tylko atomy dysponujące odpowiednim nadmiarem energii. Liczba takich atomów w układzie metastabilnym jest natomiast tym mniejsza, im większa jest nadwyżka energii konieczna do pokonania bariery energetycznej. Istnienie podczas krzepnięcia bariery energetycznej powoduje, że przemiana ta przebiega stopniowo. Ilość energii jaką należałoby doprowadzić do układu, by wszystkie atomy jednocześnie przekroczyły barierę energetyczną, byłaby bowiem b. duża Barierę tę może przekroczyć niewiele atomów i stąd w czasie krzepnięcia tworzą się w cieczy b. drobne cząstki fazy stałej, które następnie rosną przez przyłączanie z cieczy coraz większej liczby atomów. Te drobne cząstki krystaliczne są nazywane zarodkami krystalizacji (krytycznymi). Do tego aby zaszło skrzepnięcie cieczy konieczne jest więc:

-przechodzenie cieczy,

-powstanie w cieczy zarodków krystalizacji,

-rośnięcie tych zarodków i powstanie krystalitów.

Stopy Stopy dzielimy na: 1) mieszaniny, 2) roztwory, 3) związki i fazy międzymetaliczne.

Gdy siły oddziaływania między atomami tego samego składnika stopu są większe niż oddziaływanie między atomami niejednakowymi, wówczas w stopie wystąpią obok siebie kryształy składników, tworząc mieszaninę.

20. Stale Stale niestopowe to stale w których stężenie każdego z pierwiastków jest mniejsze od poniższych wartości (%):

Al - 0,1; Co - 0,1; Si - 0,5; Lantanowce - 0,05; Mn - 1,65; Cu-0,4; Mo - 0,08; Ni - 0,3; Nb - 0,06; Pb - 0,4; Se - 0,1; Te - 0,1; Ti - 0,05; V - 0,1; W - 0,1; inne - 0,05.

Ze względu na sumaryczne stężenie pierwiastków stale stopowe dzieli się na:

-niskostopowe, w których stężenie jednego pierwiastka (oprócz węgla) nie przekracza 2%, a suma pieriwastków łącznie nie przekracza 3,5%,

-średniostopowe, w których stężenie jednego pierwiastka przekracza (oprócz C) 2% lecz nie przekracza 8%, lub suma pierwiastków łącznie nie przekracza 12%,

-wysokostopowe, w których stężenie jednego pierwiastka przekracza 8%, a suma pierwiastków łącznie nie przekracza 55%.

Według stopnia odtlenienia można wyróżnić:

-stal nieuspokojoną, w której przy krzepnięciu we wlewnicy dochodzi do reakcji węgla z rozpuszczonym tlenem, a tworzący się w wyniku tego tlenek węgla uchodzi ze stali wywołując jej gotowanie się,

-stal półuspokojoną, w której stężenie rozpuszczonego tlenu obniżono tak, aby przy jej krzepnięciu we wlewnicy dochodziło jedynie do ograniczonej reakcji węgla z O₂,

-stal uspokojoną, w której przed odlaniem do wlewnicy nie dochodzi do reakcji tlenu z węglem, a stal po wlaniu do wlewnicy zachowuje się spokojnie.

Wpływ węgla na własności stali węglowych Dominujący wpływ na strukturę i własności stali węglowych wywiera węgiel. W miarę podwyższania stężenia tego pierwiastka w stali zmniejszeniu ulega udział miękkiego i plastycznego ferrytu w strukturze stali, a zwiększeniu - udział twardego i kruchego cementytu. Z tego względu stale o większym stężeniu węgla wykazują większą twardość, wytrzymałość na rozciąganie R_m i granicę plastyczności R_e. Zwiększenie stężenia węgla powoduje przy tym jednoczesne zmniejszenie własności plastycznych i ciągliwości stali, a w szczególności - wydłużenia A i przewężenia Z określanych w próbie rozciągania, oraz udarności KC określanej w próbie zginania udarowego. Stężenie węgla decyduje również o własnościach technologicznych stali. Przy większych stężeniach węgla stal cechuje się większym współczynnikiem liniowej rozszerzalności cieplnej i mniejszą przewodnością cieplną, co zwiększa naprężenia cieplne i skłonność do pęknięć w trakcie obróbki cieplnej. Zwiększone stężenie węgla pogarsza podatność stali na obróbkę plastyczną na zimno i na gorąco. Węgiel o stężeniu 0,25% zdecydowanie pogarsza również spawalność stali. Stale niskowęglowe o stężeniu węgla mniejszym od 0,25% - ze względu na dużą ciągliwość - wykazują gorszą skrawalność niż stale o strukturze perlitycznej. Stale nadeutektoidalne - ze względu na znaczny udział kruchego i twardego cementytu - charakteryzuje również obniżona skrawalność.

W stalach przedeutektoidalnych stwierdzono doświadczalnie prostą zależność między twardością HB a wytrzymałością na rozciąganie R_m:
W zakresie od 0,0 do 0,8% wzrost zawartości węgla w stali powoduje wzrost wytrzymałości na rozciąganie o ok. 500 MPa. Można zatem określić orientacyjną wytrzymałość na rozciąganie stali węglowych w zależności do zawartości węgla z prostego wzoru:

R_m =300 + (600 %C) MPa.

15,15 Domieszki w stali ich wpływ Domieszki występują w stalach niestopowych jako pozostałość z procesu metalurgicznego wytapiania stali, a także w wyniku przetapiania złomu stalowego. Mangan działa korzystnie, tworząc siarczek MnS o wyższej temperaturze topnienia od siarczku żelaza. Powoduje jednak niekorzystny rozrost ziarn w czasie obróbki cieplnej i plastycznej na gorąco. Krzem powoduje korzystne obniżenie stężenia gazów w stali lanej i przeciwdziała segregacji fosforu i siarki. Fosfor i siarka stanowią zanieczyszczenia niekorzystne. Stale zawierające fosfor charakteryzują się podwyższoną temperaturą przejścia w stan kruchości, skłonnością do kruchości na niebiesko, gruboziarnistości i segregacji. Siarka tworzy siarczki MnS o temperaturze topnienia 1620°C i FeS, ciekłe już w 1000°C, co powoduje kruchość stali na gorąco, zwłaszcza podczas obróbki plastycznej. Siarka o dużej skłonności do segregacji pogarsza spawalność i wytrzymałość stali na zmęczenie. Wodór działa zdecydowanie szkodliwie, powodując powstawanie płatków śnieżnych, odwęglenia, pęcherzy gazowych oraz segregacji fosforu. Azot powoduje zmniejszenie plastyczności i kruchości na niebiesko, a także zwiększenie skłonności stali do starzenia, szczególnie po zgniocie. Tlen powoduje zmniejszenie własności wytrzymałościowych oraz plastycznych stali. Z tego względu jest b. istotne

odtlenianie kąpieli stalowej.

Wpływ wtrąceń niemetalicznych

W stalach występują również wtrącenia niemetaliczne, stanowiące nieciągłości w osnowie metalicznej stali, co niekorzystnie wpływa na własności mechaniczne stali. Wtrącenia niemetaliczne mogą być:

-endogeniczne - takie jak siarczki, tlenki i krzemiany, powstające w ciekłej stali podczas procesu stalowniczego,

-egzogeniczne, do których zalicza się głównie cząstki materiałów ogniotrwałych stanowiących wyłożenie pieca, rynien spustowych i kadzi, dostające się z zewnątrz do ciekłej stali.

IV Żeliwa Żeliwami nazywamy stopy żelaza z węglem zawierające ponad 2% węgla. Od tej zwartości węgla (2%) pojawia się w tych stopach nie spotykany w stalach składnik mikrostruktury - ledeburyt, w którego skład wchodzi cementyt. Węgiel w żeliwie może występować zarówno w postaci wiązanej (cementyt) jak i wolnej (grafit). W zależności od postaci w jakiej występuje węgiel rozróżnia się żeliwa: szare, w których węgiel występuje w postaci grafitu; białe, w których węgiel jest związany w cementycie, połowiczne, w których występuje zarówno grafit, jak i cementyt (powyżej 0,8% ogółu węgla w żeliwie).

Strukturę żeliwa stanowi osnowa metaliczna, którą może być ferryt, perlit lub ich mieszaniny, ewentualnie z cementytem i wtrąceniami niemetalicznymi a także grafit o różnej wielkości i kształcie. Grafit jest b. miękki, a jego wytrzymałość jest bliska zeru. Grafit może się tworzyć przy krzepnięciu z cieczy jako płatkowy na skutek przemiany eutektoidalnej austenitu lub w wyniku rozpadu cementytu w żeliwie białym poddanym długotrwałemu wyżarzaniu w temperaturze nieznacznie niższej od solidusu. W stopach eutektycznych grafit wydziela się z cieczy w postaci b. drobnych płatków w eutektyce grafitowej. Grube płatki grafitu pierwotnego wydzielają się w czasie krzepnięcia żeliw nadeutektycznych.

Grafit powoduje zmniejszenie własności wytrzymałościowych żeliwa i zmianę niektórych innych własności, a szczególnie: działa jako karb wewnętrzny, stanowiąc nieciągłości w metalu; zmniejsza skurcz odlewniczy; polepsza skrawalność; zwiększa własności ślizgowe; sprzyja tłumieniu drgań.

Według Polskich Norm żeliwa dzielimy na:

-szare - PN-92/H03101

-sferoidalne (grafit w postaci kulek) - PN-92/H03123

-ciągliwe (grafit kłaczkowy) - PN-92/H83221

-stopowe - PN-92/H83144

Żeliwo sferoidalne wykazuje b. dobre własności - zarówno wytrzymałościowe jak i plastyczne. Uzyskuje się je w wyniku modyfikowania żeliwa o tendencji krzepnięcia jako szare, lecz o b. małym stężeniu siarki i fosforu. Jako modyfikatorów używa się ceru lub magnezu. W wyniku tego zabiegu technologicznego grafit występuje w tych żeliwach w postaci kulistej. Żeliwa sferoidalne można podzielić na: ferrytyczne (350-22, 400-18, 400-15, 450-10), ferrytyczno-perlityczne (508-7), perlityczno-ferrytyczne (600-3), perlityczne (700-2), po obróbce cieplnej (800-2, 900-2).

Przemiana perlityczna (austenit-perlit)

Przemiana perlityczna zachodzi po ochłodzeniu austenitu nieznacznie A_r1. W jej wyniku z austenitu powstaje mieszanina eutektoidalna złożona z płytek ferrytu i cementytu zawana perlitem. Siłą pędną przemiany perlitycznej jest różnica energii swobodnej austenitu i mieszaniny ferrytu i cementytu. Przemiana perlityczna jest przemianą dyfuzyjną związaną z przegrupowaniem atomów węgla i zachodząca przez zarodkowanie oraz rozrost zarodków. Zarodkowanie perlitu odbywa się heterogenicznie, czyli w sposób uprzywilejowany, na cząstkach cementytu, płytkach ferrytu, a w jednorodnym austenicie - na granicach ziarn tej fazy. Wzrost płytki cementytu bogatej w węgiel powoduje znaczne zmniejszenie stężenia węgla w austenicie do wartości C­_α umożliwiającej powstanie płytki ferrytu. W wyniku ograniczonej rozpuszczalności węgla w ferrycie jego nadmiar wzbogaca austenit w pobliżu utworzonej płytki ferrytu, umożliwiając tworzenie kolejnej płytki cementytu. Proces kolejnego dobudowywania płytek trwa aż do wyczerpania się austenitu. Przemiana perlityczna przebiega również przez wzrost czołowy utworzonych wcześniej płytek.

Utworzone kolonie perlitu mają kształt kulisty, gdyż szybkości dobudowania nowych płytek i ich rozrostu czołowego są jednakowe. W wyniku dyfuzji węgla do płytek cementytu następuje zróżnicowanie składu chemicznego austenitu przed frontem przemiany. Grubość płytek cementytu jest ok. siedmiokrotnie mniejsza od grubości płytek ferrytu. Przy stałej temperaturze, grubości płytek każdej z faz perlitu są prawie stałe i nie zależą od wielkości i jednorodności austenitu, z którego powstają. Obniżaniu temperatury przemiany towarzyszy zmniejszanie się odległości między płytkami perlitu.

Szybkość przemiany perlitycznej zależy od szybkości zarodkowania i szybkości wzrostu. Funkcja szybkości zarodkowania perlitu od czasu jest nieliniowa i wykazuje okres inkubacyjny. Przy małym przechłodzeniu szybkość zarodkowania jest b. mała, a szybkość rozrostu - duża. W związku z tym w opisanych warunkach tworzą się nieliczne jedynie kolonie perlitu o b. dużych wymiarach.

Wyżarzanie

Wyżarzanie to operacja zwykłej obróbki cieplnej polegająca na nagrzaniu stali do określonej temperatury, wygrzaniu w tej temperaturze i studzeniu w celu uzyskania struktur zbliżonych do stanu równowagi.

12. Odpuszczanie Odpuszczanie polega na nagrzaniu stali zahartowanej do temperatury niższej od A_c1, wygrzaniu w tej temperaturze i ochłodzeniu do temperatury pokojowej. W zależności od temperatury odpuszczanie może być: niskie, średnie, wysokie. Odpuszczanie niskie jest wykonywane w temperaturze 150-200°C i stosowane głównie do narzędzi, sprężyn, sprawdzianów. Celem tej operacji jest usunięcie naprężeń hartowniczych z zachowaniem dużej twardości, wytrzymałości i odporności na ścieranie. Odpuszczanie średnie, odbywające się w temperaturze 250­-500°C, jest stosowane do sprężyn, resorów, matryc i innych części maszyn. W wyniku tej operacji twardość stali ulega wprawdzie niewielkiemu zmniejszeniu, lecz zostają zachowane duża wytrzymałość i sprężystość. Odpuszczanie wysokie, wykonywane w temperaturze wyższej od 500°C, lecz niższej od A_c1, ma na celu osiągnięcie możliwie dobrych własności plastycznch stali. Stosowane jest między innymi dla elementów maszyn, od których wymagana jest wysoka granica plastyczności R_e.

10. Hartowanie powierzchniowe Hartowanie powierzchniowe polega na szybkim nagrzaniu warstwy wierzchniej przedmiotu do temperatury hartowania i następnie szybkim chłodzeniu. Hartowanie powierzchniowe umożliwia ograniczenie nagrzewania do cienkiej warstwy powierzchniowej i to jedynie w miejscach, które powinny być obrobione cieplnie. Nie wywołuje więc dużych naprężeń i odkształceń cieplnych. Hartowanie powierzchniowe umożliwia automatyzację i mechanzację procesów technologicznych obróbki cieplnej. W zależności od sposobu nagrzewania można wyróżnić następujące rodzaje hartowania powierzchniowego: indukcyjne, płomieniowe, kąpielowe, kontaktowe, elektrolityczne. Podczas hartowania indukcyjnego grzanie odbywa się prądem elektrycznym indukowanym w obrabianym cieplnie przedmiocie przez zmienne pole magnetyczne. Pole magnetyczne jest wytwarzane przez wzbudnik I, tj. cewkę zasilaną prądem wytwarzanym przez generatory prądu zmiennego. Chłodzenie może być wykonywane przez zanurzenie przedmiotu w kąpieli chłodzącej lub natrysk cieczy chłodzącej bezpośrednio we wzbudniku. Indukcyjnie są hartowane zwykle wałki, koła zębate, zawory, rolki, sworznie, prowadnice i inne przedmioty, często b. drobne.

Dyfuzja jest aktywowanym cieplnie procesem zachodzącym wskutek ruchu atomów w sieci przestrzennej metalu w kierunku wyrównania stężenia składników. Warunkiem przebiegu dyfuzji jest rozpuszczalność w stanie stałym pierwiastka nasycającego w metalu osnowy. Ogólnie można stwierdzić, że procesy dyfuzji są zależne od temperatury, czasu i gradientu stężenia dyfundujących pierwiastków. Od czynników tych zależy zatem grubość i struktura warstw powierzchniowych otrzymanych w wyniku obróbki cieplno-chemicznej. Prawa Ficka opisują następujące zależności: Pierwsze prawo Ficka określa strumień dyfuzji J składnika nasycającego:
gdzie: D - współczynnik dyfuzji, dc/dx - gradient stężenia pierwiastka dfundującego, Q - energia aktywacji dyfuzji, k - stała Boltzmanna, T - temperat. w skali bezwzględnej, D₀ - stała, zależna od struktury krystalicznej metali.

Drugie prawo Ficka opisuje zależność rozkładu stężenia składnika od czasu (τ - czas procesu):

Dyfuzja w roztworach różnowęzłowych przebiega głównie za pośrednictwem mechanizmu wakansowego, natomiast w roztworach międzywęzłowych - międzywęzłowego. Mechanizm międzywęzłowy jest charakterystyczny dla dyfuzji m.in. C, N, B w stopach żelaza. W zależności od energii aktywacji różne są drogi łatwej dyfuzji, która przebiega: wzdłuż powierzchni metalu (najłatwiej), wzdłuż granic ziarn (trudniej), wewnątrz ziarn (najtrudniej).

Stale stopowe i ich obróbka cieplna

Stal stopowa to stal do której wprowadzono pierwiastki w celu poprawienia jej własności. Oznaczenia: N - nikiel, H - chrom (stale konstrukcyjne), C - chrom (narzędziowe), W - wolfram, M - molibden, F - wanad (konstrukcyjne), V - wanad (pozostałe), G - mangan, S - krzem, K- kobalt, J - aluminium, T - tytan, Cu - miedź, B - bor.

16. Domieszki stopowe wprowadzane są do stali w celu:

-spowodowania określonych zmian strukturalnych,

-zwiększenia własności wytrzymałościowych i polepszenia niektórych własności chemicz. lub fizycznych,

-zwiększenia hartowności,

-polepszenia efektywności i ułatwienia obróbki cieplnej.

Pierwiastki: Co, Mn, Ni, zwane austenitotwórczymi, w stopach żelaza powodują rozszerzenie obszaru występowania roztworu stałego γ. Przy odpowiednio dużych stężeniach tych pierwiastków jednofazowa struktura austenityczna występuje w całym zakresie poniżej temperatury solidusu. Pierwiastki zwane ferrytotwórczymi,np. Cr, V, Al, Si, Ti, Mo, W, ograniczają w stopach zelaza występowanie roztworu stałego γ. Przy dostatecznie dużym stężeniu tych pierwiastków w stanie stałym w całym zakresie temperatury (od temperatury pokojowej do solidusu) występuje więc struktura roztworu stałego α. Wszystkie pierwiastki stopowe przesuwają do mniejszego stężenia węgla położenie punktu eutektoidalnego oraz punktu E granicznej rozpuszczalności węgla w austenicie. Przesunięcie linii SE do mniejszego stężenia węgla, powodowane przez wszystkie niemal pierwiastki stopowe, sprzyja wydzielaniu węglików wtórnych przy stężeniach węgla mniejszych niż w stalach węglowych. Niemal wszystkie pierwiastki stopowe rozpuszczone w roztworach stałych w sposób znaczący decydują o przebiegu przemian strukturalnych zachodzących podczas obróbki cieplnej. W szczególności wpływ ten dotyczy procesów tworzenia i ujednorodniania austenitu w czasie nagrzewania stali, kinetyki przemian tej fazy podczas chłodzenia oraz związanej z tym hartowności stali. Pierwiastki przejściowe cechujące się dużym powinowactwem chemicznym do węgla, szczególnie Cr, W, Mo, V, Ti, Nb oraz Fe, tworzą w stalach fazy międzywęzłowe: węgliki o strukturach złożonych, tj. M₃C, M₂₃C₆, M₇C₃, M₆C, oraz węgliki o strukturach prostych MC i M₂C. Podczas obróbki cieplnej węgliki ulegają rozpuszczeniu w austenicie, wpływając na zmianę własności tej fazy, głównie na hartowność i kinetykę przemian austenitu przechłodzonego. Zróżnicowana rozpuszczalność węglików w austenicie decyduje o wielkości ziarna i składzie chemicznym austenitu. Nie rozpuszczone węgliki utrudniają bowiem rozrost ziarn austenitu. Dopiero po nagrzaniu stali do odpowiednio wysokiej temperatury, nierzadko zbliżonej do temperatury solidusu, następuje zwykle rozpuszczenie znacznej liczby węglików, czemu towarzyszy znaczny rozrost ziarn austenitu.

20. Stale niestopowe narzędziowe Stale narzędziowe niestopowe wysokowęglowe znalazły zastosowanie na proste narzędzia tnące do drewna, papieru i tworzyw sztucznych, takie jak pilniki i proste narzędzia rolnicze - np. kosy lub zęby bron. Stale o mniejszym stężeniu węgla są stosowane na proste narzędzia tnące, np. piły, dłuta oraz narzędzia pracujące udarowo, jak młotki, przecinaki i cechowniki. Stale wysokowęglowe, po odpowiedniej obróbce cieplnej, charakteryzują się głównie dużą twardością, a stale o niższym stężeniu węgla - nieco większą ciągliwością. Stale narzędziowe niestopowe cechują się ponadto małą hartownością i małą skłonnością do rozrostu ziarna austenitu. Są produkowane jako głęboko lub płytko hartujące się. Stale płytko hartujące się są stosowane na narzędzia o średnicy mniejszej od 20 mm, a głęboko hartujące się - na narzędzia grubsze. W celu uzyskania wymaganych własności stale narzędziowe niestopowe poddaje się hartowaniu z temperatury 760-800°C z chłodzeniem w wodzie i odpuszczaniu w temperaturze 180-300°C z wygrzaniem przez 2 h. Temperatura odpuszczania jest dobierana w zależności od wymaganej twardości i ciągliwości narzędzia i zwykle nie przekracza 200°C. Podwyższanie temperatury odpuszczania powoduje szybkie zmniejszanie twardości i odporności na ścieranie stali niestopowych. Przykłady stal: N9E, N11E (płytko), N9, N11 (głęboko).

25. Stale żarowytrzymałe

Żarowytrzymałością jest nazywana odporność stopu na odkształcenia, z czym wiąże się zdolność do wytrzymywania obciążeń mechanicznych w wysokiej temperaturze - powyżej 600°C. Żarowytrzymałość w temperaturze wyższej od 600°C jest uzależniona głównie od odporności na pełzanie. Dużą żarowytrzymałość wykazują stale o strukturze austenitycznej - ze względu na mniejsze współczynniki dyfuzji niż w ferrycie, o znacznej wielkości ziarn i z dyspersyjnymi wydzieleniami faz, głównie na granicach ziarn. Nikiel przy stężeniu 9%, w obecności ok. 18% Cr, powoduje tworzenie trwałej struktury austenitycznej, co decyduje o zwiększeniu żarowytrzymałości stali. Żarowytrzymałość podwyższają pierwiastki stopowe zwiększające energię wiązania atomów sieci roztworu stałego, a więc podwyższające temperaturę topnienia i rekrystalizacji, do których należą Mo, W, V, Co, a także Ti, Cr i Si. Żarowytrzymałość jest ponadto zwiększana w wyniku umocnienia zgniotowego oraz utwardzania dyspersyjnego. Natomiast obniżenie żarowytrzymałości następuje wskutek poligonizacji i rekrystalizacji stali uprzednio odkształconej plastycznie na zimno oraz koagulacji wydzieleń faz. Stężenie węgla w tych stalach - ze względu na zapewnienie odpowiedniej spawalności - jest ograniczone do ok. 0,2%. Przykłady stali: H18N9S, H23N18

25. Stale zaworowe Szczególną grupę stali żarowytrzymałych, używanych na zawory w slnikach spalinowych, stanowią stale zaworowe. Charakteryzują się one dużą odpornością na korozję w atmosferze spalin, w temperaturze do ok. 750°C. Odporność tę zapewniają główne dodatki Si i Cr, stąd nazwa tych stali - silchromy. Dużą twardość i odporność na ścieranie zapewnia im stosunkowo duże stężenie węgla - 0,4-0,6%. Ponieważ stale o strukturze austenitycznej wykazują większą wytrzymałość w wysokiej temperaturze, niż stale o strukturze perlitycznej, niektóre gatunki mają duże stężenie Cr i Ni. Częściowo Ni może być zastępowany tańszym Mn, również austenitotwórczym. Dodatki W i Mo powodują zwiększenie żarowytrzymałości i rozdrobnienie ziarn. W stalach o strukturze perlitycznej dodatki te powodują zwiększenie odporności na odpuszczanie i przeciwdziałają kruchości odpuszczania. Stale krzemowo-chromowe o strukturze perlitycznej poddaje się hartowaniu z temperatury 1010-1060°C i odpuszczaniu w temperaturze 700-790°C z chłodzeniem w wodzie, co zapobiega kruchości odpuszczania. Strukturę stali obrobionej cieplnie stanowi martenzyt wysokoodpuszczony. Stale o strukturze austenitycznej poddaje się przesycaniu z temperatury 1050-1170°C, z chłodzeniem w wodzie, i starzeniu w temperaturze 700-750°C. W wyniku tej obróbki otrzymuje się strukturę austenitu z dyspersyjnymi wydzieleniami węglików M₆C i M₂₃C₆ oraz węglikoazotków. Przykłady stali: H9S2, 4H14N14W2M.

Stale odporne na korozję Stale odporne na korozję obejmują trzy grupy: Stale trudno rdzewiejące, o odporności na korozję jedynie nieznacznie większej od stali węglowych, zawierają 0,1% C oraz dodatki 1-3% pasywującego Cr i ok. 0,5% Cu, tworzącej na powierzchni warstewkę pasywującą złożoną z siarczanów i węglanów miedzi. Do stali tych są wprowadzane także w niewielkich stężeniach P, Al i Ni. Stale te znajdują zastosowanie głównie jako stale spawalne pracujące w środowisku atmosfery przemysłowej oraz morskiej. Stale wysokochromowe o strukturze ferrytycznej ferrytyczno-martenzytycznej lub martenzytycznej są odporne głównie na korozję chemiczną, w tym na utlenianie w atmosferze powietrza, wody naturalnej i pary wodnej w niskiej i podwyższonej temperaturze, na działanie zimych roztworów alkalicznych, rozcieńczonych kwasów i soli, z wyjątkiem chlorków i jodków, oraz na działanie ropy naftowej i jej par, paliw, olejów, alkoholi, a także środków spożywczych. Stale chromowo-niklowe i chromowo-niklowo-manganowe, o strukturze austenitycznej są odporne głównie na korozję elektrochemiczną w środowisku kwasów nieorganicznych i organicznych, związków azotu, roztworów soli i agresywnych środków spożywczych. Przykłady stali: 0H13, 1H13, 4H14, 0H17T, 3H17M.

VII Stopy aluminium Stosunkowo niewielkie własności wytrzymałościowe aluminium można zwiększyć - nawet kilkakrotnie - przez wprowadzenie pierwiastków stopowych oraz obróbkę cieplną stopów. W porównaniu ze stalmi stopy aluminiowe charakteryzują się znacznie mniejszą masą, a w niskiej temperaturze - większą udarnością. Najogólniej - ze względu na sposób wytwarzania - stopy aluminium dzieli się na: odlewnicze i do obróbki plastycznej. Niektóre z tych stopów mogą być stosowane zarówno jako odlewnicze jak i przeznaczone do obróbki plastycznej. Odlewnicze stopy aluminium są przeważnie stopami wieloskładnikowymi o dużym stężeniu - od 5 do 25% - pierwiastków stopowych, głównie Cu, Si, Mg i Ni lub ich różnych zestawień. Charakteryzują się dobrą lejnością i często małym skurczem odlewniczym. Stopy do obróbki plastycznej zawierają znacznie mniej, bo ok. 5%, pierwiastków stopowych, zwykle Cu, Mg, Mn, niekiedy także Si, Zn, Ni, Cr, Ti lub Li. Niektóre z tych stopów są stosowane w stanie zgniecionym lub po wyżarzaniu rekrystalizującym, a część jest poddawana obróbce cieplnej polegającej na utwardzaniu wydzielinowym.

Stopy aluminium z krzemem Aluminium tworzy z krzemem układ z eutektyką, występujący przy stężeniu 12,6% Si i dwoma roztworami stałymi granicznymi o rozpuszczalności składników zmniejszającej się wraz z obniżaniem temperatury. Roztwór α (Si w Al) wykazuje sieć regularną typu A1. Aluminium w temperaturze eutektycznej rozpuszcza się w Si w b. niewielkim stężeniu - ok. 0,07%, a w temperaturze pokojowej nie wykazuje niemal zupełnie rozpuszczalności w Si. Podstawową grupę stopów Al z Si stanowią stopy odlewnicze zwane siluminami o stężeniu 4-30% Si. Krzem, jako podstawowy składnik tych stopów, zapewnia dobrą rzadkopłynność oraz lejność i mały skurcz odlewniczy. Siluminy mogą być również stopami wieloskładnikowymi. Zawierają wówczas dodatki Cu, Mg i Mn, zwiększające wytrzymałość. Dodatek Cu oraz Mg umożliwia utwardzanie wydzielinowe stopów wieloskładnikowych Al z Si, w wyniku wydzielania faz CuAl₂ lub Mg₂Si. Dodatek Cu pogarsza jednak odporność na korozję, która z kolei poprawia dodatek ok. 1% Ni. Dodatek 0,5% Mn przeciwdziała ujemnemu wpływowi domieszek Fe tworzących wydzielenia Fe­₂Si₂Al₉ oraz Fe₃Si₂Al₁₂ znacznie zmniejszające ciągliwość stopu. Siluminy eutektyczne i nadeutektyczne wykazujące znaczną żarowytrzymałość są stosowane na wysoko obciążone tłoki silników spalinowych. Z siluminów podeutektycznych wytwarza się silnie obciążone części dla przemysłu okrętowego i elektrycznego, pracujące w podwyższonej temperaturze i w wodzie morskiej. Wieloskładnikowe stopy Al z Si są stosowane m.in. na głowice silników spalinowych oraz inne odlewy w przemyśle maszynowym. Stopy Al z niewielkim dodatkiem - ok. 1% Si - są przeznaczone do obróbki plastycznej, na średnio obciążone elementy konstrukcji lotniczych i pojazdów mechanicznych oraz elementy głębokotłoczne i kute o złożonych kształtach.

Stopy miedzi Mosiądze. Mosiądze dwuskładnikowe jako stopy Cu i Zn - ze względu na skład fazowy dzieli się na: 1) jednofazowe - o strukturze roztworu α i stężeniu od 2 do 39% Zn, 2) dwufazowe - o strukturze mieszaniny α+β i stężeniu od 39 do 45% Zn. Mosiądze jednofazowe cechuje b. duża plastyczność, co umożliwia stosowanie ich na wyroby głęboko tłoczone i obrabiane plastycznie na zimno. Duża plastyczność w podwyższonej temperaturze umożliwia ich obróbkę plastyczną na gorąco. Dodatek Zn do 30% zwiększa plastyczność oraz wytrzymałość mosiądzu. Wytrzymałość mosiądzów zawierających ok. 30 do 45% Zn zwiększa się przy znacznym zmniejszeniu plastyczności. Mosiądze w znacznym stopniu umacniają się w wyniku zgniotu. W zależności od stopnia gniotu mogą być dostarczane w różnym stanie. Przy większych stopniach gniotu jest stosowane międzyoperacyjne wyżarzanie rekrystalizujące mosiądzów w temperaturze 500-580°C. Mosiądze charakteryzują się dobrą odpornością na korozję, szczególnie atmosferyczną i w wodzie morskiej. Odporność mosiądzów na korozję zwiększa się wraz ze wzrostem stężenia Cu. Najczęściej spotykanymi rodzajami korozji mosiądzów jest odcynkowanie oraz korozja naprężeniowa, zwana pękaniem sezonowym mosiądzów.

Odcynkowanie zachodzi w mosiądzach dwufazowych o stężeniu Zn przekraczającym 20% zanurzonych w elektrolitach zawierających Cl. W elektrolitach takich Cu oraz Zn przechodza do roztworu, z którego Cu wytrąca się w postaci gąbczastej, co wzmaga korozję. Odcynkowanie nie powoduje zmian kształtu korodującego przedmiotu, lecz wpływa na znaczne obniżenie własności wytrzymałościowych mosiądzu.

Pękanie sezonowe jest międzykrystaliczną korozją naprężeniową mosiądzów jedno- lub dwufazowych, obrobionych plastycznie na zimno i poddanych działaniu ośrodka zawierającego amoniak. Temu rodzajowi korozji można zapobiegać przez wyżarzanie odprężające w temperaturze 200-300°C. Własności mosiądzów dwuskładnikowych są polepszane przez wprowadzenie dalszych dodatków stopowych. Należą do nich Si, Al, Sn, Pb, Fe, Mn, Ni i As, dodawane pojedynczo lub w różnych zestawieniach, zwykle o łącznym stężeniu nie przekraczającym 4%. Dodatki te z wyjątkiem niklu rozpuszczają się w roztworze stałym i zmieniają strukturę mosiądzu podobnie jak cynk. Dodawane pierwiastki stopowe powodują zwiększenie wytrzymałości i odporności mosiądzów na korozję.

Wieloskładnikowe mosiądze odlewnicze zwykle cechuje dobra odporność na korozję i ścieranie oraz dobre własności wytrzymałościowe przy obciążeniach statycznych. Stosuje się je głównie na armaturę, osprzęt, łożyska, śruby okrętowe i elementy maszyn.

Brązy cynowe Techniczne stopy Cu z Sn mają zazwyczaj strukturę roztworu α. Duży zakres temp krystalizacji brązów o strukturze α sprzyja jednak ich skłonności do segregacji. Z tego powodu w stopach chłodzonych w warunkach rzeczywistych, nawet przy niewielkim stężeniu Sn, oprócz niejednorodnej fazy α tworzą się fazy, które w warunkach równowagi występują przy większym stężeniu Sn. Segragacja może być w pewnym stopniu usunięta przez długotrwałe wyżarzanie ujednorodniające w ciągu 24 h w temperaturze 700-750°C. Brązy cynowe wykazują dobrą odporność na korozję, szczególnie w środowisku atmosfery przemysłowej i wody morskiej. Odporność ta ulega polepszeniu wraz ze zwiększeniem stężenia Sn, lecz do wartości nie większej od zapewniającej wystąpienie struktury dwufazowej, decydującej o ułatwieniu korozji. Brązy cynowe o strukturze jednorodnego roztworu α cechuje duża plastyczność i z tego względu mogą być obrabiane na zimno, podobnie jak stopy o niejednorodnej strukturze α, zawierające więcej niż 4% Sn. W praktyce do obróbki plastycznej przeznaczone są brązy cynowe zawierające do 8% Sn, choć obrabia się je źle, przy dużej skłonności do pęknięć. W stanie obrobionym plastycznie na zimno brązy cynowe charakteryzują się dużymi własnościami mechanicznymi, co ułatwia stosowanie ich w przemyśle chemicznym, papierniczym i okrętowym, m.in. na elementy aparatury kontrolno-pomiarowej, siatki, sprężyny, tulejki, łożyska ślizgowe.

W celu polepszenia niektórych własności oraz zaoszczędzenia Sn są produkowane brązy cynowe wieloskładnikowe zawierające oprócz Sn dodatki Zn lub Pb. Dodatek Zn przeciwdziała segregacji brązów cynowych przez zmniejszenie zakresu temperatury krystalizacji fazy α, sprzyjając ujednorodnieniu ich własności mechanicznych i zwiększeniu własności wytrzymałościowych. Cynk jest dobrym odtleniaczem i poprawia lejność tych stopów. Ołów, nie tworzący roztworów, polepsza skrawalność brązu cynowego, zmniejsza współczynnik tarcia i korzystnie wpływa na

l. Metalem o najmniejszej gestosci jest: Lit.

2. Polimery wieloczasteczkowe powstaja w wyniku reakcji poliaddycji 3. Maksymalna liczba stanow energetycznych w danej polowce elektronowej wynosi 2n2 4. Liczba atomow na elementarna komorke A2 wynosi:2 5. laad ulozeni w metalach o sieci Al to: nieprawidlowy uklad plaszczyzn sieciowych 6. Zabieg obróbki cieplnej to hartowanie

7. Poprzez Rm oznacza sie wytrzymalosc na rozciąganie. 8. Do dewitryfikatów zalicza się:Ceramika szkła (szklano- krystaliczna).

9. Parametry stanu to:Cisnienie, objętosć, temperatura. 1O. Linia solidus oznacza: Zakończenie krzepnięcia. 11. Perytektyka jest wynikiem: Reakcja cieczy z roztworem stalym(ferryt+ciecz=austenit) 12. Cementyt wtórny wydziela się z :Austenitu. 13. Magnetorezystancja to:Zwiększanie oporności przewodnika w polu magnetycznym. 14. Ferromagnetyki to: Ni.Co,Fe Kobalt, nikiel,zelazo,gazolin. 15. Pelzanie metali rozpoczyna się temperaturze:.O,3 do 0,4 temp. topnienia. 16. Zużycie spowodowane przerwaniem warstwy olejowej to:Scuffing. 17. Pekanie międzykrystaliczne przebiega:Po granicach ziarn

18. Obróbka cieplna jest częścią procesu: Technologicznego. 19. Zakaz Pauliego Nie moga miec takich samych liczb kwantowych 20. Polimery wielocząsteczkowe:Kowalencyjne. 21. Co tO jest l. atomowa "z": Liczpa protonow w jadrze 23. Bledy ulozenia: defekty powierzchniowe 24. Rekrystalizacja:Proces po obrobce na zimno. 25. Proces odpuszczania:Robi sie po hartowaniu dla zmniejszenia twardości i kruchości .. 26. Próby twardosci Vickersa:Piramidki. 27. Co może byc rozpuszczalnikicm roztworu stalego wtornego: faza miedzymetaliczna 28. Jak nazywa sie tworzenie zarodka krystalizacji na sciankach: zarodkowanie heterogeniczne 29. przemiana martenzytyczna: przemiana bezdyfuzyjna 31. zmienne naprezenie: Umocnienie. 32. czym chartka. metale: dodatni temp wspolczynnik rezystywnosci 33. wiązania w ppolimerachwieloczastkowych: kowalencyjne

35. Wyroby ceramiczne:Dobra odporność na korozje 36. Reguła Matchissena: Oporności.

37. Regula Gibbsa:Z=n-f+2 38. Antyferromagnetyki po temp. Nella przechodza w paramagnetyki 39. Zdrowienie: Po odksztalceniu na zimno. 40. Pełzanie Z małą prędkościa w pudwyzszonej temp 41. Re: Granica plastyczności.

42. Faza metaliczna: Międzymetaliczna i niemiędzymetaliczna. 43. Likwidus: Początkowa faza krzepnięcia. 44. Ledeburyt :Eutektyka.

45. Próba Vickersa :Piramidki. 46. Zarodkowanie heterogeniczne: Na obcym podlożu.

47. Lupliwośc: Coś z rozdzielczością 48. Elektrony to stopy?- magnezu 49. Stal WNL lo stal?- na matryce do obróbki plastycznej na gorąco

50. Ł16?- stal lożyskowa O,6-1.5%Cr-babbit olowiowo-cynkowy- najlepszy stop lozyskowy.

5l. Jak sie umaacnia stale maraging:- utwardzanie dyspersyjne lub wydzieleniowe (przemiany martenzytycznej) 52. umocnienie w stalach maraging uzyskuje się przede wszystkim przez: umocnienie wydzieleniowe fazami międzykrystalicznymi. 53. Wytrzymalość sIali maraging?- >2000 MPa (Ni-Co-Mo z Ti, Al, Nb, do O,03%C) 54. Obróbka brązów aluminiowych: hartowanie + odpuszczanie 55. brązów aluminiowych wieloskladnikowych: ulepszanie cieplne<- 56. Brązy do/po hartowania/-u?- aluminiowe 57. BAl032 to: brąz automatowy?/aluminiowy wieloskladnikowy

58. Max ilość Zn w mosiądzu jednofazowym?- 40% lub 39% 59. M059? mosiądz olowiowy odlewniczy

60. Korozja gazowa?- korozja chemiczna 61. W jakiej atmosferze powstaje żeliwo ciągliwe biale przez wyżarzanie żeliwa białego? - utleniającej (długotrwale wyżarzanie grafityzujące w temp. 90-10OO żeliwa bialego w atm. tlenu przez 48h) 62. Interrmetaliki to pierwiastki na bazie?- Ni (ale na wykladzie jest Al Ni Ti Fe) 63. największe problemy technologiczne sprawiają intermetaliki na bazie Ti-Al. 64. Nimonic to: nadstopy niklu żaroodporny (ale na wykładzie zaliczamy do wysokożarowytrzymale) konstrukcyjny, oporowy, żaroodporny 65. Jak rozpoznajemy stop po hartowaniu?- próba twardości 66. wskaźnikiem utwardzalności stali najczęściej jest: maksymalna twardość stali po zahartowaniu w określonych warunkach 67. twardośc po zahartowaniu: C50

68. System poślizgu A1: {l,l,l} (1,1,0)

69. Ile jest w A1:4 70. Jakie parametry ma cząstka/sieć tetragonalna: A=b Różne od c Alfa=Beta=Gamma=90 71. Komórka trygonalna posiada: a=b=c Alfa=Beta=Gamma jest różne od 90

72. Co jest metalem związanym w węgliki spiekane? Co 73. Stal StSX to stal konstrukcyjna węglowa o ograniczonym stężeniu C 74. Stal StSX to: stal konstrukcyjna węglowa zwyklej jakości, spawalna, nieuspokojona. 75. Mn w stalach stopowych to pierwiastek?· austenitotwórczy (Co, Ni, Mn) 76. Sumaryczna zawartość pierwiastka stopowego w stalach średniostopowych?· łącznie 12% i C 2% 77. Obróbka proszków Al-HARTOWANIE 78. Co powoduje kobalt? podwyższa hartowność 79. Pierwiastki austenitotwórcze?- Co, Ni, Mn (triada żelazowa)

80. Co daje wyżarzanie?- drobnoziarnistość

81. Co powoduje fosfor?- kruchość na zimno, (kruchość na niebiesko, wzrost temperatury przejścia w stan kruchości, gruboziarnistość i segregacja) 82. N7? stal głęboko hartująca się, zgrzewalna

83. H9S2?- zaworowa 84. Podwyższa żaroodporność?- Cr. Al, Si 85.. Al-Cu? Ural 87. Najlepsze stopy na lożyska?- babity cynowe 88. Gdzie nie występuje zmęczenie lub zmiękczenie? w strukturze o niewielkiej twardości, cementyt kułkowy-sferoidyt

89. Co to maraging? stopy o dobrych łaściwościach mechanicznych 90. Blachy transfonnatorowe? magnetycznie miękkie 91. do najlepszych StOpów z pamięcią krysztalu? Ti-Ni 92. Stale nierdzewne (13 -18 % Cr) 93. Stal stopowa do nawęglania? do 0,25% C 94. StrUktura u z siatką ferrytu- 0,7% C

95. perlit to: eutektoid złożony z ferrytu i cementytu zawierajcy 0.8%C 96 ferrytotwórczość: Cr, V, Al, Si, Ti, Mo, W 97. w stalach niskostopowych stęrzenie jednego pierwiastka: nie przekracza 2%

98. Chrom w stalach stopowych (Al, v, Si. Ti, Mo.): jest pierwiastkiem ferrotwórczym99. przemiana ferrytu w austenit to przemiana: eutektoidalna.

100. podstawowym pierw. Stopowym w stalach kwasoodpornych jest: chrom w il.2Xzawartośc niklu. 101. obróbka cieplna stali po nawęglaniu to: hartowanie i niskie odpuszczanie( dla poprawy własności użytkowych). 102. brązy cynowe do przeróbki plastycznej zawierają do: 8% Sn.

103. w stadium pelzania nieustalollego szybkość odkształcenia: maleje 104. modyfikacja żeliwa cerem lub magnezem ma na celu otrzymanie żeliwa: sferoidalnego 105. obecność fosforu w żeliwie jest :pożądana, gdyż zwiększa rzadkopłynność żeliwna

106. Stopy Al.-Cu to: Urale 107. metalem wiążącym w węglikach spiekanych jest zwykle: kobalt(Co)

108 największe problemy technologiczne sprawiają intermetaliki na bazie:Ti-Al. 109. największą twardość ma: 40H NMFA 110. ktora z wymienionych stali będzie wykazywala największą twardośc po hartowaniu: 30HM 111. Który stop ma największą hartownOść? - SOH 113. obrubka cieplna stopów tytanuto: hartowanie i stanenie/?/przesycanie i starzenie 114. AK2O to: silumin nadeutektyczny

115. Silumin to: odlewniczy stop aluminium z krzemem 116. na termoelementy stosuje się stopy: Pt-Rh 117. Yitalium to: Żarowytrzymały stop Co

118. wskaźnikiem hartowności stali najczęściej jest:średnica pręta zahartowanego na wskroś przy przyjętym kryterium udzialu martenzytu 119. tytan: żaroodporny do 600 120 lopatki 9x

121. żeliwo czarne(chodzilo o atmosferę): redukcyjna 122. stale nadeutektyczne zawierają:pow 0,8 węgla 123. Si to pierw powodujący: sprężystość

124. najtwardsze stopy aluminium to: durale cynkowe 125. szybkotnące: WMoVCo

126. po przekroczeniu granicy plastyczności: pękanie 127. mangan: przeciwdziala grafityzacji i neutralizuje siarkę 128. 13CrMo5-4- stale z dodatkiem chromu i molibdenu 129. po dodaniu powoduje odpornosć na korozjc aluminium: Mg/Cr??? . 130. elektrrony walencyjne w wiązaniu metalicznym: tworza gaz elektronowy 131. materialy amorficzne to: tworzywa bezpostaciowe

132. wektor Burgersa charakteryzuje: liniowe defekty struktury krystalicznej 133. homogenizacja pozwala na : ujednorodnienie składu chemicznego tworzyw 134. w wyniku hartowania uzyskuje się: strukture martenzytyczną 135. Nowe srebro: stop miedzi z niklem 136. Pierwiastki ferrytotwórcze: rozszerzają obszar występowania ferrytu 137. Łopatki do silników odrzutowych wykonuje się ze stopów: nadstopów niklu i kobaltu 138. obróbka cieplna duraluminium polega na: przesycaniu i starzeniu 139. w stopach żelaza węglików nie tworzą: m.in. Al. i Si 140. gąbki metaliczne ... zawierające: pory otwarte wypełnione gazem

141. El kowalencyjne(walencyjne) we wiązaniu kowalencyjnym(metalicznym): są wspólne dla wszystkich atomów 142. mat szkliste: tworzywa amorficzne char. Się nieuporządkowana bud wewn.

143. wakansy:defekty punktowe powstające wg. mech Frenkla i shotky'ego 144. roztwór slaly ciągły: tworza składniki rozpuszcajace się całk.w sobie w stanie stalym 145. wyzarzanie homogenizujące: dla ujednorodnienia składu chem gl stopów w stanie lanym 146. Żeliwo weglowe szare Fe-C: 2-6,67% C w postaci grafitu (platkowego) stos. na odlewy 147. Znale to stopy: Cynku z aluminium 148. sklonnośc stali Cr-Ni do korozji miedzykrystalicznej można zmniejszyć m.in.: stabilizując str.za POM. Ti i niobu

149. Twardośc wtórna wystepuje w trakcie: odpuszczania niektórych stali wysokotemp.np.szybkotnacych 150. szybkotnących stalach do azotowania podst.pierw.stopowymi są: Cr. Al.. Mo 151 na narzędzia skrawąiącc: typu HS18-0-1-0 152. próbę jominy' ego stos ... :hartowności stali 153. stal sprezynowa musi char. :wysokim stosunkiem granicy spręzystości do wytrzymalości 154 zjawisko pamieci ksztaltu z stopach Ti-Ni zw.: odwracalna przemiana martenzytyczną wywolana zgniotemlzmiana temp

155. dyslokacja:liniowy defekt str.kryst.b 156. roztwór staly graniczny: substancja rozpuszczana rozpuszcza się w ogr.zakresie 157. podstawowy czynnik zapewniający odpowiednie wlasności użytkowe nadstopom niklu: fazayb 158. przeróbka plastyczna na zimno: w temp niższej od temp rekrystalizacji 159. brąz to stop: Cu -dowolny pierw.z wyj Zn i Ni 160. pierwiastki austenitotwórcze: rozszerzaja obszar wyst. Austenitu

161. przyczyna wyst.koroja międzykrystalicznej w stalach kwasoodpornych: wydzielanie, węglików M23C6 po granicach ziarn-> obniżenie zaw chromu

162. twardośc wtorna wyst.w stalach zybkotnących: wzroście twardości w trakcie ostrzenia nar.lędzi 163. pierw węglikotwórcze: Cr, Ti, V. Nb, Mob

164, w żeliwie sferoidalnym C wyst w post: grafitu kulkowego 165. El wtorne w mikroskopie elektronowym powstaja na skutek: wybicia elektronów z wewn,powlok atomu warstwy podpowierzchniowej próbki 166. El Walencyjne w wiązaniu jonowym: przechodza z atomu, mniejszej lb.el.wal. atomu o większej lb. atomowej

167. materialy krystaliczne: skladaja się z atomów rozmieszczonych w sposób uporządkowany w przestrzeni 168. bledy u1ożenia: 2-wymiarowe defekty struktury krystalicznej.

169. krystaliczna szybkość chlodzenia przy hartowuniu: min, szybkość niezbędna do zahartowania stali 170. Austenit: roztwór staly ograniczOny wegla w zelazie y 171. Mosiądz: Cu-Zn 172. parametry mikroskopu metalograficznego:zdolnośc rozdzielcza. powiekszeie użyteczne i glębia ostrości 173. Ulepszanie cieplne sklada się z :hartowania w oleju i wysokiego odpuszczania 174. duraminium: stopa- Cu do przeróbki plastycznej 176. Tekstura gossa wytwarzana jest w: stali transformatorowej dla poprawy własności magnetycznych.b 177. niejednorodnośc rozmieszczenia siarki i siarczków w stali: próba barmana 178. barmana technice pola jasnego do obiektywu trafia. a tym samym tworzy obraz struktury struktury. światlo: odbite od powierzchni próbki 179. w eleklronowym mikrosk. skaning obraz str. tworzy .. :omiatanie fragmentu próbki wiazką el. 180. do oceny udarności: miot charpy'ego 181. siec przestrzenna wyznaczają: punkty, kierunki, plaszczyzny 182. w.burgersa dysl.śrub.: II do lini dyslokacji 183. heksagonalny: a=b (nie rowna sie) c alf=bet=90st, gam= 120st.

184.lb.wakansow: rosnie z temperature 185. w mater. Inz, w]aśc. Zależą od struktury

---