ABIOTYCZNE CZYNNIKI - nieożywione elementy środowiska, które wpływają pośrednio lub bezpośrednio na organizm żywy, tj. jego rozwój, przemianę materii, aktywność życiową i zachowanie. Czynniki abiotyczne dzielą się na czynniki klimatyczne (światło, temperaturę, powietrze, opady atmosferyczne) i czynniki edaficzne (gleba, woda, sole mineralne i powietrze w glebie). Czynniki abiotyczne wraz z czynnikami biotycznymi wchodzą w skład czynników ekologicznych.
ADAPTACJA - uzyskane na drodze ewolucji gatunków lub zmienności osobniczej przystosowanie organizmu żywego do określonych warunków środowiska (np. wysokie i niskie temperatury, ciśnienie, zasolenie, dostęp do światła), które umożliwia mu większe szanse przeżycia i wydania potomstwa. Wyróżnia się adaptację fizjologiczną (dotyczącą procesów fizjologicznych), adaptację morfologiczno-anatomiczną, adaptację behawioralną (dotyczącą sposobu zachowania). Obecnie adaptacja ma szczególne znaczenie wobec postępującej degradacji środowiska.
AGROCENOZA - sztuczny układ ekologiczny charakteryzujący się selekcyjnym składem gatunkowym. Stanowi go zespół drobnoustrojów, roślin i zwierząt pola uprawnego. Jest podatny na choroby i inwazję szkodników. Stworzony przez człowieka w celu podniesienia plonów.
AGROEKOLOGIA - dział ekologii zajmujący się badaniem współzależności między organizmami w uprawach rolniczych, ogrodniczych, warzywniczych a środowiskiem ich rozwoju. Bada wpływ zabiegów agrotechnicznych i ochrony roślin na liczebność różnych populacji agrocenoz.
ALLOCHTONICZNE ORGANIZMY - napływowe organizmy żywe żyjące aktualnie w danym ekosystemie, np. roślina iglica pospolita występująca w Polsce, a pochodząca z obszaru śródziemnomorskiego, chwasty pochodzenia amerykańskiego lub azjatyckiego, m.in. nawłoć olbrzymia (Solidago gigantea) i niecierpek drobnokwiatowy (Impatiens parviflora). Ze zwierząt organizmem allochtonicznym jest np. sierpówka.
ANTROPOGENICZNE CZYNNIKI ŚRODOWISKA - ŚRODOWISKO ANTROPOGENICZNE - Środowisko przekształcone wskutek działalności człowieka (→ antropopresja). Przykładem są obszary górnicze, aglomeracje miejsko-przemysłowe, agrocenozy. → Środowisko naturalne. [AM, SW]
ANTROPOPRESJA - różnorodny wpływ działalności gospodarczej człowieka na stan środowiska. Postęp naukowo-techniczny prowadzi do przekształcenia środowiska przyrodniczego. Niektóre gatunki roślin i zwierząt potrafią się przystosować do nowych warunków, inne giną, a ich miejsce zajmują nowe gatunki. Przykładem może być melioracja łąki, która pociąga za sobą zmianę składu gatunkowego biocenozy łąki. Zbyt intensywna, rabunkowa i nieracjonalna gospodarka człowieka może prowadzić do zakłóceń w funkcjonowaniu układów ekologicznych i nieodwracalnych zmian w ekosystemie, a w konsekwencji do katastrofy ekologicznej.
ASOCJACJA ROŚLINNA - zbiorowisko roślin wyróżniające się swoistymi właściwościami ekologicznymi. W jego skład wchodzą charakterystyczne gatunki roślin wyodrębniające się pod względem struktury i składu florystycznego. Np. dla boru sosnowego gatunkami charakterystycznymi są gruszyczka zielonawa i pomocnik baldaszkowaty.
AUTOEKOLOGIA - dział ekologii badający zależność organizmu od środowiska, w którym organizm egzystuje, oraz stopień jego przystosowania do zmieniających się czynników tego środowiska.
AUTOTROFY - organizmy samożywne przekształcające nieprzyswajalne lub trujące związki mineralne w formy dostępne dla ich życia i rozwoju. Produkują potrzebne im do życia substancje organiczne (białka, tłuszcze, węglowodany) z wody, soli mineralnych i dwutlenku węgla, przy wykorzystaniu energii świetlnej lub chemicznej. Organizmy te dzielą się na fotoautotrofy (do produkcji potrzebnych im substancji wykorzystują światło słoneczne, np. rośliny zielone) i chemoautotrofy (bakterie samożywne, np. Nitrobacter, których źródłem energii jest utlenienie substancji nieorganicznych).
AZOTOX - polski odpowiednik DDT, DDE, substancja aktywna - dwuchlorodwufenylotrójchloroetan; uniwersalny środek owadobójczy (insektycyd), stosowany do zwalczania stonki ziemniaczanej i innych szkodników. Ze względu na toksyczność dla ssaków w Polsce i w innych krajach wycofany z użycia.
BAKTERIE AZOTOWE - wolno żyjące bakterie posiadające zdolność przyswajania atmosferycznego azotu, np. Azotobacter (tlenowce) i Clostridium (beztlenowce). Po śmierci bakterii związany azot dostaje się do gleby w formie przyswajalnej dla roślin zielonych, w postaci azotanów, a z pokarmem roślinnym również w postaci dostępnej dla zwierząt. Szacuje się, że bakterie azotowe wytwarzają rocznie ok. 20 kg azotu na 1 ha gleby.
BAKTERIE BRODAWKOWE - rodzaj bakterii symbiotycznych wiążących wolny azot z powietrza. Współżyją z roślinami motylkowymi, w których gromadzą się w brodawkach. Np. bakterie z rodzaju Rhizobium - koniczyna, łubin, fasola.
BAKTERIE KAŁOWE - Grupa organizmów, głównie bakterii aerobowych ( warunki aerobowe) i częściowo anaerobowych ( warunki anaerobowe), często patogennych, charakterystycznych dla odchodów i odpadów fekalnych ludzi i zwierzšt. Najczęściej określana jest obecność pałeczki okrężnicy - Escherichia coli (E. coli).Pojęcie często zawężane tylko do bakterii grupy coli. Miano coli, Indeks coli AM. BAKTERIE COLI Grupa tlenowych i beztlenowych bakterii, patogennych, nie tworzących przetrwalników, zasiedlających zwykle jelito grube człowieka i zwierząt. Część z nich wykazuje zdolność do przeżywania i namnażania się w środowisku naturalnym. Jako wskaźnikowa przy ocenie → jakości wody traktowana jest → pałeczka okrężnicy - Escherichia coli (E. coli). → Organizmy fekalne, → Miano coli, → Indeks coli.[AM]
BIOBLOK - kontenerowa biologiczna oczyszczalnia ścieków.
BIOCENOLOGIA - dział ekologii zajmujący się funkcjonowaniem biocenoz.
BIOCENOZA - zespół populacji różnych gatunków zwierząt i roślin, który powiązany jest ze sobą zależnościami pokarmowymi oraz konkurencją biologiczną wewnątrzgatunkową i międzygatunkową. Biocenoza jest żywą częścią ekosystemu. Wyróżnia się w niej trzy współzależne grupy organizmów: producentów, konsumentów i reducentów. Zespół organizmów roślinnych tworzących biocenozę nazywamy fitobiocenozą, a zwierzęcych - zoocenozą. Biocenozy odznaczają się dużą trwałością w czasie, jeżeli nie ulegają zmianie warunki
komponentu abiotycznego. Przy długotrwałych i kierunkowych zmianach środowiska abiotycznego wykazują zdolności przystosowawcze, określane mianem sukcesji lub szczególnym rodzajem rozwoju.
BIODEGRADACJA - biochemiczny rozkład szkodliwych substancji organicznych na prostsze związki przeprowadzony przez organizmy żywe, np. rozkład fenoli - Wodorotlenowe pochodne benzenu, wyraźnie toksyczne. Zanieczyszczenie wód podziemnych f. na ogół jest związane z zakładami przeróbki węgla (odpady z koksowni, gazowni), zakładami farmaceutycznymi, fabrykami włókien sztucznych, mas plastycznych itp.[AM]
BIOGAZ - łatwo palny gaz zawierający około 60% metanu, który powstaje podczas fermentacji beztlenowej świeżego obornika lub innych substancji organicznych.
BIOGEOGRAFIA - nauka zajmująca się badaniem i rozmieszczeniem roślin, grzybów oraz zwierząt na Ziemi, a także opisująca przyczyny ich powstania.
BIOINDYKACJA - metoda wykorzystania wskaźnikowych własności organizmów lub ich układów do badania warunków życia (jakości środowiska). Do tego celu wykorzystywane są reakcje fizjologiczne i biochemiczne komórek, wrażliwość gatunków wskaźnikowych roślin i zwierząt.
BIOINDYKATOR - organizmy roślinne i zwierzęce cechujące się zróżnicowaną wrażliwością i charakterystyczną reakcją na działanie czynników środowiska. Są nimi gatunki o małym zakresie tolerancji na działanie określonych substancji, np. metali ciężkich, dwutlenku siarki itp. Na przykład roślinami wrażliwymi na zanieczyszczenie wody są chlorella (glony) i pałka szerokolistna (rośliny okrytozalążkowe), a na zanieczyszczenie powietrza - porosty. Zwierzętami wskaźnikowymi zanieczyszczenia wody są gupik (pawie oczko) i pstrąg potokowy.
BIOKLIMAT - klimat danego terenu, ukształtowany pod wpływem zespołów życiowych egzystujących w nim organizmów żywych.
BIOLOGICZNE ZWALCZANIE - metoda ochrony roślin wykorzystująca żywe organizmy do zwalczania szkodników, zwykle będących ich naturalnymi wrogami. Polega ona na ochronie i wspieraniu pożytecznych gatunków, np. poprzez dokarmianie i wieszanie skrzynek dla ptaków itp. W skali światowej szkodniki niszczą od 30-50% plonów. W zakres ochrony roślin, poza zwalczaniem szkodników, wchodzi również zwalczanie patogenów roślin, które mają bardzo destrukcyjny wpływ na rozwój roślin. Na przykład choroby wirusowe roślin powodują globalne straty w plonach od 50 do 80%.
BIOM - jednostka biologiczna zajmująca znaczną część powierzchni Ziemi i odznaczająca się jednorodnością cech. Jest to duży obszar o podobnym klimacie, na którym występuje charakterystyczna dla niego szata roślinna i świat zwierząt. Do typowych biomów zalicza się tajgę, tundrę, sawanny, pustynie, stepy, lasy tropikalne, lasy iglaste, lasy liściaste. Poszczególne biomy są oddzielone od siebie strefami przejściowymi o różnej szerokości.
BIOMASA - masa materii organicznej wchodzącej w skład organizmu zwierzęcego lub roślinnego. Biomasa wyrażana jest w jednostkach tzw. świeżej masy (naturalna masa organizmów) oraz suchej masy (masa bezwodna). Biomasa wykorzystywana jest w całym szeregu odnawialnych technologii energetycznych. Obecnie w Polsce biomasa wykorzystywana w przemyśle energetycznym pochodzi z dwóch gałęzi gospodarki: z rolnictwa i leśnictwa. W roku 1984 biomasa roślinna pokrywała 13% światowej produkcji energii, w tym Kanada pokrywała biomasą 7% potrzeb energetycznych, a USA 4% potrzeb. W roku 1990 udział biomasy w światowej produkcji energii wynosił 12%. Ogólnie z 1 ha użytków rolnych zbiera się rocznie 10-20 t biomasy, czyli równowartość 5-10 ton węgla energia biomasy.
BIOSFERA - przestrzeń zamieszkana przez organizmy żywe.
BIOTOP - jednorodne środowisko (nieożywiona część ekosystemu) cechujące się swoistymi gatunkami organizmów żywych, które przystosowały się do specyficznych warunków ekologicznych danego terenu. Zespół czynników abiotycznych biotopu (światło, temperatura, woda, tlen, dwutlenek węgla, azot itp.) ulega przekształceniu pod wpływem działalności roślin i zwierząt w nim występujących, np. torfowienie jezior. Wyróżnia się biotop lądowy i biotop wodny.
BIOTYCZNY CZYNNIK - żywe elementy środowiska (rośliny, drobnoustroje, zwierzęta), które wpływają pośrednio lub bezpośrednio na organizmy żywe i nieożywioną część środowiska, tj. na czynnik abiotyczny. Wynikają one ze współdziałania osobników określonego gatunku (zależności wewnątrzgatunkowe) lub populacji różnych gatunków (zależności międzygatunkowe).
BIOTYP - zespół istot żywych charakteryzujący się tymi samymi właściwościami dziedzicznymi.
CHOROBY CYWILIZACYJNE - choroby wywołane zmianami środowiska przyrodniczego i społecznego. Do czynników wpływających na te choroby zalicza się: hałas, zapylenie, ograniczenie ruchu i wysiłku fizycznego, jakość żywności, nieracjonalne żywienie, stresy, nadużywanie leków.
CHWAST - niepożądana roślina wpływająca niekorzystnie na uprawę roślin użytkowych. Hamuje ich wzrost w wyniku pobierania z gleby składników mineralnych, wilgoci i światła.
CUDZOŻYWNOŚĆ - odżywianie polegające na przyjmowaniu pokarmu z zewnątrz. Tym sposobem odżywia się większość bakterii, grzyby i zwierzęta.
CYKLE BIOGEOCHEMICZNE - proces obiegu pierwiastków, wchodzących w skład organizmów żywych, pomiędzy środowiskiem nieożywionym a organizmami żywymi. Sole mineralne pobierane są ze środowiska przez producentów materii organicznej (bakterie, rośliny), która stanowi pokarm dla roślinożerców, a ci są pokarmem dla drapieżników. Pierwiastki wracają do środowiska z każdego poziomu troficznego w postaci związków organicznych (martwe szczątki roślinne i zwierzęce) i częściowo nieorganicznych, np. CO2. Ze związków organicznych bakterie i grzyby w procesie oddychania i fermentacji wytwarzają odpowiednie związki nieorganiczne, które ponownie są dostępne dla producentów.
CZERWONA KSIĘGA - rejestr zagrożonych wyginięciem organizmów na Ziemi. Pierwszą listę zagrożonych gatunków opublikowała Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCN) w 1963 roku.
CZERWONE KSIĘGI I LISTY - podobnie jak wyżej
CZYNNIKI EKOLOGICZNE - uwarunkowania i zachodzące w środowisku procesy, wpływające na bytowanie i rozwój organizmu. Określają tempo i efektywność procesów biologicznych. Do czynników ekologicznych zalicza się czynniki fizykochemiczne (temperatura, światło, tlen, woda, sole mineralne, dwutlenek węgla) i biologiczne.
CZYNNIKI OGRANICZAJĄCE - Czynnik ograniczający jest najważniejszym kryterium liczebności gatunku w ekosystemie. Decyduje o możliwości rozwoju organizmu. Np. ptaki gnieżdżące się w koloniach. Może być ich w danym miejscu tyle, ile założą gniazd. Gniazda muszą być oddalone od siebie tak, by jeden ptak nie przeszkadzał drugiemu. Czynnikiem ograniczającym jest t przestrzeń. Czynniki ograniczające (limitujące) to takie czynniki środowiska, które powodują konieczność zwężenia niszy potencjalnej (fundamentalnej) do niszy zrealizowanej (realnej). Koncepcja czynników ograniczających została stworzona w XIX w. przez botanika J. von Liebiga. Jego tzw. prawo minimum głosi, że wzrost i rozwój roślin zależą od ilości tego składnika pokarmowego, którego w środowisku jest najmniej w stosunku do potrzeb. Z kolei zasada tolerancji Shelforda głosi, że wzrost każdego organizmu ograniczany jest nie tylko przez niedobór substancji pokarmowych, ale i przez ich zbyt wysoką (a przez to toksyczną) koncentrację. Oczywiście obie te zasady odnoszą się nie tylko do roślin, ale do wszystkich organizmów, i nie tylko do substancji stanowiących ich pokarm.
CZYNNIKI ŚRODOWISKA - uwarunkowania żywej i nieorganicznej przyrody, wpływające na organizm, populację i biocenozę.
DZIURA OZONOWA - obszar w warstwie atmosfery ziemskiej (ozonosferze), w którym wystąpiło zmniejszenie zawartości ozonu w wyniku zwiększenia stężenia aerozoli technicznych w atmosferze. Warstwa ozonu pochłania promieniowanie nadfioletowe i tym samym chroni organizmy żywe przed jego szkodliwym działaniem. Zwiększenie się "dziury ozonowej" nad Antarktydą przypisuje się głównie wzrastającej zawartości freonów. Promieniowanie UV rozrywa wiązanie chemiczne w cząsteczce freonu, wyzwalając atom chloru Cl. Przy zderzeniu chloru z cząsteczką ozonu (O3) powstaje cząsteczka tlenu (O2) oraz tlenek chloru (ClO). Dwie cząsteczki tlenku chloru reagują ze
EFEKT CIEPLARNIANY - zjawisko ocieplenia atmosfery (klimatu) wywołane wzrostem zanieczyszczeń związkami chemicznymi, głównie dwutlenkiem węgla. Mechanizm ocieplenia polega na tym, iż CO2 przepuszcza krótkofalowe promieniowanie Słońca, a pochłania promieniowanie długofalowe (tzw. cieplne), zaburzając w ten sposób bilans energetyczny. Oznacza to, że więcej energii dociera do Ziemi niż jest z niej wypromieniowane. Prowadzi to do wzrostu temperatury Ziemi. Podobnymi własnościami odznaczają się inne gazy (ok. 30), takie jak ozon, podtlenek azotu, metan, freony itp. Źródłami gazów, wywołujących efekt cieplarniany, są spalane kopalne surowce energetyczne (węgiel, ropa naftowa). Efekt cieplarniany jest wzmacniany ubytkiem lasów tropikalnych i pożarami sawanny. Szacuje się, że corocznie ok. 6 mld ton CO2 uwalnia się do atmosfery. Część z niego pochłaniana jest przez ekosystemy leśne, np. lasy europejskie wychwytują od 70 do 105 mln ton rocznie. Zatem zalesienie światowych zasobów terenów może znacznie ograniczyć postępujący efekt cieplarniany.
EKOLOGIA - nauka biologiczna badająca wzajemne stosunki między organizmami lub zespołami organizmów a otaczającym je środowiskiem. Zajmuje się ekosystemami, ich wewnętrzną strukturą, funkcjonowaniem i ewolucją, tj. bada miejsce zamieszkania i przystosowanie się organizmu do przyrodniczego środowiska. Ekologia tworzy teoretyczne podstawy nauki o kształtowaniu środowiska przyrodniczego. Przedmiotem ekologii jest także wpływ działalności człowieka na środowisko, poszukiwanie metod zapobiegania dewastacji środowiska, tzn. obejmuje również zagadnienia ochrony środowiska. Ekologia (tzw. biologia środowiskowa) łączy wszystkie dziedziny biologii i tworzy podstawę do zrozumienia zjawisk i procesów zachodzących wśród organizmów. Istnieje wiele działów ekologii, które zajmują się szczegółowo różnymi zagadnieniami, np. autekologia (badająca związki organizmu ze środowiskiem, tzw. ekologia organizmów), synekologia (ekologia ekosystemów, zespołów, populacji), sozologia (zajmuje się podstawami ochrony przyrody i jej zasobów oraz zapewnieniem trwałości ich użytkowania). Powstało wiele nauk z pogranicza ekologii, np. genetyka ekologiczna, geografia ekologiczna, parazytologia środowiskowa. Badania ekologiczne wykorzystuje się do racjonalnej gospodarki i ochrony naturalnych zasobów przyrody. Jej praktyczne zastosowanie widoczne jest w rolnictwie i leśnictwie. Prognozuje się pojawienie szkodników pól uprawnych i lasów i opracowuje biologiczne metody walki ze szkodnikami. Ekologia jest rozległą dziedziną wiedzy powiązaną ze wszystkimi dziedzinami biologii oraz z chemią, fizyką, geografią, klimatologią, matematyką, a także z ochroną środowiska.
EKOLOGIA CZŁOWIEKA - dział ekologii zajmujący się problemami wzajemnego oddziaływania na siebie środowiska i populacji ludzkich (gatunku Homo sapiens). Przedmiotem badań są: działania człowieka w relacji zmian klimatycznych, planowanie prawidłowych kierunków gospodarki przy wykorzystaniu zdobyczy różnych nauk, reakcje społeczeństwa na środowisko, formy adaptacji człowieka do szkodliwych warunków, degradacja środowiska.
EKOROZWÓJ - rozwój społeczno-gospodarczy oparty na kryteriach ekologicznych. Rozwój gospodarczy oparty na eksploatacji zasobów odnawialnych (energia słoneczna, wiatr, rośliny uprawne, zwierzęta hodowlane itp.). Nie powoduje szkód w środowisku, uwzględnia uwarunkowania przyrodnicze i chroni podstawowe procesy ekologiczne. Celem ekorozwoju jest dążenie do zachowania równowagi ekologicznej w ekosystemach przy jednoczesnym zapewnieniu dobrobytu obecnym i przyszłym pokoleniom. Dotyczy to zapewnienia określonej jakości środowiska, zapewnienia pożądanego stanu jakości zdrowia społeczeństwa, racjonalizacji gospodarowania zasobami naturalnymi, podejmowania proekologicznych kierunków rozwoju.
EKOSYSTEM - jednostka ekologiczna (np. jezioro), w której zachodzi wymiana między biocenozą (częścią żywą) a biotopem (częścią nieożywioną). Inaczej jest to fragment przyrody, którą tworzy zespół współzależnych od siebie organizmów roślinnych i zwierzęcych oraz przestrzeń fizyczna zajmowana przez te organizmy, wchodzące we wzajemne związki. W każdym ekosystemie zachodzi przepływ energii i obieg materii dzięki istnieniu organizmów należących do trzech podstawowych poziomów troficznych, tj. producentów (syntetyzujących materię organiczną), konsumentów (żywiących się innymi organizmami lub martwą materią organiczną), reducentów (rozkładających martwą materię organiczną, z której uwalniają się nieorganiczne składniki pokarmowe dla producentów). Przykładem ekosystemu może być akwarium, staw, jezioro, pole uprawne, las itp. Granice ekosystemu są płynne, gdyż elementy jednego ekosystemu nakładają się na inny. Na przykład ekosystem grądu i boru mieszanego mają zbliżony skład gatunkowy zwierząt i roślin. Występuje w nich jednak różnica w sposobie krążenia materii.
ELEKTROFILTRY - rodzaj odpylacza, w którym usuwanie pyłu z gazu (gazu technologicznego, spalin lub innych gazów odlotowych, powietrza) następuje poprzez wykorzystanie siły elektrostatycznej (prawo Coulomba), działającej na cząstki tego pyłu.
Ponieważ cząstki pyłu niesione przez gaz, są z natury elektrycznie obojętne, aby proces przebiegł, muszą zostać uprzednio naelektryzowane.
ENDEMICZNE GATUNKI - gatunki roślinne i zwierzęce występujące na określonym terenie, wykorzystywane do oceny zmian środowiska i historii gatunku.
ENERGIA ALTERNATYWNA - energia otrzymywana z innych źródeł niż spalanie węgla, ropy naftowej, gazu, rozszczepienia (syntezy) jąder atomowych, np. energia wody, wiatru, słoneczna.
ENERGIA GEOTERMICZNA - energia cieplna czerpana z anomalii gradientu temperatury skorupy ziemskiej. Temperatura skorupy ziemskiej rośnie wraz z głębokością. Skutkiem tego zjawiska jest znaczne (do temperatury kilkudziesięciu lub nawet ponad 100 stopni C) podgrzewanie wód znajdujących się na dużych głębokościach. W niektórych rejonach Ziemi, szczególnie na obszarach o zwiększonej aktywności sejsmicznej, np. w Islandii, gorąca woda występuje na stosunkowo niewielkich głębokościach lub wypływa na powierzchnię w postaci gejzerów. Przy temperaturze powyżej 120-150°C opłaca się ją wykorzystać do produkcji energii elektrycznej. Przy niższych temperaturach czynnika grzejnego wchodzi w rachubę wykorzystanie do celów ciepłowniczych, klimatyzacyjnych, wytwarzania ciepłej wody użytkowej w systemach miejskich i przemysłowych, do ogrzewania szklarni, hodowli ryb, do celów balneologicznych i rekreacyjnych. Źródła energii geotermicznej można podzielić ze względu na stan skupienia nośnika ciepła, a także wysokość temperatury na następujące grupy: - grunty i skały do głębokości 2500 m, z których ciepło dla celów grzejnych z wykorzystaniem pomp ciepła pobierane jest przy pomocy specjalnych sond, zwanych sondami ciepła, - wody gruntowe jako dolne źródło ciepła dla pomp grzejnych w zastosowaniu do celów grzejnych, - wody gorące i ciepłe, wydobywane przy pomocy wywierconych otworów eksploatacyjnych (w przypadku mineralizacji wody, wtłaczane są z powrotem do złoża po ich wykorzystaniu energetycznym), - para wodna, wydobywana przy pomocy otworów wiertniczych (eksploatacyjnych) znajdująca zastosowanie w elektrowniach geotermalnych do wytwarzania energii elektrycznej, - wysady solne, z których energia odprowadzana jest przy pomocy solanki lub przy pomocy cieczy obojętnych wobec soli, głównie węglowodorów, np. izobutanu, - gorące skały, z których energia odbierana jest przez wodę cyrkulującą pod wysokim ciśnieniem przez system szczelin naturalnych lub wytworzonych sztucznie w kompleksach skalnych, na dużych głębokościach. Energia ta wykorzystywana jest w elektrowniach goetermalnych do wytwarzania energii elektrycznej oraz do celów grzejnych. Tłocząc w głąb Ziemi wodę, można pobierać ciepło ze skał. Lokalnie w skorupie ziemskiej występuje woda (solanka) o dużo wyższej temperaturze niż otaczające ją podłoże. Energia geotermalna, możliwa w najbliższej perspektywie do pozyskania dla celów praktycznych (głównie w ciepłownictwie), zgromadzona jest w gorących suchych skałach, parach wodnych i wodach wypełniających porowate skały. Technologia pozyskiwania energii geotermalnej z gorących skał została obecnie udoskonalona przez najbardziej rozwinięte kraje świata (USA, Wielka Brytania, Francja, Niemcy, Japonia). Przewiduje się, że będzie ona dostępna i opłacalna pod koniec pierwszego ćwierćwiecza XXI wieku.
ENERGIA PŁYWÓW - W korzystnych warunkach topograficznych możliwe jest wykorzystanie pływów morza. Ujście rzeki wpływającej do morza i wysokie jej brzegi umożliwiają budowę zapory, pozwalającej na wpłynięcie wód morskich w dolinę rzeki podczas przypływu i wypuszczeniu ich poprzez turbiny wodne podczas odpływu.
ENERGIA SŁONECZNA - energia powstająca wewnątrz Słońca w wyniku przemian termojądrowych, głównie syntezy atomów wodoru. Szacuje się, że w ciągu 1 s Słońce emituje w przestrzeń kosmiczną energię ok. 400 trylionów kilowatów w postaci promieniowania. Część promieniowania oraz cząstek materii (zwanych wiatrem słonecznym) dociera do atmosfery ziemskiej. Każdy metr kwadratowy powierzchni słonecznej wypromieniowuje w ciągu sekundy w przestrzeń 62.86·106 J energii, cała zaś powierzchnia Słońca aż 3.826·1026 J. Z tej energii dociera do Ziemi w każdej sekundzie 2· 1017 J, co odpowiada 200·1012 kW. Blisko połowa dochodzącej do Ziemi energii ulega odbiciu, rozproszeniu i pochłonięciu w atmosferze ziemskiej. Energia promieniowania jest przetwarzana na ciepło w kolektorach lub piecach słonecznych albo w energię elektryczną w bateriach słonecznych. Prace nad wykorzystaniem bezpośredniej przemiany energii słonecznej w elektryczną metodą fotowoltaiczną prowadzone są w Polsce od 1973 roku. Polega ona na powstawaniu siły elektromotorycznej w wyniku napromieniowania półprzewodnika przez promienie słoneczne. W celu wykorzystania tego zjawiska buduje się kolektory w postaci baterii słonecznych stanowiących zestaw ogniw fotowoltaicznych połączonych szeregowo, aby uzyskać odpowiednie napięcie i równolegle, aby uzyskać niezbędną moc.
EROZJA - proces geologiczny polegający na żłobieniu lub niszczeniu powierzchni terenu, np. przez wodę, wiatr, lodowce itp.
EUTROFIZACJA WÓD - proces wzrostu żyzności zbiorników wodnych, w wyniku którego następuje masowy rozwój fitoplanktonu, roślinności wynurzonej i zanurzonej. Prowadzi to do nagromadzenia się osadów dennych w postaci mułu gnilnego. Nadmierna eutrofizacja traktowana jest jako zanieczyszczenie, ponieważ jest przyczyną niekorzystnych zmian w ekosystemie (np. jeziorze), takich jak ubytki tlenu umożliwiające rozwój bakterii beztlenowych, które wytwarzają siarkowodór niszczący życie na dnie zbiorników wodnych. Główną rolę w eutrofizacji wód mają fosforany. Eutrofizacja przyczynia się do starzenia jezior
GATUNEK ENDEMICZNY - gatunek rośliny lub zwierzęcia charakterystyczny dla niewielkiego obszaru, nie występujący w innych miejscach świata, w Polsce np. brzoza ojcowska.
GATUNEK RELIKTOWY - gatunek rośliny lub zwierzęcia będący pozostałością minionych epok geologicznych, np. brzoza karłowata - relikt polodowcowy.
GATUNEK RZADKI - określenie stosowane w określaniu kategorii zagrożenia w odniesieniu do gatunków o ograniczonych zasięgach geograficznych, o niewielkich powierzchniowo wymaganych siedliskach lub występujących na dużym areale, ale w dużym rozproszeniu. Kategoria była powszechnie stosowana w zestawieniach gatunków zagrożonych (zwykle noszących nazwę Czerwonych Ksiąg lub Czerwonych List) publikowanych przed 1994 rokiem, kiedy to Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody i Jej Zasobów wprowadziła zmienione i ujednolicone nazewnictwo kategorii zagrożeń[1], zmodyfikowane w 2001 roku[2]. Kategoria "Gatunek rzadki" ze względu na odmienne kryteria klasyfikacji nie może być wprost utożsamiana z żadną z nowych kategorii zagrożenia. Najczęściej gatunki tak określane zaliczane są do kategorii "niższego ryzyka" (Lower Risk - LR) wg klasyfikacji z 1994 roku i "niższego ryzyka" (Least Concern - LC) oraz "podwyższonego ryzyka" (Near Threatened - NT) wg klasyfikacji z 2001 roku.
HYDROSFERA - powłoka Ziemi obejmująca wody powierzchniowe, wody podziemne, lodowce oraz parę wodną w atmosferze i w skorupie ziemskiej. Zasoby hydrosfery ocenia się na ok. 1.4 mld km3. Zjawisko ciągłego przemieszczania się wody między atmosferą, hydrosferą i litosferą nazywa się krążeniem wody w przyrodzie.
KANCEROGEN - czynnik chemiczny, fizyczny lub biologiczny zdolny do zwiększania częstości występowania nowotworów złośliwych. Na przykład: benzopiren, azbest, substancje radioaktywne.
KSZTAŁTOWANIE ŚRODOWISKA - planowe i twórcze oddziaływanie człowieka na środowisko przyrodnicze, w wyniku którego racjonalnie wykorzystywane są jego zasoby. Podstawowymi formami są: rekultywacja, rewaloryzacja, restytucja, pielęgnacja i ochrona zachowawcza.
LAS - formacja roślinna naturalna lub wyhodowana przez człowieka, której głównym składnikiem są drzewa. Występują w nim również krzewy, krzewinki, runo i mchy oraz swoista fauna. Szata roślinna wykazuje wyraźnie wyodrębnioną strukturę warstwową. Występują w nim ssaki, różne gatunki ptaków, niektóre gatunki gadów i płazów, liczne owady i stawonogi oraz przedstawiciele innych bezkręgowców. Las jest ekosystemem, mającym wielkie znaczenie w kształtowaniu lokalnego klimatu, stosunków wodnych, warunków glebowych i równowagi biologicznej środowiska przyrodniczego. Rozróżnia się lasy: liściaste, iglaste, mieszane, a w tropikach: monsunowe, galeriowe, dżungle.
ŁAŃCUCH TROFICZNY - szereg organizmów ustawionych w takiej kolejności, że każda poprzedzająca grupa (ogniwo) jest podstawą pożywienia następnej. Wiążą one ze sobą producentów, konsumentów i destruentów w poszczególnych biocenozach. Łańcuchy troficzne tworzą sieć zależności pokarmowych. Dzięki nim możliwy jest obieg materii i przepływ energii w ekosystemach.
Wyróżniamy trzy rodzaje łańcuchów:
łańcuch spasania - rozpoczyna się od roślin zielonych (producentów), poprzez zwierzęta roślinożerne (konsumenci I rzędu), do drapieżców czyli konsumentów wyższych rzędów
np. ziemniak—stonka—bażant—lis
łańcuch detrytusowy - zaczyna się od martwej materii organicznej, roślinnej lub zwierzęcej, poprzez mikroorganizmy i zwierzęta saprofagiczne, do drapieżników.
np. martwa materia organiczna-wiciowce-okoń-szczupak-człowiek
łańcuch pasożytów - zaczyna się od konsumentów (np. 1 rzędowych) a kończy na najmniejszych pasożytach.
np. krowa—bakteria—bakteriofag
Sieć pokarmowa to sieć pokazująca więcej niż jeden łańcuch pokarmowy np. trawa-mysz-sowa-lis (druga strona) niedźwiedź-sarna-liść.
MELIORACJA WODNA - zabieg przeprowadzany w celu poprawienia właściwości fizycznych gleby, np. osuszanie błot lub sztuczne nawadnianie.
MONITORING -badanie, analiza i ocena stanu środowiska przyrodniczego w celu obserwacji zachodzących w nim zmian. Może być prowadzony w skali globalnej (światowej), ogólnokrajowej i lokalnej. Obejmuje również prognozowanie zmian środowiska oraz ocenę skuteczności metod jego ochrony. Polega on na ciągłych lub okresowo powtarzalnych pomiarach określonych parametrów fizycznych i obserwacji wybranych cech, właściwości wody, gleby, powietrza. Źródłem informacji o środowisku jest w szczególności państwowy monitoring środowiska (ustawa "Prawo ochrony środowiska", Dz.U. 2001.62.627 - p.z. 2), który stanowi system pomiarów, ocen i prognoz stanu środowiska oraz gromadzenia, przetwarzania i rozpowszechniania informacji o środowisku. Państwowy monitoring środowiska obejmuje, uzyskiwane na podstawie badań monitoringowych, informacje w zakresie: jakości powietrza, jakości wód śródlądowych powierzchniowych i podziemnych oraz morskich wód wewnętrznych i wód morza terytorialnego, jakości gleby i ziemi, hałasu, promieniowania jonizującego i pól elektromagnetycznych, stanu zasobów środowiska, w tym lasów, rodzajów i ilości substancji lub energii wprowadzanych do powietrza, wód, gleby i ziemi, wytwarzania i gospodarowania odpadami.
NEUTRALIZACJA ZANIECZYSZCZEŃ GAZOWYCH - Przekształcanie zanieczyszczeń gazowych z wykorzystaniem zjawisk fizycznych i chemicznych takich jak absorpcja, adsorpcja, kondensacja, kompresja, katalityczne utlenianie i redukcja, w celu ich wydzielenia i późniejszego usunięcia z powietrza.
NORMY JAKOŚCI ŚRODOWISKA - maksymalne dopuszczalne stężenia zanieczyszczeń dla poszczególnych elementów środowiska (Wody, Powietrza, Gleby), określane poprzez akty prawne poszczególnych państw. Mogą to być zarówno normy emisji (maksymalne dopuszczalne stężenie danego zanieczyszczenia w emitowanych gazach, dymach, itp.), jak też normy zawartości danego składnika w produktach (np. zawartość pestycydów w żywności).
OBIEG MATERII W ŚRODOWISKU - przemiana fizyczna i chemiczna związków organicznych i nieorganicznych występująca między organizmami a ich środowiskiem. Zalicza się do nich obiegi wody, węgla, azotu, fosforu i siarki.
OBSZARY SPECJALNIE CHRONIONE - obejmujące:
-teren uzdrowisk,
-teren ochrony uzdrowiskowej,
-tereny parków narodowych,
-rezerwaty przyrody,
-parki krajobrazowe( za taki teren może być również uznany TEREN ZESPOŁU OBIEKTÓW ZABYTKOWYCH -np. Obszar miasta KRAKOWA). Specjalnie chronione obszary w terenie są oznaczone tablicami z godłem państwowym i kategorią obszaru chronionego.
OCHRONA PRZYRODY - działalność mająca na celu zachowanie, właściwe wykorzystanie oraz odnawianie zasobów i składników przyrody, np. tworzenie rezerwatów, parków krajobrazowych, narodowych, ochrona gatunkowa roślin i zwierząt, racjonalne gospodarowanie zasobami naturalnymi itp. Sprawy związane z ochroną przyrody reguluje ustawa o ochronie przyrody z 16 października 1991 r. Dz.U. 114 (p.z. 2). Wprowadza ona również szereg ograniczeń mających wpływ na lokalizację inwestycji, np. na terenach parków narodowych i rezerwatów przyrody zabroniona jest budowa lub rozbudowa obiektów nie służących celom parku i rezerwatu lub nie związanych z prowadzeniem gospodarstwa rolnego lub leśnego.
OCHRONA ŚRODOWISKA - dział ochrony przyrody zajmujący się ochroną wód, powietrza i gleby przed ich zanieczyszczeniem, np. ciekami przemysłowymi, środkami ochrony roślin itp. Mówiąc o ochronie środowiska rozumie się przez to podjęcie lub zaniechanie działań umożliwiające zachowanie bądź przywracanie równowagi przyrodniczej. Ochrona ta wyraża się w szczególności w racjonalnym kształtowaniu środowiska i gospodarowaniu zasobami środowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju - przeciwdziałaniu zanieczyszczeniom oraz przywracaniu do stanu właściwego elementów przyrodniczych. Ww. problemy, związane z ochroną środowiska, reguluje ustawa (p.z. 2) "Prawo ochrony środowiska" z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U. 2001.62.627 z dnia 20 czerwca 2001 r.). Jej art. 1 stanowi: "Ustawa określa zasady ochrony środowiska oraz warunki korzystania z jego zasobów, z uwzględnieniem wymagań zrównoważonego rozwoju, a w szczególności:
1) zasady ustalania: a) warunków ochrony zasobów środowiska, b) warunków wprowadzania substancji lub energii do środowiska, c) kosztów korzystania ze środowiska;
1) udostępnianie informacji o środowisku i jego ochronie;
1) udział społeczeństwa w postępowaniu w sprawie ochrony środowiska;
1) obowiązki organów administracji;
1) odpowiedzialność i sankcje". Szczegółowe unormowania z zakresu ochrony środowiska są zawarte w następujących aktach prawnych: ustawa o ochronie przyrody z 16 października 1991 r. (Dz.U. Nr 114), ustawa "Prawo wodne" z 18 lipca 2001 r. (Dz.U. Nr 115), ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym z 7 lipca 1994 r. (Dz.U. Nr 89), ustawa "Prawo budowlane" z 7 lipca 1994 r. (Dz.U. Nr 89), ustawa "Prawo geologiczne i górnicze" z 4 lutego 1994 r. (Dz.U. Nr 27), ustawa o odpadach z 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U. Nr 62), ustawa o drogach publicznych z dnia 21 marca 1985 r. (Dz.U. Nr 14), ustawa o autostradach płatnych z 27 października 1994 r. (Dz.U. Nr 127), ustawa z dnia 17 maja 1989 r. i wiele innych - p.z. 2.
__ochrona wód(Leksykon ekologii i ochrony środowiska)
OCZYSZCZALNIA BIOLOGICZNA - Podstawowym celem biologicznego oczyszczania ścieków jest usunięcie ze ścieków biologicznie rozkładalnych zanieczyszczeń. Do prowadzenia procesów biologicznego rozkładu zanieczyszczeń organicznych wykorzystuje się populacje mikroorganizmów zawieszone w toni ścieków (metody osadu czynnego) lub mikroorganizmy tworzące utwierdzoną biomasę (złoża biologiczne).
Zanieczyszczenia organiczne podczas przemian biochemicznych są wykorzystywane przez mikroorganizmy jako pokarm przyczyniając się do przyrostu biomasy bakteryjnej. Pozostała część rozłożonych zanieczyszczeń uwalniania jest w warunkach tlenowych jako dwutlenek węgla i woda. W przypadku procesów beztlenowych produktami gazowymi rozkładu materii organicznej jest dwutlenek węgla oraz metan).
Nadmiar masy organicznej wytworzonej podczas rozkładu biologicznego zanieczyszczeń zawartych w ściekach oddzielana jest od strumienia ścieków w osadnikach wtórnych.
W technologii biologicznego oczyszczania ścieków wyróżnia się procesy prowadzone w warunkach:
tlenowych - biologiczne utlenianie, nitryfikacja
beztlenowych - denitryfikacja
OCZYSZCZALNIA CHEMICZNA - Zespół urządzeń służących do mechaniczno-chemicznego oczyszczania, głównie ścieków przemysłowych. W oczyszczalniach tych wykorzystywane są reakcje chemiczne i procesy fizykochemiczne takie jak: koagulacja, wytrącanie, sorpcja, utlenianie itp. Do tego celu służą urządzenia do przygotowania i dawkowania reagentów, komory reakcji, komory wielofunkcyjne itp.
ODPADY -
nieprzydatne przedmioty i substancje stałe związane z działalnością gospodarczą lub bytowaniem człowieka, które są uciążliwe dla środowiska. Problemy związane z ochroną środowiska przed odpadami reguluje ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U. 62, poz. 628) - p.z. 2. Nakłada ona obowiązek stosowania procesów technicznych zapewniających minimalizację powstawania odpadów. Składowane odpady powodują skażenie powietrza głównie bakteriami (np. typu Escherichia coli, Enterobacter, Salmonella itp.) o stężeniu 102-109 JTK/m3 (jednostek tworzących kolonie), pleśniami (np. Aspergillus flavus, Penicillium itp.), lotnymi substancjami wydzielającymi się w wyniku rozkładu odpadów, np. aldehydami, różnymi alkoholami (np. etanol, propanol), estrami kwasów karboksylowych (np. maślan etylu, octan propylu), rozpuszczalnikami (np. benzen, toluen i ksylen) itd. oraz licznymi wirusami. Proces rozkładu substancji zawartych w odpadach powoduje wydzielenie wody, która w połączeniu z wodami opadowymi zbiera się na dnie złoża odpadów i tworzy tzw. odcieki. Takie odcieki zawierają pozostałości substancji organicznych, np. jony NO3, Cl, SO4, PO4, metale ciężkie (chrom, kadm, ołów, rtęć, nikiel, arsen), substancje chloroorganiczne i wiele innych niebezpiecznych zanieczyszczeń, np. chorobotwórcze bakterie. Brak szczelnej warstwy izolacyjnej na dnie złoża odpadów prowadzi do zanieczyszczenia wód podskórnych i głębinowych.
ODPORNOŚĆ ROŚLIN - stan organizmu, w którym zdolny jest on przeciwstawić się szkodliwym czynnikom środowiska zewnętrznego, np. inwazji chorób, pasożytów lub ich jadów, braku wody itp. Odporności dzieli się na naturalną (wrodzoną) i nabytą (czynną lub bierną). czyli właściwość organizmu roślinnego umożliwiająca jego przetrwanie w stresowych warunkach środowiska, jest wynikiem:
1) właściwości tkanek i komórek, które decydują o podatności lub wytrzymałości osobnika na działanie stresu;
2) zdolności do reperacji powstałych uszkodzeń;
3) zdolności do adaptacji.
OKRES WEGETACYJNY - część roku, w którym występują sprzyjające do rozwoju roślinności warunki (ciepło, wilgoć). W Polsce trwa on od zakwitania leszczyny do żółknięcia i opadania liści brzozy brodawkowej.
OTULINA - pas lasu (lub innych roślin) izolujący różne obiekty leśne, np. rezerwaty, plantacje nasienne itp.
OZONOSFERA - warstwa atmosfery ziemskiej o dużej zawartości ozonu (tlenu trójatomowego). Rozciąga się na wysokości 20-50 km. Absorbuje promieniowanie o długości fal: 2200-3000 Å, 5700 Å oraz w podczerwieni dziura ozonowa. Pełni podstawową funkcję dla życia na Ziemi, ochraniając organizmy przed szkodliwym promieniowaniem nadfioletowym.
PAŃSTWOWA INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA - organ kontrolny Ministerstwa Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnych, którego oddziały wojewódzkie prowadzą działalność interwencyjną w terenie (p.z. 2).
PAŃSTWOWA RADA OCHRONY PRZYRODY - organ opiniodawczo-doradczy w zakresie ochrony przyrody, działający przy Ministrze Środowiska, ale doradzający na podstawie różnych ustaw także innym organom oraz mogący wyrażać opinie i stanowiska z własnej inicjatywy oraz na wniosek dowolnych podmiotów. Rada składa się z 40 członków[1] powoływanych przez ministra na pięcioletnią kadencję, spośród działających na rzecz ochrony przyrody przedstawicieli nauki, praktyki i organizacji ekologicznych. Państwowa Rada Ochrony Przyrody okresowo ocenia stan ochrony przyrody w Polsce, opiniuje projekty aktów prawnych, projekty nowych obszarów chronionych, przedstawia wnioski w sprawach dotyczących ochrony przyrody oraz popularyzuje ochronę przyrody. Zgodnie z ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody pełni także funkcję organu naukowego CITES. PROP jest także członkiem Światowej Unii Ochrony Przyrody IUCN (jako organizacja pozarządowa). Do 1949 była wraz z Biurem Delegata Ministra Oświaty jedyną w Polsce instytucją państwową zajmującą się ochroną przyrody.
Do zadań Państwowej Rady Ochrony Przyrody należy w szczególności:
ocena realizacji ustawy,
opiniowanie strategii, planów i programów dotyczących ochrony przyrody,
ocena realizacji krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej,
opiniowanie projektów aktów prawnych dotyczących ochrony przyrody,
przedstawianie wniosków i opinii w sprawach ochrony przyrody,
popularyzowanie ochrony przyrody.
PAŃSTWOWA RADA OCHRONY ŚRODOWISKA - sprawuje kontrolę nad realizacją przepisów o ochronie środowiska i racjonalnym wykorzystaniu zasobów przyrody.
Inspekcja bierze udział w procesie lokalizacji inwestycji, przekazywania do użytku obiektów lub instalacji realizowanych jako przedsięwzięcie mogące znacząco oddziaływać na środowisko, może podjąć decyzję o wstrzymaniu działalności, która narusza zasady ochrony środowiska lub warunki korzystania ze środowiska.
Do szczegółowych zadań Inspekcji należy:
organizowanie i koordynowanie monitoringu środowiska, prowadzenie badań jakości środowiska, obserwacji i oceny jego stanu oraz zachodzących w nim zmian,
kontrola eksploatacji instalacji i urządzeń chroniących środowisko przed zanieczyszczeniem,
współdziałanie w zakresie ochrony środowiska z innymi organami kontrolnymi, organami ścigania i wymiaru sprawiedliwości oraz organami administracji państwowej i rządowej, samorządu terytorialnego i obrony cywilnej, a także organizacjami społecznymi i opiekunami społecznymi,
kontrola przestrzegania przepisów o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej,
nadzór i kontrola w zakresie postępowania z substancjami kontrolowanymi oraz z produktami, urządzeniami i instalacjami zawierającymi te substancje,
kontrola przestrzegania przepisów i uzyskanych na ich podstawie zezwoleń, z wyłączeniem kontroli laboratoryjnej, w zakresie postępowania z organizmami genetycznie zmodyfikowanymi,
kontrola wyrobów wprowadzonych do obrotu, podlegających ocenie zgodności, w zakresie spełniania przez nie zasadniczych wymagań dotyczących ochrony środowiska, określonych w przepisach odrębnych,
kontrola przestrzegania przepisów o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji.
PARK NARODOWY - obszar chroniony w danym państwie, charakteryzujący się wyjątkowymi walorami przyrodniczymi (bogactwo flory, fauny i zabytków przyrody nieożywionej) i kulturowymi, o powierzchni większej niż 1500 ha. Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody z 16 października 1991 r. (Dz.U. Nr 114, poz. 492 z późn. zm.) parki narodowe tworzone są na drodze rozporządzenia Rady Ministrów, natomiast rezerwaty przyrody tworzy Minister OŚZNiL. Dla parków narodowych ustawa obligatoryjnie ustanawia otuliny, tzw. strefy ochronne o zaostrzonych zasadach ochrony środowiska. Działalność człowieka na terenie parku ograniczona jest do zabiegów zachowujących lub przywracających pierwotne cechy przyrodnicze. Natomiast podjęcie działalności gospodarczej w otulinie wymaga uzgodnienia z wojewodą
POJEMNOŚĆ ŚRODOWISKA - to liczba jednostek (zwierząt i roślin) przypadająca na jednostkę powierzchni. Wielkość ta określa poziom, ponad który populacja danego osobnika nie może się rozwijać.
POMNIK PRZYRODY - prawnie chroniony twór przyrody żywej lub nieożywionej o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, krajobrazowej i historyczno-pamiątkowej, np. stare drzewo, głaz narzutowy, jaskinia.
POPULACJA - grupa osobników danego gatunku żyjąca na określonym obszarze i odznaczająca się swoistą strukturą, tj. rozrodczością, śmiertelnością, stosunkami liczbowymi płci. Populacja jest elementem biocenozy wpływającym na otoczenie i uzależnionym od otoczenia.
POZIOMY TROFICZNE EKOSYSTEMU - Organizmy autotroficzne są pierwotnym źródłem materii organicznej w przyrodzie. Oznacza to , że cała biomasa organizmów w każdym ekosystemie jest wynikiem aktywności syntetycznej autotrofów zwanych producentami.
PRODUCENCI - organizmy żywe wytwarzające z prostych związków nieorganicznych substancje organiczne w procesie fotosyntezy i chemosyntezy. Należą do nich rośliny, glony i niektóre bakterie. Wytworzone przez nie związki organiczne stanowią źródło pokarmu dla konsumentów. Producenci są pierwszym ogniwem łańcucha pokarmowego i najważniejszą częścią biocenozy, ponieważ bezpośrednio lub pośrednio wpływają na pozostałe organizmy, dostarczając im materię organiczną i energię.
PRODUKCJA PIERWOTNA BRUTTO - całkowita ilość materii organicznej (wraz ze zmagazynowaną w niej energią) zawartej w biomasie wyprodukowanej w procesach chemo- i fotosyntezy przez producentów oraz materii zużytej przez producentów na oddychanie i inne procesy życiowe, na danej powierzchni w jednostce czasu.
PRODUKCJA PIERWOTNA NETTO - całkowita ilość materii organicznej (wraz ze zmagazynowaną w niej energią) zawartej w biomasie wyprodukowanej w procesach chemo- i fotosyntezy przez producentów, bez materii zużytej przez producentów na oddychanie i inne procesy życiowe, na danej powierzchni w jednostce czasu.
PRODUKCJA WTÓRNA - materia organiczna wraz ze zmagazynowaną w niej energią gromadzona na różnych poziomach troficznych ekosystemu przez konsumentów i reducentów. Na kolejnych poziomach jest ona coraz niższa w wyniku jej straty na różne procesy, np. oddychania.
RECYKLING - zbiórka, selekcja odpadów lub zużytych elementów i ponowne użycie odzyskanych ze śmieci surowców wtórnych lub wykorzystanie ich do produkcji nowych produktów.
REDUCENCI -organizmy żywe rozkładające martwą substancję organiczną na proste związki nieorganiczne. Rozkładając materię, przyswajają substancje organiczne, z których czerpią energię do różnych procesów życiowych. Należą do nich grzyby i bakterie.
REPELENTY - substancje chemiczne o działaniu odstraszającym, stosowane w ochronie upraw przed szkodnikami (owadami lub gryzoniami). Wydziela je wiele roślin, np. czosnek. Do odstraszania ptaków używa się antrochinon, a do odstraszania moli - naftalen.
RESTYTUCJA - przywrócenie przyrodzie gatunku zagrożonego wymarciem, które polega na stworzeniu (w wyniku okresowej) hodowli, populacji zdolnej do samodzielnego przetrwania i zasiedlenia nią odpowiedniego środowiska, np. restytucja żubra (zwiększenie hodowli).
REZERWAT BIOSFERY - jest to wyznaczony obszar chroniony zawierający cenne zasoby przyrodnicze. Rezerwaty biosfery na świecie powstały w ramach programu UNESCO MaB (Man and the Biosphere).
Według Ramowego statutu światowej sieci rezerwatów biosfery, powstałej w 1995, rezerwaty te są tworzone, aby promować i demonstrować zrównoważony związek człowieka z biosferą. Artykuł 4. stanowi, że rezerwat biosfery obejmuje mozaikę ekosystemów.
W ramach tych rezerwatów znajdują się ekosystemy reprezentatywne dla głównych biomów danego kraju. Celem powstania tych rezerwatów jest stworzenie miejsc ochrony, obserwacji i badań. W ramach każdego rezerwatu tego typu wyróżnia się strefę centralną (core zone), buforową (buffer zone), czyli zabezpieczającą oraz przejściową (transition zone).
W maju 2008 było 531 rezerwatów biosfery w 105 krajach, z tego 9 w Polsce, dla porównania w 2002 408 w 94 krajach.
REZERWAT PRZYRODY - obszar objęty ochroną w celu zachowania jego wartości przyrodniczej, krajobrazowej, naukowej i dydaktycznej. Ochronie może podlegać całokształt lokalnej przyrody lub tylko pewne jej elementy, np. rzadkie rośliny, osobliwe zjawiska geologiczne, krajobraz itp. Rozróżnia się rezerwaty przyrody ścisłe (obszar niepodlegający ingerencji gospodarczej człowieka) oraz rezerwaty częściowe (dozwolone zabiegi gospodarcze zabezpieczające trwałość istniejących obiektów). Wokół rezerwatów przyrody może być utworzona otulina, zabezpieczająca je przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych. Najstarszym rezerwatem przyrody w Polsce jest rezerwat cisowy w Wierzchlesie w Borach Tucholskich (Pomorze). Powstał w 1826 roku.
ROLNICTWO EKOLOGICZNE - rolnictwo wykorzystujące naturalne mechanizmy przyrodnicze w pielęgnacji roślin i podnoszeniu ich wydajności z równoczesnym podnoszeniem żyzności gleb i walorów zdrowotnych produktów rolnych.
ROŚLINY CHRONIONE - prawny sposób zabezpieczenia rzadko występujących gatunków dziko rosnących roślin zagrożonych wyginięciem. Gatunków chronionych nie wolno niszczyć, zrywać, zbierać, niszczyć ich siedlisk, sprzedawać, nabywać, przewozić przez granicę państwa itp. Dla gatunków ściśle chronionych na odstępstwo od takiego zakazu może wyjątkowo wyrazić zgodę Minister Środowiska, dla gatunków częściowo chronionych - wojewoda. Gatunki częściowo chronionych gatunków roślin mogą być dopuszczone do limitowanego (za zezwoleniem wojewody) zbioru na potrzeby ziołolecznictwa.
Ewentualnego zniszczenia roślin podczas prowadzenia gospodarki rolnej, leśnej i rybackiej w większości przypadków nie uważa się za naruszenie przepisów o ochronie gatunkowej, choć dla niektórych gatunków ten wyjątek nie obowiązuje.
Jeżeli cokolwiek zagraża stanowiskom gatunków chronionych (nawet czynnik naturalny, np. sukcesja roślinności) to wojewoda jest obowiązany podjąć odpowiednie działania dla zabezpieczenia stanowiska. Na liście roślin chronionych są wskazane te gatunki, które zwykle wymagają ochrony czynnej.
ROŚLINY SAMOŻYWNE - Organizmy samożywne (AUTOTROFY) to takie organizmy, które pobierają ze środowiska związki nieorganiczne i przetwarzają je na substancje organiczne. Do organizmów samożywnych należą rośliny. Synteza związków organicznych zachodzi u nich dzięki energii słonecznej, która jest wychwytywana przez chlorofil i wykorzystywana w fotosyntezie.
RÓWNOWAGA BIOLOGICZNA - stacjonarny stan ekosystemu charakteryzujący się tym, że zachodzą bardzo wolne zmiany ilościowe i jakościowe w składzie gatunkowym. Oznacza to, że na określonym obszarze istnieje równowaga we wzajemnym oddziaływaniu człowieka, składników przyrody żywej i układu warunków siedliskowych tworzonych przez składniki przyrody nieożywionej. Równowaga biologiczna wyraża się utrzymaniem liczby i liczebności poszczególnych gatunków na poziomie zapewniającym im dostępność pokarmową, miejsce schronienia i gniazdowania. Występujące w biocenozie mechanizmy samoregulacyjne zapobiegają nadmiernemu rozmnażaniu się gatunków lub ich wyniszczeniu.
RÓDERALNE ROŚLINY - zbiorowiska roślinne, występujące samorzutnie, rosnące na podłożach bogatych w substancje azotowe, głównie w sąsiedztwie siedlisk ludzkich, na wysypiskach, rumowiskach, a także w sąsiedztwie szlaków komunikacyjnych i ośrodków przemysłowych, np. podbiał, babka większa, pokrzywa żegawka, kosma.
SAMOOCZYSZCZANIE WÓD - naturalny proces rozkładu i unieszkodliwiania zanieczyszczeń organicznych w wodach, pochodzących ze ścieków miejskich i fabrycznych, który polega na ich mineralizacji przez reducenty.
SAPROBIZACJA - zjawisko zanieczyszczania wód naturalnych w wyniku działalności gospodarczych. Jest ono przedmiotem badań nauki zwanej saprobiologią lub biologią ścieków. Zadaniem tej nauki, wspólnie z odpowiednimi działaniami techniki jest poznanie, ograniczenie i usuwanie zanieczyszczeń.
SAPROFITY - rośliny cudzożywne czerpiące gotowy pokarm pochodzący z rozkładu martwych szczątków roślin i zwierząt. Należą do nich bakterie (gronkowiec biały), grzyby, rośliny (storczyk gnienik). Pełnią ważną funkcję w krążeniu pierwiastków w przyrodzie.
SMOG - zanieczyszczone powietrze stanowiące mieszaninę dymu i spalin z mgłą, które występuje w wielkich miastach i osiedlach przemysłowych. Np. smog kwaśny (typu London) powstaje po wschodzie słońca podczas dużego nasłonecznienia i przy dużej wilgotności. Przyczyną jego powstania jest zahamowanie ruchu bardzo zanieczyszczonego powietrza, głównie dwutlenkiem siarki SO2, dwutlenkiem węgla CO2 i pyłem węglowym. Jest trujący dla wszystkich organizmów. Poraża układ krążenia, drogi oddechowe i oskrzela ludzi i zwierząt.
SOZOLOGIA - dział ekologii stosowanej zajmujący się zagadnieniami ochrony środowiska i trwałością jego użytkowania. Bada przyczyny i następstwa niekorzystnych zmian w strukturze i funkcjonowaniu układów ekologicznych będących konsekwencją rozwoju cywilizacji, a także szuka sposobów zapobiegania tym zmianom i łagodzenia ich skutków. Wykorzystuje do tego celu wiedzę nauk pokrewnych, takich jak rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo i łowiectwo.
STANOWISKA DOKUMENTACYJNE - W brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku:
"Stanowiskami dokumentacyjnymi są niewyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do wyodrębnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym, miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych."
STRATOSFERA - warstwa atmosfery ziemskiej położona ponad troposferą, sięgająca przeciętnie do wysokości 40-50 km n.p.m. Jest pozbawiona chmur i cechuje ją powolny wzrost temperatury postępujący ze wzrostem wysokości, wywołany pochłanianiem promieniowania nadfioletowego w warstwie ozonowej.
SUKCESJA EKOLOGICZNA - proces, który polega na uporządkowanej w czasie i przestrzeni zmianie w biocenozie (tj. zmianie składu gatunkowego i ilościowego). Zaczyna się od momentu kolonizacji (stadium pionierskie) danego środowiska i trwa do stadium rozwoju końcowego, zwanego klimaksem, poprzez stadium przejściowe, tzw. sera. Przykładem sukcesji ekologicznej jest proces starzenia się jezior. Polega to na wzroście stężenia substancji odżywczych (eutrofizacji) i przekształcaniu się w bagno, następnie w torfowisko i ostatecznie - w las.
SUKCESJA PIERWOTNA - proces kolonizacji przez organizmy pionierskie obszarów niezasiedlonych, prowadzący do powstania złożonej biocenozy i biotopu. Przykład sukcesji można przedstawić na skale. Najpierw osiedlają się porosty, wytwarzające kwasy porostowe, które żłobią i kruszą skały. Na takim podłożu osiedlają się mchy i wątrobowce, zatrzymujące wodę deszczową. W skalnych otworach gromadzą się obumarłe szczątki organiczne i rozdrobnione części skalne. Tak przygotowane podłoże jest zasiedlane przez trawy i turzyce, produkujące większe ilości biomasy i penetrujące korzeniami głębsze warstwy gleby. Ich działalność przygotowuje podłoże dla innych gatunków o większych wymaganiach, w dalszej kolejności - krzewów. Z kolei one tworzą warunki do zasiedlenia się drzew itd.
SUKCESJA WTÓRNA - proces kolonizacji przez organizmy żywe obszarów uprzednio zasiedlonych, w których biocenoza uległa zniszczeniu. Sukcesja wtórna zachodzi, np. w osuszonym stawie, na zaoranym polu. Sukcesja wtórna przebiega szybciej od sukcesji pierwotnej, gdyż biotop zawiera próchnicę oraz glebowe organizmy roślinne i zwierzęce.
SYNANTROPIJNA ROŚLINNOŚĆ - roślinność, powstająca gł. na terenach, których naturalna flora uległa degradacji wskutek działalności człowieka (siedliska wtórne); niektóre gat. s.r. rozprzestrzeniły się samorzutnie, część została wprowadzona przez człowieka; s.r. tworzą z reguły rośliny słonolubne, o niskich wymaganiach, nitrofilne (azotolubne), często pionierskie; należą tu rośliny segetalne (chwasty pól i ogrodów) i ruderalne, rozwijające się w sąsiedztwie osiedli ludzkich i dróg; m.in. tatarak, moczarka kanadyjska, chaber bławatek, babka lancetowata, łopian większy, pokrzywa.
SYNEKOLOGIA - dział ekologii zajmujący się badaniem struktury i dynamiki ilościowej populacji oraz biocenoz, a także zależnością między zbiorowiskami organizmów i ich siedliskiem.
SYSTEM OBSZARÓW CHRONIONYCH - system obszarów chronionych obejmuje parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu (Ustawa o ochronie przyrody z dn. 16.10.1991 r. z późniejszymi poprawkami). Ich zadaniem jest utrzymanie na chronionym obszarze naturalnych procesów przyrodniczych i stabilności ekosystemów, zachowanie różnorodności biologicznej oraz dziedzictwa geologicznego, zapewnienie ciągłości istnienia gatunków i ekosystemów, kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody oraz przywracanie do właściwego stanu zasobów i składników przyrody. Formy ochrony obszarowej są projektowane i zakładane tak, aby stworzyć na terenie kraju jednolity system ochrony obszarowej, gwarantujący efektywną i maksymalną realizację celów ochrony przyrody
UŻYTKI EKOLOGICZNE - pozostałości ekosystemów chronione w celu zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowisk, np. kępy drzew, bagna, naturalne zbiorniki wodne.
WAPNOWANIE - nawożenie gleby związkami wapnia (węglanami, wodorotlenkami) w celu jej odkwaszenia. Poprawia to jej własności fizykochemiczne i chemiczne oraz wzmacnia biologiczną aktywność.
WEGETACYJNY OKRES - część roku, w którym występują sprzyjające do rozwoju roślinności warunki (ciepło, wilgoć). W Polsce trwa on od zakwitania leszczyny do żółknięcia i opadania liści brzozy brodawkowej.
ZASOBY NATURALNE - Surowce, które człowiek czerpie ze środowiska przyrodniczego dla swoich potrzeb, nazywają się zasobami naturalnymi Ziemi, których głównym źródłem są: litosfera, hydrosfera, biosfera i atmosfera.
Ze względu na warunki powstawania surowce naturalne dzielimy na nieorganiczne: powietrze atmosferyczne, surowce mineralne, gleby i wody (z mineralnymi), oraz organiczne: rośliny i zwierzęta lądowe, wód śródlądowych i morskich.
ZASOBY NIEODNAWIALNE - zasoby istniejące na Ziemi w ograniczonych ilościach, które mogą być użyte przez człowieka jeden raz, np. paliwa kopalne.
ZASOBY ODNAWIALNE - zasoby, złoża, źródła niewyczerpujące się podczas eksploatacji, np. energia Słońca, wiatru, pływów morskich, rośliny uprawne, zwierzęta hodowlane itp.
ZASOBY PRZYRODY - składniki materii i energii wykorzystywane dla potrzeb człowieka. Wyróżnia się zasoby odnawialne (wiatr, woda) i zasoby nieodnawialne (węgiel, ropa naftowa).
ZESPÓŁ PRZYRODNICZO- KRAJOBRAZOWY - obszar wyznaczony na podstawie ustawy o ochronie przyrody z 16 października 1991 r. (Dz.U. Nr 114, poz. 492 z późn. zm.) w celu ochrony cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego dla zachowania jego wartości estetycznych (p.z. 2).
HOMEOSTAZA - zdolność organizmu do utrzymywania w jego wnętrzu stałych warunków, polegająca na odpowiedniej koordynacji i regulacji procesów życiowych; dążenie wszystkich istot do zachowania w niezmienionym stanie ośrodka wewnętrznego (tj. wnętrza organizmu, gdzie zachodzi przemiana materii), wbrew zmianom zachodzącym w ośrodku zewnętrznym (środowisku). Na stałość warunków wewnętrznych składa się stałe ciśnienie osmotyczne płynów ustrojowych (niewielkie ich wahania, np. glukozy, niektórych jonów, np. wapnia) i stała temperatura wewnętrzna ciała u zwierząt stałocieplnych. Homeostaza utrzymywana jest za pośrednictwem oddziaływań nerwowych lub hormonalnych albo nerwowo-hormonalnych.
INTRODUKCJA - umyślne wprowadzanie nowych organizmów (roślin lub zwierząt) z odrębnych geograficznie terenów w celu urozmaicenia lub poprawy biocenozy. Przykładem jest sprowadzenie w 1859 roku królika europejskiego do Australii; w dogodnych warunkach rozwoju i bez naturalnych wrogów, stał się groźnym szkodnikiem pól i łąk.
REINTRODUKCJA - powtórne wprowadzenie na stare miejsca bytowania rodzimych gatunków zwierząt i roślin, które z różnych przyczyn wyginęły lub występują w śladowej liczebności. Przykładami udanych reintrodukcji w Polsce są bóbr i żubr.
RENATURALIZACJA - jest to proces przywracania środowisku stanu naturalnego, możliwie bliskiego stanowi pierwotnemu sprzed wprowadzenia w nim zmian przez człowieka. Termin ten ma szersze znaczenie niż renaturyzacja bowiem nie ogranicza się do działań technicznych - może oznaczać proces spontaniczny możliwy dzięki np. ochronie biernej. W odróżnieniu do renaturyzacji ograniczającej się zwykle do zabiegów hydrotechnicznych, dotyczyć może wszelkich ekosystemów. W ekosystemach leśnych może polegać np. na umożliwieniu spontanicznego kształtowania składu i struktury drzewostanu poprzez eliminację zabiegów hodowlanych.
FAUNA - ogół gatunków zwierząt żyjących na określonym obszarze, np. fauna puszczy, fauna gleby, fauna Polski itp. Badaniem fauny zajmuje się faunistyka, tj. dział zoologii.
FLORA - skład gatunkowy roślin występujący na określonym terenie (np. flora Polski) lub w określonym okresie geologicznym (np. flora czwartorzędu), a także zasiedlających dany biotop (np. flora wodna). Badaniem flory zajmuje się florystyka.
ANTROPOGENICZNE CZYNNIKI ŚRODOWISKA -
ANTROPOGENICZNE FORMY -
BATERIA SŁONECZNA -
DIOKSYNA -
EKSPERTYZA EKOLOGICZNA -
KOLEKTOR SŁONECZNY -