III PRZESTĘPSTWO
1. Pojęcie i struktura przestępstwa.
A. Uwagi wstępne
Brak definicji legalnej przestępstwa.
Pojęcie przestępstwa jest wieloaspektową strukturą, ściśle uporządkowaną.
Art. 1 § 1 Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czy zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia.
Artykuł ten określa, kto podlega odpowiedzialności karnej- pośrednio wskazuje pewne elementy definicji.
Analiza tego przepisu w połączeniu z art. 1 § 2 i § 3 oraz z innymi przepisami części ogólnej KK pozwala stworzyć następującą definicję:
Przestępstwem jest czyn człowieka wypełniający ustawowe znamiona czynu zabronionego pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu większym niż znikomy.
B. Czyn człowieka
Przestępstwem jest zachowanie się człowieka.
Problem karania podmiotów zbiorowych. => ustawa z 28.10.2002 o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (ze zmianami)
Ustawa ta wskazuje, że podmiot zbiorowy ponosi odpowiedzialność, której jednak nie nazywa się „karną”.
Art. 3. Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności za czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej:
1) działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku,
2) dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę, o której mowa w pkt 1,
3) działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w pkt 1
4) (uchylony)
- jeżeli zachowanie to przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, chociażby niemajątkową.
Przytoczony artykuł wskazuje, że czynem zabronionym jest zachowanie osoby fizycznej.
Przesłanki wprowadzenia odpowiedzialności podmiotów zbiorowych :
- zanieczyszczenia środowiska
- odpowiedzialność osoby fizycznej nie koresponduje z wielkością wyrządzonych szkód (podmiotowi zbiorowemu można wymierzyć karę o 1.000 do 20.000.000 złotych)
- trudno ustalić, kto zawinił=> ustalenia takie nie są konieczne w przypadku podmiotu zbiorowego
Nie każde zachowanie się człowieka jest czynem.
4 koncepcje czynu:
- naturalistyczno- kauzalna ( Franz von Liszt, Władysław Wolter)
czynem jest spowodowanie zmiany w świecie zewnętrznym zachowaniem zależnym od woli człowieka
wady:
nie obejmuje zaniechań
obejmuje tylko zachowania dowolne => niepoczytalni
- socjologiczna ( H. H. Jescheck, W. Świda)
czynem jest zachowanie człowieka, które jest istotne (doniosłe) społecznie
społeczna szkodliwość jest przesłanką kryminalizacji
wada:
trudno stwierdzić, czy dane zachowanie jest doniosłe społecznie
- finalistyczna ( H. Welcel, W. Mącior)
czynem jest wyłącznie zachowanie celowe (to czyn ma być celowy, a nie skutek, który z czynu wyniknął)
wada:
finalizm uniemożliwia stosowanie koncepcji interpretacji humanistycznej=> nie jest w stanie wyjaśnić przyczyn danego czynu- z góry zakłada jego celowość
- skutkowe pojęcie czynu (Wright, W. Patryas)
czyn to wytworzony przez dany podmiot stan rzeczy
koncepcja ta utożsamia skutek z czynem przy czym skutek pojmuje się bardzo szeroko
Czynem jest tylko takie zachowanie się człowieka, które jest świadome i zgodne z jego wolą, a przy tym musi to być zachowanie uzewnętrznione. (wykład)
Czynami nie są:
- myśli, zamiary
Cognitas poenam naemo patitur. => Nikt nie podlega karze za soje myśli.
- odruchy warunkowe ( jednak nie odruchy zautomatyzowane w ramach działalności celowej- przykład angielskiego kierowcy powodującego wypadek „odruchowo”)
- zachowania, które nie mogą być sterowane przez człowieka- przymus absolutny czyli taki, któremu nie można się przeciwstawić (vis absoluta)
- brak fizycznej możliwości zachowania się w sposób wymagany przez prawo
np. art. 343 § 1- rozkaz musi być możliwy do wykonania , aby jego nie wykonanie pociągało za sobą odpowiedzialność karną
W przypadku przymusu względnego/ kompulsywnego (vis compulsiva), który polega na wywieraniu nacisku na wolę człowieka, ale nie wykluczający kierowania przez tę wolę jego zachowaniem się, możemy mówić o czynie.
Odpowiedzialność za ten czyn może być jednak wyłączona np. art.26 § 1
C. Ustawowe znamiona czynu zabronionego pod groźbą kary
Nullum crimen sine lege.
Przestępstwo musi być czynem zabronionym prze ustawę karną tzn. musi odpowiadać opisowi ustawowemu określonego typu przestępstwa.
Ustawowe znamiona wyznaczają zespół charakterystycznych cech tworzących zarys typu przestępstwa.
Ustawowe znamiona przestępstwa (nie do końca poprawna konwencja)
- opisowe
jednoznaczne, nie pozostawiające marginesu dla oceny np. art.310 § 1
- ocenne
w zależności od oceny można uznać/ nie uznać spełnienia danego znamienia czynu zabronionego np. art. 156 § 1; art.218 § 1; art.202 § 1
Zasada określoności => czyny zabronione pod groźbą kary powinny być dokładnie opisane.
1. Znamiona podmiotu
Określają podmiot czynu zabronionego- adresata normy sankcjonowanej czyli sprawcę.
Dotyczą cech, jakimi musi charakteryzować się sprawca, aby można mu dane przestępstwo przypisać.
Ogólne znamiona podmiotu
Wiek
Art. 10 § 1 Na zasadach określonych w tym kodeksie odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat.
Nieletni (tj. osoby, które w chwili popełnienia czynu nie ukończyły 17 lat) w zasadzie nie ponoszą odpowiedzialności karnej. Stosuje się wobec nich środki przewidziane w ustawie z 26.10.1982 o postępowaniu w sprawach nieletnich.
Ustawa ta zawiera przepisy o charakterze materialnoprawnym, procesowym, ustrojowym oraz wykonawczym. Reguluje odpowiedzialność nieletnich oraz rodziców i opiekunów.
Ustawa używa pojęcia „nieletni” w trzech znaczeniach:
osoby do lat 18, wobec których stosuje się środki wychowawcze w związku z ich demoralizacją
osoby między 13 a 17 rokiem życia, wobec których toczy się postępowanie o czyny wypełniające znamiona przestępstw lub niektórych wykroczeń
osoby wobec których wykonuje się środki wychowawcze lub poprawcze do czasu ukończenia przez nie 21 lat.
W sprawach nieletnich należy się kierować przede wszystkim ich dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w ich osobowości i zachowaniu
Środki przewidziane w trybie tej odpowiedzialności:
- środki wychowawcze m.in.: upomnienie, zobowiązanie do określonego postępowania, nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna, nadzór kuratora, umieszczenie w rodzinie zastępczej, w placówce wychowawczej albo ośrodku szkolno- wychowawczym
- środki lecznicze: umieszczenie nieletniego nieletniego szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym.
- środki poprawcze: umieszczenie w zakładzie poprawczym- zachodzi wysoki stopień demoralizacji, okoliczności i charakter czynu, nieskuteczność lub przewidywana nieskuteczność innych środków.
Od zasady, że granicą odpowiedzialności karnej jest lat 17 przewidziano w KK dwa wyjątki.
1. Odpowiedzialność nieletniego, który ukończył 15 lat
Jest to możliwe w określonych przypadkach, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. (art.10 § 2)
Te „określone przypadki” to:
- zamach na Prezydenta RP
Art. 134 Kto dopuszcza się zamachu na Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 12, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.
- zabójstwo umyślne zwykłe lub morderstwo
Art. 148 § 1 Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.
§ 2 Kto zabija człowieka:
1) ze szczególnym okrucieństwem,
2) w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem,
3) w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie,
4) z użyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych,
podlega karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.
§ 3. Karze określonej w § 2 podlega, kto jednym czynem zabija więcej niż jedną osobę lub był wcześniej prawomocnie skazany za zabójstwo.
- umyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu typu podstawowego i kwalifikowanego
Art. 156 § 1 Kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci:
1) pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia,
2) innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej albo znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała,
podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest śmierć człowieka, sprawca
podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
-umyślne spowodowanie niebezpieczeństwa powszechnego
Art. 163 § 1 Kto sprowadza zdarzenie, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, mające postać:
1) pożaru,
2) zawalenia się budowli, zalewu albo obsunięcia się ziemi, skał lub śniegu,
3) eksplozji materiałów wybuchowych lub łatwopalnych albo innego gwałtownego wyzwolenia energii, rozprzestrzeniania się substancji trujących, duszących lub parzących,
4) gwałtownego wyzwolenia energii jądrowej lub wyzwolenia promieniowania jonizującego,
podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 3 Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
- porwanie samolotu lub statku typu podstawowego i kwalifikowanego
Art. 166 § 1 Kto, stosując podstęp albo gwałt na osobie lub groźbę bezpośredniego użycia takiego gwałtu, przejmuje kontrolę nad statkiem wodnym lub powietrznym,
podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
§ 2 Kto, działając w sposób określony w § 1, sprowadza bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia wielu osób,
podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.
§ 3 Jeżeli następstwem czynu określonego w § 2 jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca
podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze 25 lat pozbawienia wolności.
- umyślne spowodowanie katastrofy w komunikacji typu podstawowego i kwalifikowanego
Art. 173 § 1 Kto sprowadza katastrofę w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym zagrażającą życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 3 Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
- zgwałcenie zbiorowe
Art. 197 § 3. Jeżeli sprawca dopuszcza się zgwałcenia wspólnie z inną osobą, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.
- wzięcie zakładników typu podstawowego i kwalifikowanego
Art. 252. § 1. Kto bierze lub przetrzymuje zakładnika w celu zmuszenia organu państwowego lub samorządowego, instytucji, organizacji, osoby fizycznej lub prawnej albo grupy osób do określonego zachowania się, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 2. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
- rozbój
Art. 280. § 1. Kto kradnie, używając przemocy wobec osoby lub grożąc natychmiastowym jej użyciem albo doprowadzając człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności,
podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
§ 2. Jeżeli sprawca rozboju posługuje się bronią palną, nożem lub innym podobnie niebezpiecznym przedmiotem lub środkiem obezwładniającym albo działa w inny sposób bezpośrednio zagrażający życiu lub wspólnie z inną osobą, która posługuje się taką bronią, przedmiotem, środkiem lub sposobem, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.
Wymierzając karę nieletniemu, sąd kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować (art. 54 §1).
Kara ta nie może przekroczyć 2/3 ustawowego górnego zagrożenia za dane przestępstwo. Sąd może zastosować także nadzwyczajne złagodzenie kary (art.10 §3).
2. Potraktowanie sprawcy w wieku od 17 do 18 lat jak nieletniego
Art. 10 § 4. W stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.
Kodeks posługuje się także pojęciem „młodociany”
Art. 115 § 10. Młodocianym jest sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat.
Jest to szczególna kategoria sprawcy dorosłego, który w związku ze swoim wiekiem traktowany jest przez KK w szeregu sytuacji odmiennie niż inni sprawcy.
- aspekt wychowawczy
Art. 54. § 1. Wymierzając karę nieletniemu albo młodocianemu, sąd kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować.
§ 2. Wobec sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat, nie orzeka się kary dożywotniego pozbawienia wolności.
- fakultatywne nadzwyczajne złagodzenie kary
Art. 60. § 1. Sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary w wypadkach przewidzianych w ustawie oraz w stosunku do młodocianego, jeżeli przemawiają za tym względy określone w art. 54 § 1.
-warunkowe zawieszenie wykonania kary z dłuższym okresem próby („normalnie” od 2 do 5lat)
Art. 70 § 2. W wypadku zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności wobec sprawcy młodocianego lub określonego w art. 64 § 2, okres próby wynosi od 3 do 5 lat.
Poczytalność
Niepoczytalność
Art. 31. § 1. Nie popełnia przestępstwa, kto, z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem.
Metody określenia niepoczytalności:
- m. psychiatryczna: wskazuje się upośledzenie psychiczne wyróżniane w medycynie
- m. psychologiczna: wykazanie pewnych ułomności w sferze intelektu lub woli bez wskazania ich przyczyn
- m. mieszana: wskazanie elementów natury psychologicznej i psychiatrycznej
W polskim prawie karnym obowiązuje metoda psychiatryczno- psychologiczna (mieszana).
Element metody psychiatrycznej:
badane są przyczyny niepoczytalności; mogą to być:
choroby psychiczne (psychozy) => oznaczają zaburzenia psychiczne, których cechą charakterystyczną są patologiczne zmiany funkcji psychicznych z objawami takimi jak: zaburzenia świadomości, urojenia czy zmiany nastroju; np.: schizofrenia, paranoja (obłęd), psychoza maniakalno- depresyjna (cyklofrenia)
upośledzenie umysłowe (oligofrenia) => oznacza istotne obniżenie sprawności umysłowej powstałe z różnych przyczyn- niedorozwój umysłowy ( najczęściej spowodowany uszkodzeniem mózgu w okresie życia płodowego lub o charakterze genetycznym), a także stany, w których na skutek doznanych urazów (np. wypadku) doszło do zaniku niektórych funkcji mózgu
inne zakłócenia czynności psychicznych => grupa niejednorodna, obejmująca zaburzenia spowodowane np. wysoką gorączką, zatruciem organizmu, skrajnym przemęczeniem czy zapaleniem opon mózgowych
Element metody psychologicznej:
odnosi się do skutków niepoczytalności => sprawca nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia (ktoś nie wie co robi, nie rozpoznaje związku przyczynowo skutkowego lub ktoś nie rozpoznaje ocen swoich poczynań) lub pokierować swoim postępowaniem (zakłócenia sfery woli np. narkoman „na głodzie”)
Aby mówić o niepoczytalności muszą wystąpić łącznie cztery przesłanki:
konieczne jest stwierdzenie, iż sprawca cierpiał w chwili popełnienia czynu na chorobę psychiczną, upośledzenie umysłowe lub inne zakłócenie czynności psychicznych
stwierdzenie defektów w sferze świadomości (brak rozpoznania czynu) lub woli (brak możliwości pokierowania swoim postępowaniem0
ustalenie, że defekty występowały w czasie popełnienia czynu
związek przyczynowy
Osobą uznaną za niepoczytalną może być osoba zdrowa psychicznie (działała np. pod wpływem szoku powypadkowego), a także osoba chora psychicznie może być uznana za poczytalną w chwili popełnienia czynu ( np. remisja choroby).
Poczytalność ograniczona
Art. 31 § 2. Jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem była w znacznym stopniu ograniczona, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
Wprawienie się w stan odurzenia
Art. 31 § 3. Przepisów § 1 i 2 nie stosuje się, gdy sprawca wprawił się w stan nietrzeźwości lub odurzenia powodujący wyłączenie lub ograniczenie poczytalności, które przewidywał albo mógł przewidzieć.
Stan niepoczytalności sprawcy, jest wynikiem wprowadzenia się sprawcy w stan nietrzeźwości lub odurzenia. W takim wypadku sprawca ponosi odpowiedzialność według ogólnych zasad, tak jakby był w pełni poczytalny w chwili czynu.
Dwa warunki:
sprawca wprawił się w stan nietrzeźwości lub odurzenia
sprawca przewidywał lub mógł przewidzieć, że wprawiając się w taki stan wywoła u siebie niepoczytalność lub znaczne ograniczenie poczytalności
Mamy tu do czynienia z wyjątkiem od zasady winy => zawinienie na przedpolu czynu zabronionego.
Szczególne znamiona podmiotu
Podział przestępstw na powszechne i indywidualne.
Przestępstwa powszechne (delicta communia) to takie, których podmiotem może być każda osoba odpowiadająca ogólnym cechom podmiotu przestępstwa; nie są wymagane szczególne kwalifikacje osobiste.
Podmiot przestępstwa powszechnego oznaczony jest w ustawie za pomocą zaimka „kto” (np. art. 278, art.173)
Przestępstwa indywidualne (delicta propria) to takie, których podmiotem może być tylko osoba która posiada określone w ustawie właściwości, kwalifikacje (intraneus) wyróżniające ja z kręgu innych osób (zwanych extraneusami).
Dzielą się na:
- właściwe: szczególna cecha podmiotu decyduje o bycie przestępstwa- brak tej cechy powoduje więc brak przestępstwa np. odmowa wykonania rozkazu (art. 343) czy łapownictwo bierne (art. 228)
- niewłaściwe: szczególna cech podmiotu nie decyduje o bycie przestępstwa, lecz o wyższej (przestępstwa kwalifikowane np. art. 160 § 2- narażenie na niebezpieczeństwo gdy na sprawcy ciąży obowiązek opieki) lub niższej (przestępstwa uprzywilejowane np. art.149- dzieciobójstwo) karalności czynu.
2. Znamiona strony przedmiotowej
Zachowanie
Zachowanie się sprawcy określonego typu przestępstwa opisywane jest przy pomocy znamienia czasownikowego. Na tej podstawie wyróżnia się:
- przestępstwa z działania np. art. 278 § 1- kradzież
- przestępstwa z zaniechania np. art. 162 § 1 - nieudzielenie pomocy
- przestępstwa z działania i z zaniechania np. art. 148
Skutek
Pojęcie skutku obejmuje wywołanie określonej zmiany będącej następstwem zachowania (działania lub zaniechania) sprawcy.
Ze względu na występowanie wśród znamion danego typu przestępstwa znamienia skutku dzielimy przestępstwa na formalne (bezskutkowe) i materialne (skutkowe).
Jednym z warunków pociągnięcia do odpowiedzialności za przestępstwo skutkowe jest ustalenie istnienia związku przyczynowego między zachowaniem sprawcy a określonym w ustawie skutkiem.
Związek przyczynowy jest to takie powiązanie zjawisk, w którym jedno wynika z drugiego, a bez zaistnienia pierwszego z nich (warunek) drugie by nie nastąpiło (następstwo, skutek).
Teorie związku przyczynowego:
- teoria równorzędności warunków (ekwiwalencji)
Zakłada obiektywny charakter związku przyczynowego, przy czym na skutek składa się zawsze szereg warunków, które łącznie tworzą jego przyczynę. Wszystkie warunki są równej wartości tzn. każdy z nich może być potraktowany jako ten, który wywołał skutek
Test „sine qua non” => eliminuje się zachowania człowieka spośród wielu warunków skutku i jeżeli bez tego zachowania się skutek by nie nastąpił, to jest ono jego przyczyną
Teoria ekwiwalencji zbyt szeroko zakreśla pole związku przyczynowego.
-teoria przeciętnej przyczynowości (adekwatna)
Należy przyjąć istnienie związku przyczynowego tylko wtedy, gdy skutek jest przeciętnym, normalnym następstwem rozpatrywanego czynu
- teoria relewancji
Najpierw ustala uwarunkowanie przyczynowe na podstawie testu „sine qua non”, a zbyt daleko idące wyniki koryguje na płaszczyźnie prawniczej przypisywalności skutku w kontekście typu przestępstwa
- teoria skutków koniecznych i przypadkowych
Odpowiadać karnie można tylko za konieczne, nie zaś za przypadkowe następstwa czynu.
W polskim prawie karnym dominuje teoria ekwiwalencji, jednak nie w czystej postaci ( odwołanie do koncepcji tzw. obiektywnego przypisania skutku)- występuje ograniczenie podmiotowe: sprawca przewidywał wystąpienie skutku albo przynajmniej mógł i powinien go przewidzieć. Zatem skutek można przypisać tylko temu, kto naruszył reguły ostrożności. Skutku nie można sprawcy przypisać, jeżeli skutek ten również by nastąpił, gdyby sprawca zachował się należycie.
Forma zachowania i skutek jako znamiona przestępstw:
przestępstwa z działania:
- formalne (bezskutkowe)
- materialne (skutkowe)
2. przestępstwa z zaniechania:
- formalne
- materialne
Występuje zjawisko krzyżowania się obu kwalifikacji.
Uwaga! Ograniczenia w przypadku przestępstw materialnych z zaniechania
Art. 2. Odpowiedzialności karnej za przestępstwo skutkowe popełnione przez zaniechanie podlega ten tylko, na kim ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi.
Czas i miejsce
Rzadko są znamionami przestępstwa. W przeważającej większości typów przestępstw są to okoliczności dla bytu przestępstwa obojętne.
Przykłady: czas => art. 356 §1
Art. 356. § 1. Żołnierz, który, po wyznaczeniu go do służby lub będąc w służbie, narusza obowiązek wynikający z przepisu lub zarządzenia regulującego tok tej służby, przez co stwarza bezpośrednie niebezpieczeństwo powstania szkody, której wyznaczona służba miała zapobiec, podlega karze ograniczenia wolności, aresztu wojskowego albo pozbawienia wolności do lat 3.
Miejsce => art.136 §1
Art. 136. § 1. Kto na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej dopuszcza się czynnej napaści na głowę obcego państwa lub akredytowanego szefa przedstawicielstwa dyplomatycznego takiego państwa albo osobę korzystającą z podobnej ochrony na mocy ustaw, umów lub powszechnie uznanych zwyczajów międzynarodowych, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Przedmiot czynności wykonawczej
Jest to materialny substrat przedmiotu zamachu; „przedmiot”, na którym sprawca popełnia przestępstwo np. rzecz będąca przedmiotem zaboru, ciało człowieka
Sposób i sytuacja (okoliczność)
Sposób należy stosunkowo często do znamion przestępstwa np.
Art. 197. § 1. Kto przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza inną osobę do obcowania płciowego, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
Art. 235. Kto, przez tworzenie fałszywych dowodów lub inne podstępne zabiegi, kieruje przeciwko określonej osobie ściganie o przestępstwo, w tym i przestępstwo skarbowe, wykroczenie, wykroczenie skarbowe lub przewinienie dyscyplinarne albo w toku postępowania zabiegi takie przedsiębierze, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Rzadziej ustawa zalicza do znamion określoną sytuację np.
Art. 242. § 1. Kto uwalnia się sam, będąc pozbawionym wolności na podstawie orzeczenia sądu lub prawnego nakazu wydanego przez inny organ państwowy, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
3. Znamiona przedmiotu
Pojęcie podmiotu przestępstwa ma dwie strony: z punktu widzenia funkcji prawa karnego mówimy o przedmiocie ochrony, natomiast z punktu widzenia treści czynu przestępnego o przedmiocie zamachu. Każde przestępstwo, godząc w określone dobro chronione prawem jest zamachem zarówno na to dobro, jak i stosunki społeczne, które prawo chroni.
Przedmiot zamachu/ ochrony:
- ogólny: całokształt stosunków (dóbr) chronionych przez prawo karne np. własność, posiadanie
- rodzajowy: synteza norm, które chronią analogiczne dobra pod względem rodzajowym (jednorodzajowość dóbr) np. życie, zdrowie, wolność człowieka
- indywidualny: dobro, które jest przedmiotem ochrony danego przepisu prawnokarnego, bądź na które został skierowany zamach przestępny np. art. 193- wolność dysponowania swoim pomieszczeniem
Określenie rodzajowego i indywidualnego przedmiotu ochrony (zamachu) ma istotne znaczenie nie tylko dla systematyki przestępstw i prawidłowej ich kwalifikacji prawnej, ale również ze względu na prawne konsekwencje podobieństwa przestępstw.
Art.115 § 3. Przestępstwami podobnymi są przestępstwa należące do tego samego rodzaju; przestępstwa z zastosowaniem przemocy lub groźby jej użycia albo przestępstwa popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej uważa się za przestępstwa podobne.
Dopuszczenie się przestępstwa podobnego jest podstawowym kryterium recydywy szczególnej w typie podstawowym:
Art. 64. § 1. Jeżeli sprawca skazany za przestępstwo umyślne na karę pozbawienia wolności popełnia w ciągu 5 lat po odbyciu co najmniej 6 miesięcy kary umyślne przestępstwo podobne do przestępstwa, za które był już skazany, sąd może wymierzyć karę przewidzianą za przypisane sprawcy przestępstwo w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.
Popełnienie przestępstwa podobnego do poprzedniego jest też podstawą obligatoryjnego odwołania warunkowego zawieszenia kary:
Art. 75. § 1. Sąd zarządza wykonanie kary, jeżeli skazany w okresie próby popełnił podobne przestępstwo umyślne, za które orzeczono prawomocnie karę pozbawienia wolności.
4. Znamiona strony podmiotowej
Jest to stosunek intelektualno- psychiczny sprawcy do czynu; przeżycia psychiczne sprawcy w związku z popełnionym czynem.
Umyślność
Art. 9. § 1. Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi.
Zamiar bezpośredni (dolus directus)
- świadomość i wola popełnienia czynu
- zachodzi niezależnie od motywów działania (nie należy mylić z „pragnieniem” popełnienia czynu zabronionego
-można wyróżnić:
zamiar kierunkowy (dolus coloratus): dodatkowe znamię nastawienia psychicznego sprawcy, najczęściej dotyczące celu działania (wyrażenia „w celu” , „z powodu”)
zamiar przemyślany (dolus preameditatus): zostaje podjęty po głębszym namyśle obejmującym zarówno cel, jak i sposób realizacji
zamiar nagły (dolus repentinus): podjęty pod wpływem pewnego bodźca i cechujący się nagłością postanowienia oraz realizacji
zamiar quasi- ewentualny (dolus quasi-eventualis): sprawca chce dokonać czynu zabronionego, ale nie ma pewności co do wystąpienia któregoś z jego znamion i godzi sie na jego zaistnienie
Zamiar ewentualny (dolus eventualis)
- sprawca nie chce popełnić czynu zabronionego, ale przewiduje realną możliwość jego popełnienia i na nią się godzi
- zarzut spotyka sprawcę z tego powodu, że świadomość spowodowania ujemnego skutku nie powstrzymała go od podjęcia czynu
Nieumyślność
Art. 9. § 2. Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.
Nieumyślność nie jest przeciwieństwem umyślności (mogą występować stany, w którym nie mamy do czynienia ani z umyślnością, ani z nieumyślnością).
Brak zamiaru popełnienia czynu!
Występuje obiektywny element przypisania nieumyślności => brak zachowania ostrożności.
Mamy także do czynienia z elementem świadomości (przewidywał albo mógł przewidzieć).
Możemy zatem wyróżnić dwie postacie nieumyślności:
1. lekkomyślność (luxuria)
- sprawca uświadamia sobie możliwość popełnienia czynu zabronionego, ale bezpodstawnie przypuszcza, że popełnienia tego czynu uniknie
- świadoma nieumyślność
- bezpodstawność należy wiązać z brakiem ostrożności lub staranności w działaniu => nie zachowania reguł ostrożności
2. niedbalstwo (negligentia)
- sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia czynu, chociaż powinien i mógł tę możliwość przewidzieć
- nieświadoma nieumyślność
- brak świadomości sprawcy co do zaistnienia czynu zabronionego, przy czym jest ona nieusprawiedliwiona
Problem karalności
- przestępstwa karalne zarówno w razie umyślności, jak i nieumyślności
- przestępstwa karane tylko w razie umyślności
Art. 8. Zbrodnię można popełnić tylko umyślnie; występek można popełnić także nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi.
Ale!
Art. 166. § 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 2 jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze 25 lat pozbawienia wolności.
Następstwo- czyli popełnione nieumyślnie, a mimo to zbrodnia (dolna granica dla zbrodni wynosi 3lata)
Tzw. „wina kombinowana” (culpo dolo exorta)
Znamiona przestępstwa typu podstawowego objęte są umyślnością lub nieumyślnością, natomiast następstwa czynu nieumyślnością (czyn umyślno- nieumyślny albo nieumyślno- nieumyślny).
Następstwo czynu zawsze objęte jest nieumyślnością ( klauzula: „jeżeli następstwem czynu jest...”)
Art. 9. § 3. Sprawca ponosi surowszą odpowiedzialność, którą ustawa uzależnia od określonego następstwa czynu zabronionego, jeżeli następstwo to przewidywał albo mógł przewidzieć.
D. Bezprawność
W ogólnym znaczeniu bezprawność oznacza sprzeczność czynu z normą prawa.
Bezprawność karna jest to sprzeczność z normą prawa karnego (sprzeczność z normami innej gałęzi prawa nie oznacza jeszcze bezprawności karnej).
W zasadzie wyczerpanie przez czyn człowieka znamion czynu zabronionego, zawartych w ustawie karnej skutkuje jego bezprawność karną, chyba że zachodzą okoliczności wyłączające jego bezprawność tzw. kontratypy.
E. Społeczna szkodliwość
Art. 1. § 2. Nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma.
Więcej niż znikoma społeczna szkodliwość jest warunkiem bytu przestępstwa, a więc i elementem jego definicji.
Nie ma legalnej definicji społecznej szkodliwości czynu => mamy do czynienia z pojęciem ocennym- możliwość nadużyć
Element materialny definicji przestępstwa => w polskim prawie karnym obowiązuje ujęcie formalno- materialne przestępstwa
Karygodne są takie czyny, które osiągnęły wyższy niż znikomy stopień szkodliwości.
Społeczna szkodliwość:
in abstracto
jest to przesłanka kryminalizacji, powód wprowadzenia danego rodzaju czynu do katalogu czynów zabronionych pod groźbą kary
często nazywana „materialną bezprawnościa”
jest to w zasadzie postulat skierowany do ustawodawcy
in concreto
ocena konkretnego czynu ludzkiego
Okoliczności, które powinny być brane pod uwagę przy ocenie społecznej szkodliwości czynu wymienione są wyczerpująco w art. 115 § 2
Art. 115 § 2. Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia.
Społeczna szkodliwość czynu jest stopniowalna!
Społeczna szkodliwość czynu odgrywa duże znaczenie na gruncie wymiaru kary.
Art. 53. § 1. Sąd wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę, bacząc, by jej dolegliwość nie przekraczała stopnia winy, uwzględniając stopień społecznej szkodliwości czynu oraz biorąc pod uwagę cele zapobiegawcze i wychowawcze, które ma osiągnąć w stosunku do skazanego, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa.
Art. 59. §1. Jeżeli przestępstwo jest zagrożone karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 3 lat albo alternatywnie karami wymienionymi w art. 32 pkt 1-3 i społeczna szkodliwość czynu nie jest znaczna, sąd może odstąpić od wymierzenia kary, jeżeli orzeka równocześnie środek karny, a cele kary zostaną przez ten środek spełnione.
Art. 66. § 1. Sąd może warunkowo umorzyć postępowanie karne, jeżeli wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne, okoliczności jego popełnienia nie budzą wątpliwości, a postawa sprawcy nie karanego za przestępstwo umyślne, jego właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniają przypuszczenie, że pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa.
Art. 94. § 1. Jeżeli sprawca, w stanie niepoczytalności określonej w art. 31 § 1, popełnił czyn zabroniony o znacznej społecznej szkodliwości i zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że popełni taki czyn ponownie, sąd orzeka umieszczenie sprawcy w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym.
Art. 100. Jeżeli społeczna szkodliwość czynu jest znikoma, a także w razie warunkowego umorzenia postępowania albo stwierdzenia, że zachodzi okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy czynu zabronionego, sąd może orzec przepadek wymieniony w art. 39 pkt 4.
F. Wina
Art. 1 § 3. Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu.
Bez winy nie ma przestępstwa. Nullum crimen sine cupla.
Nie ma legalnej definicji winy.
teoria psychologiczna
Stosunek psychiczny sprawcy do realizacji czynu zabronionego => w tym ujęciu wina to to samo co strona podmiotowa przestępstwa.
Stosunek ten może polegać na zamiarze popełnienia przestępstwa (stosunek woli) bądź wiązać się ze świadomością popełnienia takiego czynu.
Ujęcie to jest wadliwe: są sytuacje, które winę wyłączają (nieletni, niepoczytalni)
teoria normatywna:
- czysta:
Winą jest możliwość postawienia sprawcy zarzutu z powodu podjęcia wadliwej decyzji woli i niewłaściwego postępowania („niedozwoloność woli”).
Istota winy tkwi nie w procesie psychicznym, lecz wiąże się z zarzutem, iż sprawca nie powinien takiej woli przejawiać, mógł nie popełnić czynu zabronionego.
Warunkiem przypisania winy jest znajdowanie się sprawcy w „normalnej sytuacji motywacyjnej”
Według tej teorii umyślność i nieumyślność nie są składnikami winy!
- kompleksowa:
Wina to ujemnie oceniony stosunek psychiczny sprawcy do czynu; zarzucalna umyślność i nieumyślność.
Uwaga!(inaczej niż w podręczniku, ale zgodnie z wykładem)
W polskim prawie karnym dominuje normatywne ujęcie winy.
Na gruncie polskiego prawa karnego nie można mówić o winie umyślnej i nieumyślnej!!!
(dr Pohl)
Warunki przypisania winy:
- sprawca posiada zdolność intelektualną i wolicjonalną, by czynić mu zarzut => osiągnięcie odpowiedniej granicy wieku oraz poczytalność
- umyślne zrealizowanie czynu albo co najmniej nieumyślne
Wina jest identyfikowana z możliwością uczynienia zarzutu.