Komisja Kodyfikacyjna 1919 r.
Powołana 3 czerwca 1919 ustawą Sejmu ,44-osobowa komisja pod Przewodnictwem Franciszka Ksawerego Fiericha. Przygotowała program prac, obejmujący min. studia historyczno- porównawcze i porównawcze.
Sejm uchwalił ustawę o Komisji Kodyfikacyjnej - kolegialnym organie, którego zadaniem była unifikacja, a w dalszej kolejności - kodyfikacja polskiego prawa. Komisja była niezależna od jakichkolwiek innych władz, w szczególności od rządu i ministra sprawiedliwości. Działała do 1939, a jej dokonania stanowią wspaniałą kartę w dziejach polskiej legislacji. Poszczególni członkowie Komisji opracowywali projekty aktów prawnych, które poddawano dyskusji na forum Komisji, a po zaaprobowaniu przedstawiano - w postaci gotowej do wprowadzenia - Prezydentowi. Akty prawne Komisji wchodziły w życie jako rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej, a nie ustawy. Pozwalało to uniknąć politycznych ingerencji Sejmu w treść unormowań.
Swoją pracę Komisja rozpoczęła od ustalenia sposobu unifikacji. Wyłoniły się bowiem trzy koncepcje:
pozostawienie praw zaborczych jako praw dzielnicowych z usunięciem jedynie konfliktów między nimi,
rozciągnięcie na całą Polskę mocy obowiązującej jednego z praw dzielnicowych,
tworzenie własnych aktów prawnych.
Zwyciężyła trzecia koncepcja, najambitniejsza i najtrudniejsza do zrealizowania, ale pozwalająca na rozwiązanie problemu w sposób kompleksowy. Po zakończeniu unifikacji zamierzano odczekać jakiś czas dla oceny funkcjonowania nowych aktów prawnych, a następnie przystąpić do kodyfikacji.
Unifikacja prawa publicznego i prawa karnego
W prawie publicznym unifikacja dokonywała się niejako siłą rzeczy, w następstwie wydawania aktów prawnych powołujących organy władzy publicznej II Rzeczypospolitej i nadających im kompetencje.
Od 1 stycznia 1929, na podstawie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej ujednoliceniu uległo sądownictwo powszechne.
W prawie karnym unifikacja zbiegła się z kodyfikacją. 1 lipca 1929 wszedł w życie Kodeks postępowania karnego. Kodeks ten obejmował również prawo karne wykonawcze. 1 września 1932 wszedł w życie Kodeks karny. Autorem projektu pierwszego z tych kodeksów był Juliusz Makarewicz, drugiego - Edmund Krzymuski. Oba kodeksy były aktami nowoczesnymi, spójnymi wewnętrznie, obejmującymi całą regulowaną przez siebie gałąź prawa, dobrze napisanymi, stojącymi na najwyższym światowym poziomie. Niektóre przepisy Kodeksu postępowania karnego z 1928 obowiązywały aż do 1982. Od 1 września 1932 obowiązywało również Prawo o wykroczeniach. Aktem prawnym regulującym postępowanie w sprawach o wykroczenia było rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 22 marca 1928 o postępowaniu karno-administracyjnym, obowiązujące od 29 maja 1928 aż do 1 stycznia 1971.
Unifikacja prawa cywilnego
Najtrudniejszą do zunifikowania gałęzią prawa okazało się prawo cywilne. 20 lat prac Komisji Kodyfikacyjnej okazało się zbyt krótkim okresem dla zakończenia jego unifikacji. W okresie międzywojennym kontynuowano prace nad unifikacja prawa.
Komisja pozostawiła gotowe projekty aktów prawnych - prawa małżeńskiego osobowego (z 1929) i majątkowego (z 1937), prawa o stosunkach rodziców i dzieci (z 1938, autorstwa Stanisława Gołąba) oraz prawa rzeczowego (z 1937). Projektów z końca lat trzydziestych po prostu nie zdążono wprowadzić w życie, natomiast projekt prawa małżeńskiego osobowego okazał się zbyt kontrowersyjny ze względu na wprowadzaną w nim świeckość małżeństwa i dopuszczalność rozwodów.
Nie zdążono opracować projektów prawa spadkowego, przepisów ogólnych prawa cywilnego i postępowania nieprocesowego. W chwili wybuchu II wojny światowej prace nad prawem spadkowym były w stadium dyskusji nad jego założeniami. Przepisami ogólnymi prawa cywilnego zamierzano zająć się na samym końcu, po zunifikowaniu wszystkich innych gałęzi prawa cywilnego.
Księga elbląska
Najstarszy zwód (spis) prawa polskiego. Podstawowe źródło poznania prawa polskiego okresu rozbicia dzielnicowego.
Jest to spisany w języku niemieckim, w drugiej połowie XIII lub na początku XIV wieku, zbiór przepisów polskiego prawa zwyczajowego stosowanego w północnych dzielnicach kraju. Zgodnie z dominującą w średniowieczu zasadą osobowości prawa, Polacy zamieszkujący państwo krzyżackie, głównie ziemię chełmińską, byli sądzeni według prawa polskiego. Autorem zwodu, mającego służyć krzyżackim sędziom, jest prawdopodobnie urzędnik krzyżacki, według niektórych badaczy będący mnichem cysterskim.
Zachował się tylko częściowy, urywający się w połowie zdania, tekst zbioru. Wierszowany. Zachowane przepisy dotyczą prawa karnego, organizacji sądów i postępowania przed sądami. Oprócz poznania prawa, pomocne są również do badań nad ówczesną strukturą społeczną. Przepisy rozróżniają rycerzy, ziemian, duchownych, kupców, chłopów zależnych i ludność niewolną.
Statuty litewskie
To spisane w XVI wieku zbiory norm prawa Wielkiego Księstwa Litewskiego z zakresu prawa cywilnego, karnego, procesowego i w części publicznego.
Celem statutów było ujednolicenie prawa i jego przystosowanie do zmieniających się warunków społeczno - politycznych. Poszczególne ziemie posługiwały się odrębnymi przepisami, zawartymi w nadanych im przez Jagiellonów przywilejach. Duże znaczenie miało prawo zwyczajowe. Rozległość Wielkiego Księstwa oraz połączenie w jednym państwie obszarów o odmiennej przeszłości historycznej i różnych wpływach kulturowych, powodowało zamęt utrudniający stosowanie prawa i zarządzanie państwem. Następujące po Unii z Polską przemiany, zwłaszcza emancypacja szlachty spod dominacji kniaziów i bojarów oraz dynamiczne przekształcenia stosunków własnościowych, dodatkowo uświadomiły władcom Wielkiego Księstwa konieczność pracy nad jednolitą kodyfikacją. Pierwszą, niepełną próbą był Sudiebnik Kazimierza Jagiellończyka z 1468 roku. W 1501 roku Aleksander Jagiellończyk zapowiadał podjęcie prac kodyfikacyjnych. Ruszyły one jednak dopiero po powołaniu przez Zygmunta Starego komisji prawników kierowanej przez kanclerza wielkiego litewskiego Olbrachta Gasztołda.
I Statut W. Ks. Litewskiego, 1529.
Zasadnicze prace komisja skończyła w 1522 roku. Projekt został zatwierdzony przez Zygmunta Starego 29 września 1529 roku na sejmie w Wilnie. Nazywany czasem Kodeksem Gasztołda, I Statut składał się z 13 rozdziałów podzielonych na 244 artykuły.
Rozdziały 1 - 3 zawierają normy publicznoprawne, 4 i 5 regulowały prawo rodzinne i spadkowe, rozdział 6 - prawo procesowe i ustrój sądów, 7 - prawo karne, 8 - ziemskie, 9 regulował użytkowanie lasów i polowania, 10 - prawo cywilne, 11 -13 - prawo i proces karny.
Statut był napisany w będącym urzędowym językiem kancelarii litewskiej języku ruskim (starobiałoruskim). W 1530 roku został przełożony na łacinę, a w 1532 roku na język polski.
Twórcami statutu byli prawnicy wykształceni w zachodnioeuropejskich uniwersytetach. Poznane tam prawo rzymskie starali się połączyć ze zwyczajowym prawem litewskim i ruskim. Odwoływali się również do prawa polskiego i saskiego.
Statut obejmował ogół ludności Wielkiego Księstwa. Po jego wprowadzeniu przestały obowiązywać dotychczasowe przywileje ziemskie, nadane poszczególnym ziemiom przez poprzednich książąt. Uprawnienia ziem i zobowiązania książęce, ograniczające władzę monarchów, zostały zachowane i stały się jednakowe w całym państwie. Uregulowane zostały skład i kompetencje głównych organów państwa. Unormowano prawo własności i gwarancje nietykalności osobistej dla szlachty litewskiej, na wzór polski. Uregulowano w sposób jasny i precyzyjny postępowanie sądowe. W procesie karnym wprowadzono zasadę równości stron procesowych i jawności postępowania. Dla niektórych przestępstw wprowadzono instytucję przedawnienia.
I statut był w miarę kompleksową regulacją ustroju państwa i prawa litewskiego.
II Statut W. Ks. Litewskiego, 1566.
Dość szybko okazało się, że wprowadzony statut wymaga poprawek. Głównie dlatego, że w połowie XVI wieku szlachta litewska dążyła do zdobycia przywilejów wzorowanych na polskich. Domagano się przekazania szlachcie sądownictwa i ograniczenia uprawnień wielkiego księcia, a zwłaszcza ich dokładnego określenia. W 1551 roku Zygmunt II August powołał dziesięcioosobową komisję, składającą się z pięciu katolików i pięciu prawosławnych, mającą zająć się nowelizacją I statutu. Wielkiemu księciu nie zależało jednak na zmianach ograniczających jego władzę, stąd komisja pozostała martwym ciałem. Dopiero gdy Zygmunt August podjął reformy związane z mającą nastąpić nową unią z Koroną, powołał około 1588 roku drugą komisję, która rozpoczęła prace. W jej składzie zasiadali między innymi: kanclerz Mikołaj Radziwiłł Czarny, marszałek Ostafi Wołłowicz a także znani humaniści Piotr Rozjusz i Augustyn Rotundus (Mielecki). Pierwsza wersja nowego statutu powstała w 1561 roku. W 1564 roku projekt został w zasadzie skończony, chociaż później poprawiono jeszcze kilka artykułów. Statut został wprowadzony w życie przywilejem Zygmunta Augusta z dnia 1 lipca 1566 roku.
II Statut litewski zachował strukturę i układ pierwszego. Składał się z 14 rozdziałów i 368 artykułów. Wprowadzał jednak poważne zmiany, zwłaszcza dotyczące ustroju państwa, wywołane przeprowadzanymi właśnie reformami.
W zakresie ustroju państwowego II Statut miał charakter konstytucji. Ściśle regulował kompetencje poszczególnych organów państwowych. Najwyższą władzę w państwie zachował wielki książę. Statut wprowadzał jednak ograniczenia władzy hospodara wzorowane na polskich. Nie mógł on odtąd bez zgody sejmu litewskiego wypowiadać wojny ani zawierać pokoju, nakładać podatków i stanowić prawa. Władca zobowiązywał się przestrzegać wolności i praw posiadanych przez wszystkie stany. Nabyte dotychczas przywileje, prawa i tytuły zostały potwierdzone. Ustalona została lista urzędów i funkcji zastrzeżonych wyłącznie dla szlachty. Wprowadzono skierowany przeciwko Polakom zakaz piastowania urzędów i posiadania dóbr w Wielkim Księstwie przez cudzoziemców.
Poważne zmiany nastąpiły w sądownictwie. II Statut wprowadził na Litwie sądy ziemskie i podkomorskie. Władza sądownicza przeszła więc w ręce szlachty. Wprowadzona została jedność prawa dla wszystkich mieszkańców państwa (oczywiście jedność oznaczała podleganie wszystkich tym samym regulacjom, a nie równość wobec prawa).
W zakresie regulacji prawa materialnego II Statut, jeszcze bardziej od pierwszego, odwoływał się do instytucji rzymskich. Z prawa rzymskiego przejęto tak ważne dla szlachty pojęcie nieograniczonej własności. Dokonano zmian w prawie spadkowym, między innym ograniczając gospodarskie prawo kaduka. W prawie karnym zlikwidowano zbiorową odpowiedzialność rodziny przestępcy oraz wprowadzono zakaz karania osób poniżej 14 roku życia.
III Statut W Ks. Litewskiego, 1588.
W związku z wysuwanymi przez akt Unii Lubelskiej postulatami zbliżenia obu systemów prawnych powołana ówcześnie komisja do poprawy statutu miała w swych założeniach uzgodnić ustrój wewnętrzny Wielkiego Księstwa z postanowieniami Unii. W rezultacie prac komisji wydany został i zatwierdzony na sejmie koronacyjnym w 1588r. III Statut Litewski, zachowujący w pełni odrębność systemu prawnego Litwy, a jednocześnie przejmujący pewne postanowienia prawa koronnego i postulaty polskiej doktryny np. w kwestii wprowadzenia kar za mężobójstwo. Statut przewidywał wyłączność terytorialna jego obowiązywania nawet w stosunku do cudzoziemców. Przewidywał również posiłkowe stosowanie "inszych praw chrześcijańskich", co interpretowano jako możność posługiwania się prawem rzymskim jako prawem powszechnym narodów chrześcijańskich.
Formula processus
Kodyfikacja ziemskiego polskiego prawa procesowego. Jedyny dział prawa sądowego objęty kodyfikacją w Polsce przedrozbiorowej.
Powstanie projektu kodyfikacji było przejawem ruchu egzekucyjnego. projekt został opracowany przez komisję kodyfikacyjną powołaną na sejmie bydgoskim w 1520. W jej skład weszli delegaci szlacheccy oraz wyznaczeni przez króla doktorzy prawa kanonicznego i prawa rzymskiego. Projekt został oparty w przeważającej części na prawie małopolskim. Prace nad nim zostały ukończone w 1523. Początkowo obowiązywał jedynie w Małopolsce, następnie przyjęty w całej Koronie.
Kodeks składał się z dwóch części, w skład których wchodził:
materiał normatywny
wzory formuł procesowych.
Całość liczyła 111 artykułów, część druga nadawała kodeksowi charakter podręcznika, którym można było się posłużyć przy nauce.
Kodeks zreformował dotychczasowe polskie prawo procesowe czerpiąc ze wzorów prawa rzymskiego i prawa kanonicznego. Do najważniejszych innowacji należą min.:
wprowadzenie apelacji
usprawnienie egzekucji wyroków (przeniesienie ciężaru egzekucji z ruchomości na nieruchomości)
zniesienie nadmiernego formalizmu
zniesienie nagany sędziego (przywrócono ją w 1538 pod postacią mocji)
skrócenie i usprawnienie procesu
przyczynił się do rozwoju skargowości i pisemności w prawie polskim
Kodeks został opracowany w sposób zwięzły i syntetyczny jednak nie wyczerpywał w pełni prawa procesowego. Wobec braków w jego regulacjach od połowy XVI w. odczuwano potrzebę uzupełnienia i zmian, która narastała z upływem czasu. Praktyka sądowa rozwijała się bowiem dążąc do przedłużania i komplikowania procedury. W skutek czego pojawiły się postulaty ponownej kodyfikacji (samodzielnie lub z innymi razem z gałęziami prawa). Do prób takich kodyfikacji należą min.: Korektura Praw (1532), Kodeks Stanisława Augusta czy Postępek prawny skrócony (1611), (1642)
Korektura Praw (Taszyckiego)
Correctura iurium, zwana też Korekturą praw. Projekt opracowany przez komisję sejmową w 1532. Komisja składała się z 6 deputowanych (4 szlacheckich i 2 duchownych). Projekt ten miał charakter całościowej kodyfikacji prawa o zasięgu ogólnopaństwowym, a opierał się na Statucie Łaskiego, późniejszych konstytucjach, Edyktach oraz na spisanym prawie zwyczajowym ziemi Krakowskiej. Twórcą chodziło głownie o usunięcie sprzeczności i powtórzeń oraz ujednolicenie i rozbudowę dotychczasowych norm. Celem było także ujednolicenie wyroków sądów do przypadków w nim przedstawionych. Zawierał on też wiele nowelizacji.
Correctura iurium zawierała 929 artykułów. Została podzielona na 5 ksiąg:
źródła prawa
przepisy prawa procesowego
przepisy prawa rodzinnego i spadkowego
przepisy prawa o zobowiązaniach i prawo karne
zbiór formuł dla czynności karnych i procesowych
Zawierała też regulacje dotyczące ustroju państwa i prawa stanów. Ogólnie objęła całość ziemskiego prawa sądowego oraz wybrane przepisy z prawa stanowego. Wyraźny jest w niej podział na prawa polityczne (publiczne) i sądowe.
Była to udana próba ujednolicenia prawa w Rzeczypospolitej, świadcząca o wysokim poziomie polskiej myśli prawnej. Traktowała obronę konieczną kazuistycznie, zaliczyła ją do przedmiotowej strony przestępstwa, wyraźnie odróżniając ją od okoliczności wyłączających winę. Przewidywała wspólną, wzajemnie zależną i równą odpowiedzialność i taką samą karę dla sprawcy głównego, podżegacza i pomocnika. Kara była bezwzględnie nieokreślona. Podstawą penalizacji były kary majątkowe.
Projekt został odrzucony, mimo częściowego poparcia, przez szlachtę (przede wszystkim przez zwolenników tzw ruchu egzekucyjnego, którzy widzieli w nim zamach na demokrację szlachecką) zebraną na sejmie w 1534 roku.
W tych czasach oprócz tego projektu istniały też prywatne projekty kodyfikacyjne, jak i dzieła prawniczo-pisarskie.