REALISTYCZNA KONCEPCJA PRAWA
Trzeci główny nurt w myśleniu o prawie to kierunek realistyczny podkreśla równie mocno swój sprzeciw wobec koncepcji pozytywistycznych , jak i prawno naturalnych .Pierwszym realiści zarzucają przede wszystkim nieuzasadnioną wiarę w moc sprawczą tekstów prawnych „law In books”(prawo w książkach , prawo oficjalne) . Koncepcje prawnonaturalne realiści krytykują natomiast za poszukiwanie wzorców prawa przez spekulatywne rozważania zastępujące rzetelne badanie praktyki życia społecznego .
W swojej teorii jurysprudencji Llewellyn tak wykładał cele i zadania realistów:
Po pierwsze pojecie prawa musi być pojęciem prawa rozważanym w jego zmienności i związanym z sądowym tworzeniem prawa.
Prawo jest środkiem do realizacji celów społecznych i każda jego część składowa powinna być badana ze względu na cele i skutki i osądzana z tego punktu widzenia.
Społeczeństwo zmienia się szybciej niż prawo, stąd istnieje stała potrzeba badania, jak prawo odpowiada na aktualne potrzeby społeczne.
Do celów naukowych musi być przeprowadzone rozdzielenie opisu i oceny moralnej .
Realiści nie pokładają zaufania w przepisach prawnych i pojęciach prawnych - nie uważają ich za wystarczające dla opisania tego co sądy robią .To był zawsze ich podstawowy punkt wyjścia.
Brak zaufania do teorii, które tradycyjnie głoszą, że przepisy prawa są decydującymi czynnikami w rozstrzyganiu poszczególnych przypadków. Definiowanie prawa wyłącznie w kategorii przepisów jest absurdalne .
Realiści postulują studiowanie prawa w znacznie węższych aspektach.
Realiści także nalegają na ocenianie prawa z punktu widzenia skutków jakie ono przynosi i uważają, że ważne jest badanie tych skutków.
Te problemy muszą być badane w sposób systematyczny i ciągły.
Nurt który w ramach kierunku realistycznego odwołuje się do dorobku socjologii i upatruje istoty prawa w zachowaniach ludzi. Wyłania nam trzy nurty AMERYKAŃSKI, EUROPEJSKI oraz SKANDYNAWSKI.
NURT AMERYKAŃSKI (prawo jako fakt społeczny)
Powstał mniej więcej w II połowie XIX .Głosił iż nauka prawa powinna zajmować się prawem rzeczywistym, a więc tym, co jest, a nie tym, co być powinno. Realizm prawniczy zapoczątkował socjologiczną jurysprudencję, to był początek wszelkich analiz.
PRZEDSTAWICIELE REALIZMU AMERYKAŃSKIEGO
* Oliver Holmes - amerykański sędziA Sądu Najwyższego zasłyną pracą „The path of the law”(„Ścieżka prawa”).W tej pracy Holmes sformułował tezę, że aby zrozumieć czym jest prawo, należy popatrzeć nań z perspektywy hipotetycznego złego człowieka. Gdy przyjmiemy perspektywę „złego człowieka” to nie jest on ciekawy założeń, ani metod dedukcji, jego interesuje, co uczyni sąd w danej sprawie.
* Thomas Gray - w swojej pracy o naturze i źródłach prawa dokonał zróżnicowania między prawem a źródłami prawa. Prawem jest to, co robią sędziowie, źródłami prawa jest wszystko: ustawy, przepisy w nich zawarte, moralność, zwyczaje, poglądy polityczne, czynniki psychologiczne i społeczne.
* Jerome'a Frank - akceptując stanowiska Holmesa i Gray'a skupił się na krytyce roli reguł i norm w decyzyjnych procesach stosowania prawa.
* Karl Llewellyn - wskazuje na to, że jurysprudencja zajmując się prawem musi dostrzegać fakt, że społeczeństwo zmienia się szybciej niż prawo
NURT EUROPEJSKI
Związany jest ze szkołami wolnego prawa, które są reakcją krytyczną na pozytywizm prawniczy, w szczególności na odłam, który nazywany jest pozytywizmem pojęciowym.
PRZEDSTAWICIELE :
*François Gény w 1899r w pracy „Metody interpretacji, a źródła prawa” podjął zdecydowaną krytykę kontynentalnego pozytywizmu prawnego. Jego zdaniem pozytywizm prawniczy nie słusznie przyjmuje, że jedynym źródłem prawa jest prawo stanowione.
*Hermann Kantorowicz w pracy „Program szkoły wolnego prawa”. Kantorowicz zdecydowanie opowiadał się za odrzuceniem filozofii naturalistycznej, pozytywistycznej ,jego zdaniem istnieje potrzeba odróżnienia prawa formalnie ustanowionego od prawa, które faktycznie tworzy się i funkcjonuje w świadomości społecznej i to nazwał żywym prawem.
*Eugen Ehrlich - od niego zaczyna się koncepcja prawa sędziowskiego. Pojawia się zupełnie nowa koncepcja, która związana jest z odróżnieniem ideologii związanej decyzji sądowej i swobodnej decyzji sądowej.
*Philipp Heck - podzielając poglądy Kantorowicza, Ehrlicha mówi o tym, że jurysprudencja i nauka prawa powinny określić nową rolę sędziego i urzędnika. Prawo i życie potrzebują takiego sędziego, który pomagałby ustawodawcy, kontynuowałby jego pracę, a nie zatrzymał się na tym etapie, na którym skończył ustawodawca.
NURT SKANDYNAWSKI
Jest reprezentowany przez A.Rossa, K.Olivecrona.Ich zdaniem prawo to zespół warunków, ale faktycznych nie normatywnych , które sprawiają, że społeczeństwo może istnieć i funkcjonować w zorganizowanej grupie. Pojęcie obowiązku ma charakter subiektywny, jest wytworem subiektywnego obowiązku, którym jest nic innego jak psychiczne poczucie przymusu postąpienia w taki lub inny sposób. Podobnie inne pojęcia prawne, takie jak: uprawnienie, norma, obowiązywanie.
PRZEDSTAWICIELE :
*Karl Olivecron poszukując odpowiedzi na pytanie: „co to znaczy, że prawo obowiązuje, czy w ogóle można dociec skąd bierze się moc obowiązująca prawa?” dochodzi do wniosku, że pojęcie obowiązywania to pewna idea psychologiczna, idea naszego umysłu, ona wpływa na nasze zachowania, ponieważ uznajemy normę za obowiązującą to postępujemy zgodnie z nią. Prawo zdaniem Olivecrona jest zbiorem imperatywów przygotowanych przez instytucje prawne w odpowiednio przygotowany proceduralny sposób, a następnie ogłoszonych i opublikowanych.
*Alf Ross - traktuje prawo jako fakt, stwierdza, że pojęcie obowiązywania prawa jest twierdzeniem empirycznym i jako takie twierdzenie jest sprawdzalne. Norma prawna to tylko taka, którą stosują sądy i którą urzędnicy i sądy czują się związani. Twierdzenie, że pewna norma obowiązuje oznacza, że istnieje pewien fakt społeczny w postaci zachowania realizowanego, a zawartego w dyrektywie, czyli normie. Ross uważał, że zasadniczo normy adresowane są do sądów, sądy są związane społecznie tymi normami, a decyzje sądu są przekładane na działania organów, które mają monopol na stosowanie przymusu. Ross skupia uwagę na sądach, na przewidywaniu zachowań sędziów i to upodabnia Rossa do amerykańskich realistów, ale inaczej traktuje reguły, bo dla amerykanów te reguły pozwalają przewidywać zachowania sądów, a dla Rossa normy obowiązują, ponieważ stanowią podstawę tego przewidywania
Przedstawiciele tych koncepcji koncentrują się na działaniu prawa, interesuje ich law In action (prawo w czynie). Istota prawa jest rozmaicie ujmowana. Najczęściej jednak za prawo uważa się wzory postępowania ujawniające się w masowych, powtarzalnych zachowaniach ludzi lub w decyzjach określonych osób, które uznaje się za mające znaczenie prawne. „Prawo jest tym, co urzędnicy, sędziowie lub adwokaci robią ze swoimi sprawami” pisał amerykański teoretyk Karl Llewellyn. Realizm prawniczy był rozwijany przez Jerome'a Franka oraz przede wszystkim przez Karla Llewellyna .Ten ostatni był zarówno uczonym jak i praktykiem miedzy innymi kodyfikatorem amerykańskiego kodeksu handlowego . Realiści zamierzali metodami empirycznymi badać proces powstawania prawa, a więc decyzji osób urzędowych, przede wszystkim sędziów. Frank zwracał uwagę na to, że pozytywizm prawniczy, zakładający, że sędzia nie tworzy prawa, a jedynie je stosuje, jest nonsensem: gdyby stosowanie prawa opierało się wyłącznie na prostej dedukcji, to tylko maniacy szli by w ogóle do sądu. Frank koncentrował się na badaniu czynników prowadzący do podejmowania decyzji przez sędziów. Liczne badania prowadził także Llewellyn .Jednak on podkreślał, że realistom chodzi o badania po to, by doprowadzić do większej spoistości i przewidywalności prawa .
Koncepcje realistyczne wyrażają się w różnych teoriach i doktrynach .Jedne znajdują inspirację w naukach o psychice człowieka i wskazują , że istotą prawa są ludzkie przeżycia, emocje, które są rzeczywistymi pobudkami naszego postępowania. Nimi bowiem kierujemy się w rzeczywistości, a nie tekstami ustaw ustalonych przez władzę państwową.
Stanowisko to prezentował na początku XX wieku między innymi polski uczony Leon Petrażycki . Pisał on, że działanie norm prawnych „polega na dwóch funkcjach: z jednej strony zobowiązują one do pewnego postępowania, z drugiej zaś przydzielają one to, czego się wymaga od zobowiązanego, komuś innemu, jako jemu należne”. Normy prawne ujawniają się wszakże w naszej psychice, są wyobrażeniami sposobów zachowania. Petrażycki dochodził do definicji prawa przez analizę psychiki ludzkiej i klasyfikację ludzkich przeżyć. Wyodrębnił wśród nich -zamiast tradycyjnej klasyfikacji obejmującej przeżycia takie jak poznanie, uczucie, wola- specyficzne przeżycia poznawczo-popędowe, które określił generalnie jako emocje (impulsje). Najważniejsza cecha tych przeżyć jest ich złożoność, polegająca na tym, że mają one charakter bierno-czynny: z jednej strony wiążą się one z określonymi bodźcami, z drugiej -określonymi popędami. Emocje są rozmaitego rodzaju - emocją jest przeżycie głodu, ale emocją jest też poczucie obowiązku. Petrażycki dokonał rozmaitej klasyfikacji emocji, wśród których wyróżnił emocje moralne i prawne. Emocje moralne różni od emocji prawnych nie poczucie obowiązku, ale fakt, że w przypadku emocji prawnych mamy do czynienia z wyobrażeniem osoby mogącej domagać się od nas określonego postępowania (emocje imperatywno - atrybutowe), podczas gdy emocje moralne odczuwamy jako wolne, to znaczy odczuwamy obowiązek, ale nie związany z drugim człowiekiem (emocje jednostronnie imperatywne).Ostatecznie Petrażycki dochodził do następującej definicji prawa : ….przez prawo w znaczeniu odrębnej klasy zjawisk realnych będziemy rozumieli takie przeżycia etyczne, których emocje posiadają charakter atrybutywny . Zakładał także, że ideałem „prawa stanowionego” powinno być dążenie do zgodności z poczuciem sprawiedliwości .
Podsumowując realistyczna koncepcja prawa zakładała iż prawo powinno być bliżej człowieka którego dotyczy .
Bibliografia
1.Tomasz Stawecki, Piotr Winczorek Skrypty Becka „Wstęp do prawoznawstwa” Warszawa 2003 r.
2.Henryk Olszewski, Maria Zmierczak „Historia doktryn politycznych i prawnych” Poznań 1994 r.
3. prof. Ewa Kustra - PODTAWY FILOZOFII PRAWA