Począwszy już od lat czterdziestych lekarze psychiatrzy bardzo rozmaicie opisywali dzieci nadpobudliwe, jako ogromnie nieuważne i impulsywne. Przypisywano im minimalne dysfunkcje mózgu, dziecięcy zespół psychoorganiczny, reakcje hiperkinetyczna wieku dziecięcego, zespół nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci. W ostatnich latach mówi się o tzw. zespole nadpobudliwości ruchowej z deficytem uwagi ADHD. Jednakże tak częsta zmiana nazwy odzwierciedla niepewność badaczy zarówno, co do przyczyny, jak i również do ścisłych kryteriów diagnostycznych zaburzeń.
Najczęstszą przyczyna powstawania nadpobudliwości psychoruchowej jest uszkodzenie układu nerwowego dziecka, które może nastąpić w rożnych okresach życia:
Okres płodowy - alkohol, narkotyki, choroby zakaźne (różyczka, świnka, żółtaczka), leki, zatrucia pokarmowe, upadki, uderzenia w brzuch.
Okres okołoporodowy - niedotlenienie podczas porodu, poród wczesny, niewłaściwie przebiegająca akcja porodowa.
Przebieg życia dziecka - zapalenie opon mózgowych, choroby zakaźne połączone z drgawkami i wysokimi temperaturami, urazy mechaniczne czaszki w wieku dziecięcym np. wypadek połączony ze wstrząsem mózgu.
Objawy nadpobudliwości występują najczęściej jednak na skutek wzajemnego powiązania czynników biologicznych z czynnikami społecznymi, gdzie do czynników społecznych zaliczamy:
Atmosferę domową (napięta i niespokojna atmosfera, awantury i nerwowość rodziców - burzą równowagę dziecka, długotrwałe pobudzenie emocjonalne dziecka prowadzi do utrwalenia się pewnych nawyków reagowania na trudne sytuacje, co znajduje swoje odbicie w nadpobudliwości).
Nieprawidłowy styl wychowawczy w rodzinie (wychowanie niekonsekwentne, czyli brak stałych wymagań stawianych dziecku i stałych praw udzielanych mu przez dorosłych, a także wychowanie rygorystyczne, czyli usiłowanie podporządkowania sobie dziecka).
Brak zaspokojenia podstawowych potrzeb psychicznych (głownie miłości, bezpieczeństwa)
Spędzanie wolnego czasu głównie przy telewizji i grach komputerowych, z których bardzo duża większość zawiera elementy przemocy.
„Tempo życia” (zbyt krótki czas obcowania ze stale zapracowanymi i zabieganymi rodzicami)
Obcowanie z głośnymi i agresywnymi wzorcami kontaktów międzyludzkich
W szkole atmosfera ciągłej rywalizacji i bycia porównywanym, odrzucenie przez grupę, stosowanie zbyt wysokich wymagań (nieadekwatnych) ze strony nauczyciela.
W zespole nadpobudliwości ruchowej z deficytem uwagi wyróżnia się dwie podstawowe grupy objawów:
Nieuwagę oraz kombinację dwóch rodzajów zachowań nadaktywny oraz impulsywny. Dzieci są na ogół bardziej aktywne, roztargnione i impulsywne niż dorośli, a przy tym mniej konsekwentne i podatne na wpływu mało istotnych zdarzeń oraz zdominowane przez ludzi bądź przedmioty znajdujące się w bezpośrednim otoczeniu.
Im dziecko młodsze, tym mniejsza w nim jest świadomość czasu i tym niechętnej rezygnuje z zachcianek, jednakże im takie właśnie zachowanie występuje u dziecka znacznie częściej niż u jego rówieśników, mogą być one oznaką zaburzenia.
Prawdopodobieństwo pojawienia się ADHD jest, co najmniej trzykrotnie częstsze u chłopców niż u dziewczynek, przypuszczalnie, dlatego, że są oni genetycznie bardziej podatni na zaburzenia układu nerwowego niż dziewczynki. Typowy dla zespołu nadpobudliwości psychoruchowej wzorzec zachowań ujawnia się zwykle miedzy trzecim a piątym rokiem życia, ale pierwsze objawy zaburzenia mogą ujawnić się również i w rożnym wieku, zdarza się ze stają się one widoczne w późnym dzieciństwie lub w okresie dorastania.
W zabawach dzieci nadpobudliwych przeważa element ruchowy. Dzieci te wolą gonitwy, zawody, siłowanie się, odgrywanie scen z filmów pełnych ruchu, walk i strzałów, niż zabawy wymagające spokoju lub ograniczające ruch poprzez zasady i reguły. W takich sytuacjach dzieci nadpobudliwe przeszkadzają swoim kolegom, odrywają się od zabawy, nie uważają, kręcą się, a często wspólną zabawę porzucają. Ich nadpobudliwość przejawia się również w całym szeregu drobnych ruchów, jak manipulowanie przedmiotami, poprawianie garderoby, szarpanie włosów, czasem ogryzanie paznokci, lub kołnierzyków czy chusteczek do nosa oraz wykonywanie innych ruchów zbędnych w danej chwili. Wzmożone reakcje ruchowe dziecka nadpobudliwego są często następstwem jego nadmiernej pobudliwości emocjonalnej. Emocje i uczucia są siłą napędową działania ludzkiego. U dzieci nadpobudliwych psychoruchowo z różnych powodów nie dochodzi do pełnego zrównoważenia stosunku między reakcjami emocjonalnymi a ich przyczyną. Obserwujemy u nich zachowanie świadczące o nadmiernej pobudliwości emocjonalnej przejawiającej się w postaci wybuchów złości, impulsywnego działania, łatwego obrażania się, płaczliwości, którym towarzyszy nasilona aktywność ruchowa. Zwraca się uwagę na zmienność (labilność) nastrojów przechodzących od radosnego podniecenia do smutku i gniewliwości. Reakcje uczuciowe tych dzieci wskazują na pewną niedojrzałość emocjonalną i odpowiadają reakcjom dzieci znacznie młodszych. Niezrównoważenie emocjonalne i niedojrzałość uczuciowa powodują, że dzieci nadpobudliwe są mało odporne na sytuacje trudne, łatwo zniechęcają się tracą zapał, zaczynają działać w sposób niezorganizowany, porzucają rozpoczęte zadania. Nadpobudliwość przejawia się również w działalności umysłowej dziecka. W tym zakresie obserwuje się objaw, który przez Pawłowa nazwany został „wzmożonym odruchem orientacyjnym” manifestuje się on kierowaniem przez dziecko uwagi na każdy bodziec płynący z otoczenia.
Organizacja życia dziecka z ADHD powinna skupić się na zmianie metody wychowawczej. Wiąże się to z wieloma problemami, gdyż wymaga to od rodziców poświęcenia wiele czasu na pracę z dzieckiem. Najważniejszą rzeczą jest pozytywne wzmocnienie, czyli chwalenie dziecka za spokojną skoncentrowaną pracę oraz za dobre wyniki. Nie rzadko dziecku trzeba towarzyszyć w każdej minucie, angażując go w drobne prace domowe i życie rodziny. Ważną rzeczą jest również poświęcanie dziecku czasu, organizowanie zabaw, aktywny wypoczynek. Można dziecko zapisać do klubu sportowego, gdzie będzie miał możliwość „wyładowania” swojej energii i przebywania w gronie rówieśników. Trzeba pamiętać, że zwracanie uwagi na dziecko tylko w sytuacjach, gdy jest niegrzeczne jest nagrodą za jego niegrzeczność, - bo tylko wtedy rodzice poświęcają mu chwilę uwagi, jakiej on bardzo potrzebuje.
Pierwszą zasadą (wcale nieodbiegającą od zasad potrzebnych wszystkim dzieciom) jest konieczność funkcjonowania w obrębie jasno sformułowanych, stałych ram określających reguły życia rodzinnego. Dziecko, które ma problemy z uporządkowaniem własnego świata, szczególnie trudno jest zrozumieć, dlaczego pewne zachowania jednego dnia są akceptowane, a drugiego dnia spotyka je za nie kara.
Takie doświadczenia prowadzą do poczucia niepewności, niesprawiedliwości, a co za tym idzie, braku poczucia bezpieczeństwa. W związku z tym priorytetowym elementem pomocy dziecku jest ustalenie stałych reguł i zasad ich przestrzegania. Pierwszym zadaniem dla rodziców jest, więc określenie, które z zasad obowiązujących w ich domu i życiu są absolutnie niekwestionowane, które są ważne, które byłyby mile widziane, a które można pominąć. Oczywistym jest, że rodzice muszą osiągnąć porozumienie, co do wyżej wymienionych zasad, jak również podjąć zobowiązanie, że będą one zawsze przestrzegane, niezależnie od pory dnia, stopnia zmęczenia, okoliczności, czy nieobecności jednego z rodziców w domu.
Ponieważ dzieci z ADHD mają tak duże trudności z zaplanowaniem i zorganizowaniem codziennych czynności, nie mają poczucia czasu, a na dodatek nie przewidują konsekwencji swoich działań, potrzebują naszej pomocy w uporządkowaniu rzeczywistości i poczucia, że jeśli czegoś nie potrafią mogą liczyć na naszą pomoc. Jednym z takich elementów, bardzo pomocnym w codziennym funkcjonowaniu takiego dziecka jest ustalenie planu dnia, który objąłby zarówno obowiązki jak i przyjemności dziecka. Istotnym może okazać się również określenie norm czasowych dla każdej czynności, która przy wykonaniu na czas uprawnia dziecko do nagrody (przywileju), lub powoduje ich utratę w razie niewypełnienia ustalonych reguł. Tym, na czym dziecku zależy może być np.: telewizja, komputer, pieniądze, żetony, które pod koniec tygodnia przeliczane są na określone przyjemności (czas spędzony sam na sam z rodzicem, wyjście do kina, późniejsze pójście do łóżka, itp.). Cokolwiek okaże się dla dziecka cenne i warte jego wysiłku, może posłużyć, jako nagroda w tak ustalonym konkursie. Na tym etapie warto zaprosić dziecko do rozmowy na ten temat, celem wspólnego opracowania zasad systemu. Wówczas dziecko będzie się czuło częścią, która za system odpowiada, a nie jest tylko jego podmiotem, co jest szczególnie ważne dla niego. W tym miejscu chciałabym dodać, iż warto jest ustalenie kilku zasad na temat kary (konsekwencji) i nagrody (pochwały), jako środka wychowawczego. Kara ma szansę zadziałać, jeżeli nie jest konsekwencją naszego gniewu, frustracji, czy złego humoru, ale naturalną konsekwencją zachowania dziecka (np. guzdrał się rano-spóźnił się do szkoły), bądź czymś, co wynika z wcześniej ustalonych, jakie zostały postanowione, które znane są dziecku, reguł obowiązujących w domu np. telewizję ogląda dziecko, które ma odrobione wszystkie lekcje, ale rodzic musi towarzyszyć dziecku, gdyż dziecko z ADHD szybko może się zdekoncentrować w ich odrabianiu, dlatego warto jest zauważyć ten moment i nakazać dziecku na przykład wyniesienie śmieci, po czym powróci on do odrabiania lekcji. Warunkiem funkcjonowania tego systemu jest jego stałość (niezmienność) i konsekwencja w egzekwowaniu (każdorazowe przekroczenie reguł pociąga za sobą ustalone wcześniej konsekwencje). Drugą, równie ważną i skuteczną formą reagowania rodziców na zachowanie dziecka jest nagroda lub pochwała. Aby ona odniosła swój skutek musi być zasłużona (dziecko doskonale wie, kiedy usiłujemy je przekupić), natychmiastowa i jednoznaczna (bez "...,ale..."). Najlepiej, gdy pochwała opisuje to, co nam się w zachowaniu dziecka podoba (np. "ładnie układałeś klocki z bratem, dzisiejszego wieczoru"). Wówczas dziecko rozumie, za co, konkretnie jest chwalone, co daje szansę na powtórzenie pożądanego przez nas zachowania w przyszłości. Dla dzieci, z bardzo niską samooceną, dobrym sposobem jest chwalenie ich przed osobami trzecimi, tak by one mogły to usłyszeć.
Chciałabym również w tym miejscu zaznaczyć kilka cennych zasad dla rodziców, jakie powinny być przydatne, oto one:
1. Aby upewnić się, że dziecko słucha najlepiej patrzeć mu w oczy, można delikatnie ująć twarz dziecka w swoje ręce, poprosić o powtórzenie polecenia.
2. Informację należy przekazywać w zwięzłej, krótkiej formie (im mniej słów, tym lepiej)
3. Kolejne polecenia należy wydawać dopiero po wykonaniu poprzedniego; przypominając dziecku o jego obowiązku można to zrobić w postaci np. równoważników zdań.
4. Bezwzględnie należy unikać wieloskładnikowych poleceń (dziecko słyszy tylko początek, tego, co do niego mówimy), lub zbyt ogólnych (np."zrób porządek w pokoju"), zamiast tego precyzujemy (np. "ułóż książki na półce").
5. Skuteczne mogą okazać się komunikaty pisemne, porozwieszane w strategicznych miejscach w domu (np."buty do szafki" - kartka zawieszona na szafie przy drzwiach wejściowych, będzie mu przypominać, co powinien zrobić)
Niemniej ważną sprawą, na którą warto zwrócić uwagę, jest nie praktykowanie pewnych, typowych dla większości rodziców, zachowań, które w odniesieniu do dziecka z ADHD są nie tylko nieskuteczne, ale często pogarszają sytuację.
1. Wydawanie kategorycznych poleceń czy rozkazów ( z wyjątkiem sytuacji, gdy zagrożone jest bezpieczeństwo dziecka); polecenie powinno posiadać formę niewywołującą agresji i akceptowaną przez nasze dziecko.
2. Prawienie kazań może wprawdzie poprawić nasze samopoczucie (powiedzieliśmy to, co nasze dziecko powinno usłyszeć), ale jest całkowicie nieefektywne, ponieważ dziecko z ADHD "wyłącza się” po paru minutach.
3. Zasypywanie wieloma pytaniami, szczególnie dotyczącymi obszaru, który jest dla dziecka przykry lub trudny (np."jak ci poszło w szkole?").
4. Obrażanie, niesłuszne oskarżanie, ośmieszanie, czy w innej formie ranienie uczuć dziecka pogłębia tylko jego żal i rozgoryczenie, poczucie niesprawiedliwości i niską samoocenę.
5. Kary nigdy nie powinny być stosowane, jako odpowiedź na zachowania, które są przez dziecko niezawinione (wynikające z jego choroby).
6. Negowanie uczuć dziecka, wywołuje poczucie niezrozumienia, braku akceptacji, żalu (możemy przetrwać największe trudności, ale potrzebujemy, choć jednej osoby, która nas zrozumie).
Na koniec swojej pracy chciałabym napisać, jakie sposoby mogą być bardzo pomocne:
postaraj się przewidzieć, w jakich sytuacjach dziecko może źle funkcjonować i zrób wszystko, by do nich nie dopuścić lub nie pozwolić na ich rozwinięcie ( np. nudne i długie przyjęcie u cioci)
ewidentnie złe zachowanie dziecka (świadome nieposłuszeństwo, prowokacja, arogancja wobec dorosłych, lekceważenie ich, agresja) musi być korygowana natychmiast; ADHD nie może być usprawiedliwieniem dla świadomie negatywnych zachowań
pokaż dziecku, w jaki sposób ma naprawić wyrządzoną szkodę (skleić pękniętą ramkę, odkupić zgubioną zabawkę); jeśli nie zrobiło tego celowo jest mu z pewnością i tak przykro, oszczędź mu, więc długich "kazań", tylko przypomnij o obowiązujących zasadach
nie zwalniaj dziecka z ponoszenia naturalnych konsekwencji jego działań; jest to podstawowa reguła życiowa, z której nikt i nic go nie zwolni
chwal dziecko tak często, jak to tylko jest możliwe; pamiętaj, że ma ono niewiele naturalnych obszarów, w których się sprawdza, a otoczenie i tak głównie zauważa jego błędy
chwal za wysiłek i staranie, a nie tylko za efekty (stwierdzono, że im więcej dziecko otrzymuje pozytywnego wsparcia - na każdym etapie działania - tym większa jest szansa, że będzie chciało dłużej i efektywniej pracować
większość poleceń wymaga wielokrotnego, spokojnego powtórzenia
w sytuacji słownej konfrontacji nie daj się w nią wciągnąć, spokojnie powtórz polecenie, jeśli to nie skutkuje, przerwij ten dialog odsyłając dziecko np. do jego pokoju (nie licz na to, że można "przegadać” dziecko z ADHD)
bądź jednocześnie elastyczny i konsekwentny; wbrew pozorom jedno nie wyklucza drugiego; jeśli dziecku udało się przyjąć konsekwencje swojego, negatywnego zachowania bez awanturowania się (a wiemy, że kontrolowanie emocji nie jest silną stroną tych dzieci) możesz np. regulaminową konsekwencję zmniejszyć do połowy
stanowczość i konsekwencja w stosowaniu opracowanych reguł muszą iść w parze z miłością, chęcią zrozumienia i okazywanym dziecku współczuciem
Zbierając na zakończenie przedstawione wyżej informacje, chciałabym przedstawić jeszcze propozycje działań rodzicielskich, które mogą w istotny sposób pomóc dziecku w codziennym funkcjonowaniu, a jego rodzicom w zdecydowany sposób ułatwić żywot:
1. Ustal jasne oraz stałe oczekiwania i zasady postępowania, obowiązujące w twojej rodzinie, bądź konsekwentny w ich przestrzeganiu.
2. Opracuj obowiązujący w twoim domu system, który nagradza pożądane zachowania, a na nieakceptowane - odpowiada określonymi wcześniej konsekwencjami.
3. Pomóż dziecku w niełatwych dla niego relacjach z rówieśnikami (stwarzaj okazję do spotkań, zaprzyjaźniaj się z rodzicami innych dzieci i wytłumacz im istotę problemu itp.)
4. Znajdź mocne strony swojego dziecka i postaraj się budować jego własny wizerunek, poczucie dumy i sukcesu w oparciu o te atuty.
5. Ustal codzienny, wygodny dla obu stron, czas spędzany wyłącznie z dzieckiem; chwile te mają służyć interakcji wyłącznie pozytywnej, tak by wzmocnić jego dobry odbiór samego siebie.
6. Poszukaj pomocy dla samego siebie (np. grupa wsparcia rodziców); rodzice borykający się, na co dzień z podobnym problemem, są nie tylko bezcennym źródłem informacji i pomysłów, a tak naprawdę jedynym gronem, które autentycznie rozumie istotę tego, co jest twoim udziałem w codziennym życiu.
Bibliografia:
Polskie Towarzystwo ADHD
Pomóż dziecku z ADHD. Praktyczny poradnik dla rodziców i pedagogów
„Jak pracować z dziećmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych” Wydawca: Libe
Od Chaosu Do Spokoju. Jak wychowywać dzieci z ADHD i innymi zaburzeniami zachowania. Wydawca: Media Rodzina
~ 6 ~