Prawo a moralność
Prawo, a ściślej prawo w ujęciu przedmiotowym, to system norm prawnych, czyli ogólnych, abstrakcyjnych i jednoznacznych dyrektyw postępowania, które powstały w związku z istnieniem i funkcjonowaniem państwa lub innego uporządkowanego organizmu społecznego, ustanowione lub uznane przez właściwe organy władzy odpowiednio publicznej lub społecznej i przez te organy stosowane, w tym z użyciem przymusu.
Prawo, ze względu na wieloznaczność pojmowania, w tym różnice światopoglądowe wydających o nim opinie, jest pojęciem wyjątkowo trudnym do zdefiniowania. Dlatego wszelkie jego definicje są przedmiotem sporów.
Moralność jest zbiorem zasad (norm), które określają co jest dobre (prawidłowe, nieszkodliwe), a co złe (nieprawidłowe, szkodliwe).
Moralność można definiować jako sposób postępowania jednostki ludzkiej przyjęty pośród większości za normę, będąca częścią dziedzictwa kulturowego danej organizacji kulturowej, która wywołuje negatywne lub pozytywne emocje innych jednostek, nie jest z sprzeczna lub jest z naturą człowieka oraz nie jest szkodliwa lub jest z punktu widzenia organizacji kulturowej danej społeczności.
Wydawać by się mogło, iż prawo i moralność to pojęcia zbieżne, że jedno bez drugiego nie istnieje. Jednakże o ich integralności można mówić tylko w przypadku gdy prawu nadajemy przymioty sprawiedliwości i słuszności.
Normy prawne opierają się na zasadach demokratycznego państwa, na Konstytucji jako głównym akcie, który podporządkowuje społeczeństwo woli ustawodawcy. Moralność społeczna tworzona jest przez tradycje, zwyczaje i obyczaje przyjęte w danej grupie przez szereg pokoleń i głęboko ukorzeniona i przekazywana z pokolenia na pokolenie.
Z założenia, w demokratycznym państwie to społeczeństwo stanowi prawo. W teorii prawa liberalnego takie wartości, jak wolność czy autonomia jednostki, wyniesiono wręcz na piedestał prawa. Nie zakłada się prawa wyzbytego z wartości, lecz opartego na szczególnych wartościach i zasadach. Jest oczywiste bowiem, że prawo nie jest, nie powinno i nie może być moralnie neutralne. Neutralność moralna odnosi się do stosunku między aksjologicznie określonym systemem prawa a różnorodnymi systemami etycznymi w społeczeństwie, którego ów system prawny dotyczy. Prawo gwarantuje maksymalny obszar wolności wszystkich członków społeczeństwa - prawo powinno być neutralne wobec rozmaitych koncepcji moralności prywatnej (jednostkowej), określających ideały godziwego życia i zasady doskonałości moralnej. Zasada wolności jest ograniczona zasadą krzywdy. Wydaje się, iż każda wspólnota, a zwłaszcza społeczeństwo, którego zinstytucjonalizowaną formę stanowi państwo, powinna opierać się na minimum etycznym, tj. zasadach i regułach życia społecznego, bez których społeczeństwo nie mogłoby funkcjonować. Prawo powinno opierać się na uznanych powszechnie elementarnych, ogólnoludzkich wartościach (jak np. zakaz zabójstwa, kradzieży, nakaz wykonywania zobowiązań etc.). Problemem nie jest fakt, iż trzeba chronić społeczne wartości (jak życie, zdrowie, wolność, bezpieczeństwo) poprzez prawo. Spór dotyczy zakresu i treści tych wartości i zakresu ich prawnej ochrony. Przykładowo, kontrowersje wzbudza penalizacja aborcji w kontekście takich wartości społecznych, jak z jednej strony ochrona życia i poszanowanie wolności z drugiej strony.
Wartości moralne wyrażane lub inkorporowane przez dany system prawa nie tworzą systemu etycznego. Stanowią one wielopoziomowy układ zasad odpowiadających hierarchicznej strukturze systemu prawa. Podstawowe wartości porządku prawnego formułowane są w konstytucji w postaci zasad porządku prawnego. Wartości porządku prawnego wyrażane mogą być pośrednio lub bezpośrednio. Wolność - wartość istotna w teorii prawa liberalnego - jest wartością prawną, którą należy odkodować z wielu przepisów konstytucyjnych i ustawowych bądź nawet z precedensów.
Wolność wyborów moralnych może być ograniczona przez ingerencję prawa w sferę moralności, jeśli ta ingerencja dotyczy narzucania tzw. perfekcjonizmu etycznego. Ochrona przez prawo elementarnych, ogólnoludzkich wartości i ich wymuszanie siłą nie narusza wolności wyboru moralnego, gdyż wolność taka ma swoje „społeczne ograniczenia”.
Wolność nie jest samowolą, a wolność jednego człowieka musi być pogodzona z wolnością drugiego człowieka, jak zauważył Kant. Prawo ma na celu zharmonizowanie wolności różnych osób. Prawo dla pokojowego współistnienia różnych wolności ustanawia „bariery”. Prawo to „ogół warunków, pod którymi wola jednej osoby może zostać pogodzona z wolą drugiej osoby, zgodnie z powszechnym prawem wolności”. Powszechne prawo wolności polega na tak szerokiej sferze wolności, jaką da się pogodzić z równą wolnością innych osób.
Ochrona społeczeństwa przed upadkiem wiąże się z potrzebą ochrony integralności społeczeństwa. Usprawiedliwione jest przeciwdziałanie potępianym przez społeczeństwo zachowaniom poprzez prawo karne i jego środki. Do uznania czynu za czyn naganny wystarczy odpowiednio silne społeczne potępienie „chłodno i bez emocji”), które w przekroju czasowym może ulegać zmianom, w zależności od wielu czynników (np. przemiany społeczne, rozwój wiedzy). Prawodawca nie powinien zbyt szybko reagować zmianami prawa na zmiany tolerancji społecznej. Integralność społeczna i poczucie jedności społeczeństwa są ważniejsze niż wolność osobista.
Niektóre doświadczenia krajów zachodnich pokazują, że liberalizacja prawa w sprawach kontrowersyjnych społecznie i moralnie niekoniecznie powoduje zmiany standardów zachowań. Przykładowa mimo dopuszczalności aborcji w USA jest tam znaczny przyrost naturalny (w porównaniu do Europy). Ale podobnie jest w Irlandii, gdzie aborcja jest zakazana. Wiele, zdaje się, zależy od czynników socjalnych, ekonomicznych, kulturowych, poziomu dobrobytu społeczeństwa i kultury społecznej.
Między prawem a moralnością zachodzą następujące różnice, a konkretnie między normą prawna a normą moralną. Istniały koncepcje, zgodnie, z którymi te ujawniają się w samym sformułowaniu norm. Jednak nie zawsze różnią się one od siebie, często normy moralne przybierają postać zbliżoną do norm prawnych, zdarza się również i tak, że normy prawne nie różnią się niczym od norm moralnych. Normy moralne, zawarte np. w Dekalogu, w swym sformułowaniu nie różni się niczym od norm prawnych. Po wtóre można rozróżniać normy poprzez ujęcie ich genezy. Zgodnie z tym odróżnieniem, norma prawną jest taka norma, która powstała w wyniku jednorazowego aktu stanowienia odpowiedniej władzy, natomiast norma moralna kształtuje się w sposób żywiołowy. Po trzecie próbowano odróżnić obie normy przez określenie warunków, w jakich one obowiązują. Tak, więc sądzono, iż normy moralne obowiązują wtedy i tylko wtedy, gdy człowiek je zaakceptuje w swym sumieniu, podczas gdy normy prawne obowiązują niezależnie od ich akceptacji.
Norma moralna obowiązuje wtedy, gdy w świadomości społecznej przekraczanie jej jest uważane za niemoralne, zaś respektowanie za moralne. W tym sensie zarówno moralność jak i prawo obowiązują tu i teraz, niezależnie od subiektywnej aprobaty jednostki. Po czwarte, znanym rozróżnieniem moralności i prawa jest rozróżnienie ze względu na odmienny rodzaj sankcji. Po piąte, istniały propozycje odróżnienia tych norm na podstawie tego, w jaki sposób człowiek dowiaduje się o ich obowiązywaniu, czyli albo poprzez akt prawny, jak w przypadku normy prawnej, lub w społecznie utarty sposób - norma moralna. W końcu możemy je odróżnić dzięki analizie ich treści. Np.. normy prawne nie tylko nakazują nam jakieś działania, lecz również dają komuś prawo do egzekwowania od tego typu działań lub zachowań. Normy moralne natomiast żądają od nas pewnego postępowania, nie dając przy tym nikomu prawa do tego, by mógł od nas tego postępowania żądać. Stąd moralność jest niejako szlachetniejsza, bardziej elitarna niż prawo, jednak prawo jest od moralności ważniejsze, ze względu na funkcjonowanie społeczeństwa. Istnieje grupa czynów, które będąc przekroczeniem moralności stanowią zarazem przekroczenie prawa. Przestępstwa kryminalne, a więc morderstwo, rabunek, kradzież, gwałt, szantaż, należą do tej właśnie grupy. Czyny tego typu w sposób oczywisty stanowią zarówno przekroczenie norm prawnych i moralnych. Morderstwo będzie pociągało za sobą nie tylko karę, lecz również potępienie społeczne, co nie zawsze musi wystąpić w przypadku np. przekroczenia jakichś przepisów kodeksu postępowania administracyjnego. Są takie czyny, które przekraczając prawo nie muszą być przedmiotem negatywnej oceny moralnej. Prawo z natury rzeczy operuje kategoriami ogólnymi. Zgodnie z tym, wobec prawa wszyscy ludzie są równi. Ale przecież, gdy stosuje się kategorie ogólne do przypadków indywidualnych, zawsze może zdarzyć się tak, iż ogólnie słuszne prawo stanie się w danym przypadku prawem krzywdzącym. Słuszna jest zasada równości ludzi wobec prawa, jednakże faktem jest, iż ludzie w rzeczywistości są czynem niemoralnym.
Ogólnie rzecz biorąc, istnieje wiele przekroczeń słusznych przepisów, które w określonych sytuacjach nie mogą być podstawą negatywnej oceny moralnej. Żyjemy w czasach wielu kodeksów moralnych, na świecie istnieją interpretatorzy Tory, Koranu, Biblii, uznający swoje zasady za jedynie słuszne. My, co, na co dzień dokonujemy moralnych wyborów. Czy z moralnego punktu widzenia słuszniejsze jest zarabianie pieniędzy dla rodziny, czy spędzanie z nią czasu? Gdzie jest granica, której nie można przekraczać?
Podsumowując wszystkie te rozważania, możemy zauważyć, że między moralnością i prawem może zaistnieć zgodność, rozbieżność, konflikt, sprzeczność a także sytuacja rozgraniczenia sfer ich oddziaływania. Właściwe zrozumienie owych stosunków może mieć miejsce wówczas, gdy podda się analizie relacje zachodzące między konkretnym systemem moralnym i konkretnym systemem prawnym.
4