„Przesłanie Pana Cogito” Zbigniew Herbert
Informacje o Zbigniewie Herbercie
Reprezentuje nurt refleksyjno-intelektualny w poezji polskiej, także neoklasyczny (sięga do historii i mitologii antycznej). Zadebiutował w 1956 r. tomem wierszy „Struna światła” (debiut spóźniony - pisał do szuflady). Inne jego zbiory: „Hermes, pies i gwiazda”, „Studium przedmiotu”, „Pan Cogito”. Jest także autorem esejów, np.: zbiór „Barbarzyńca w ogrodzie”. Herbert należy do najpoczytniejszych poetów współczesnych, także za granicą, o czym świadczą tłumaczenia jego wierszy na wiele języków. Herbert był kilkakrotnie brany pod uwagę jako kandydat do pokojowej nagrody Nobla.
Cechy jego twórczości:
często sięga do antyku, mitologii, biblii
bohater jego wierszy to człowiek współczesny, uwikłany w historię i kulturę
w swoich wierszach często przyjmuje funkcję narratora, który rzeczowo i spokojnie prezentuje różne postawy filozoficzne i moralne
bohater staje często w sytuacji wyboru i prawie zawsze jest to wybór tragiczny
jego wiersze są poszukiwaniem uniwersalnego systemu wartości, a najważniejszą dla niego wartością jest godność, czyli postawa wyprostowana
język wierszy jest oszczędny, konkretny, często wykorzystywany jest kostium mitologiczny i parabola
Interpretacja wiersza „Przesłanie Pana Cogito”
wiersz uważany był za programowy dla opozycji antytotalitarnej lat 80-tych. Pochodzi z tomu „Pan Cogito”. Inne wiersz z tego tomu to: „Pan Cogito o postawie wyprostowanej”, „Powrót Pana Cogito”, „Pan Cogito a pop”.
Pan Cogito to alterego (drugie „ja”) poety. Imię to nawiązuje do filozofii Kartezjusza, do jego słów: Cogito ergo sum” - myślę, więc jestem. Herbert podobnie jak Kartezjusz uważa, że wyznacznikiem ludzkiego istnienia jest rozum i zdolność człowieka do myślenia. Człowiek istnieje naprawdę, kiedy myśli, kiedy jest aktywny, zdolny do refleksji nad światem i samym sobą. Taki właśnie jest Pan Cogito. Dlatego ma moralne prawo do określenia nakazów i formułowania przesłań.
utwór jest przykładem liryki-apelu. Pan Cogito zwraca się do odbiorcy, mówi do niego w liczbie pojedynczej, używa czasowników w trybie rozkazującym, np.: idź, strzeż się, czuwaj, powtarzaj, bądź wierny, bądź odważny,
zwraca się do pojedynczego człowieka, ponieważ zdaje sobie sprawę, że jego propozycja życia jest bardzo trudna, że tylko nieliczni jej sprostają,
cały wiersz nazwać można jedną, rozbudowaną apostrofą. Jest to przesłanie - apel skierowany do współczesnego człowieka.
I zwrotka - przywołany jest tu mit o wyprawie agronautów po złote runo. Określenie „tamci” oznacza wszystkich bohaterów z przeszłości, takich jak wspomniani na końcu utworu, np.: Hektor czy Roland. Złote runo to symbol wspaniałej nagrody, ale „złote runo nicości” oznacza nagrodę, która nigdy nie zostanie przyznana. Za życia w zgodzie z przesłaniem Pana Cogito nie czeka człowieka żadna nagroda, raczej ogarniać go będzie zwątpienie, strach, odrzucenie.
II zwrotka - postawa wyprostowana to postawa zachowania godności. Na kolanach proszą o łaskę ci, których nie stać na walkę. Plecami odwracają się ludzie obojętni, uciekający. Obaleni w proch, to ci, których zasady zostały złamane, których człowieczeństwo zostało upodlone. Postawa wyprostowana będzie tym bardziej trudna, że adresat będzie żył wśród złamanych i upodlonych, że będzie samotny i niezrozumiany.
III zwrotka - słowo „ocalałeś” kojarzy się z wierszem Różewicza „Ocalony” - ocalał tylko fizycznie. Ocalenie nie jest tu równoznaczne z ocaleniem życia. Ocalony musi dawać świadectwo prawdzie. Celem ocalenia nie jest to, aby wygonie żyć, ale żeby być wiernym sobie i swoim zasadom zawsze i wszędzie (skojarzenie z apostołami).
IV zwrotka - rozum nie zawsze jest w stanie poznać prawdę, wtedy zaufać trzeba odwadze i czynowi. Często poznanie prawdy wiąże się z przyjęciem wiary.
V zwrotka - gniew jest bezsilny, bo Herbert wie, że na zło nie można reagować złem, że zło wyzwala nowe zło. Gniew rozumieć tu trzeba jako niezgodę na zło, jako aktywne reagowanie na nieprawość.
VI zwrotka - poeta każe gardzić cechami człowieka, a nie samym człowiekiem. Takimi cechami jak: fałsz (cecha szpiclów), okrucieństwo i brak współczucia (cecha katów), tchórzostwo. Wygrają kaci, szpicle i tchórze, ale będzie to zwycięstwo pozorne. Człowiek broniący pewnych wartości zostanie zabity, zniszczony, ale ci którzy go zniszczą nie zagłuszą wyrzutów sumienia, pozostanie w nich niepokój.
VII zwrotka - fragment: „i nie przebaczaj” wydaje się dziwny, bo jest zaprzeczeniem chrześcijańskiego miłosierdzia, chodzi tu jednak o to, by człowiek nie przebaczał za drugiego człowieka. „nie w twojej mocy przebaczać w imieniu tych których zdradzono o świcie” - o świcie został zdradzony Chrystus - każdy kto w ten sposób został zdradzony jest podobny do Chrystusa. Tylko sam człowiek skrzywdzony może przebaczyć swoim dręczycielom.
VIII zwrotka - człowiek nie może niczym przesłonić prawdy o sobie, nie może się wywyższać i nie dostrzegać w sobie wad. Nie jest on nikim nadzwyczajnym, nie ma więc powodów do pychy czy dumy.
IX zwrotka - „strzeż się oschłości serca” - czyli bądź uczciwy wobec siebie, nie broń się przed uczuciami, nie bądź oschły. „kochaj źródło zaranne” - wykorzystaj każdą okazję, która może rozbudzić twoje czyste uczucia. „kochaj…ptaka o nieznanym imieniu” - ptak to symbol wolności, swobody, niezależności. „kochaj…dąb zimowy” - dąb to symbol siły, potęgi, mocy. „kochaj…światło na murze” - mur jest symbolem zniewolenia, ograniczenia, ale światłość jest nadzieją na wolność. „kochaj…splendor nieba” - słowo splendor oznacza przepych, świetność, chwałę. Splendor nieba to tradycja religijna (niebo może oznaczać Boga). Niebo oznaczać może także naturę, przyrodę. Przyroda i religia to potęgi, które są ciągłe i niezmienne. Świat istniał i będzie istniał bez pomocy człowieka, nie jest po to, aby zajmować się ludzkimi kłopotami i upadkami. Świat jest wyzwaniem dla człowieka, jest egzaminem i walką.
X zwrotka - „światło na górach” - to zapowiedź ponownego przyjścia Chrystusa, któremu towarzyszyć będą błyskawice. Każdy musi być czujny, bo Chrystus przyjdzie niespodziewanie. Każdy musi działać dopóki nie umrze - „dopóki krew obraca w piersi twoją ciemną gwiazdę”. Ciemna gwiazda to serce ukryte w mrocznym (skłonnym do zła) ludzkim wnętrzu. Kolor czarny kojarzy się ze złem, a więc i adresat tego wiersza nie będzie tego zła pozbawiony, np. będzie czuł nienawiść, będzie zdolny do zemsty, będzie miał wątpliwości.
XI zwrotka - poeta z bajek i legend każe uczyć się postawy, bo tam łatwo odróżnić dobro od zła, bo tam zawsze dobro zwycięża, a zło jest ukarane. Słowa: „tak zdobędziesz dobro którego nie zdobędziesz” brzmią paradoksalnie. Dobro jest wartością niewymierną, niematerialną, nie da się go zgromadzić, tak jak dobra materialne. Człowiek jest tym bardziej dobry im częściej dzieli się dobrem z innymi. Tylko taki człowiek zgromadzi dobro naprawdę, który dzieli się dobrem w nim tkwiącym. „powtarzaj wielkie słowa powtarzaj je z uporem” - Herbert każe pozostać wiernym wielkim słowom, czyli ideom, do których należą: miłość, sprawiedliwość, prawda, miłosierdzie. „ci co szli przez pustynię i ginęli w piasku” - to naród wybrany, który poszukiwał 40 lat swojej Ziemi Obiecanej. Żydzi ginęli na pustyni, błąkali się, bliźnili przeciwko Bogu i szybko się do niego zbliżali. Wytrwali w swej wędrówce, to prawdziwa ich walka, ideą jest Bóg i za to zostali nagrodzeni.
XII zwrotka - Herbert uświadamia, że człowiek za wierność swoim ideałom nie zostanie nagrodzony, zostanie wyszydzony, wyśmiany, a może nawet zostanie zabity w okolicznościach urągających ludzkiej godności - „na śmietniku”. Według Herberta to jest jedyna droga do czystości, wierności i wielkości.
XIII zwrotka - tylko wierni swoim ideałom mogą znaleźć się w gronie bohaterów ludzkości (Hektora, Rolanda). „zimne czaszki” - czaszka to symbol niezniszczalności, jest najtrwalszym śladem po śmierci człowieka.
XIV zwrotka - wiersz kończy się wezwaniem „Bądź wierny idź”, czyli nie zdradzaj swoich ideałów, przekonań, wartości.
Nakazy Pana Cogito przypominają biblijny Dekalog:
I - idź przez życie wyprostowany
II - dawaj zawsze świadectwo prawdzie
III - bądź odważny
IV - nie toleruj zła
V - pogardzaj ludźmi słabymi
VI - nie przebaczaj w cudzym imieniu
VII - strzeż się pychy
VIII - kochaj
IX - bądź wrażliwy
X - szanuj tradycje
Środki stylistyczne:
dużo jest nawiązań di biblii:
biblijna stylizacja języka - użycie trybu rozkazującego
słownictwo biblijne, np. obalić w proch, dać świadectwo, zdradzić o świcie (Judasz), zaiste, czuwaj
pojawia się motyw pielgrzyma, np. „…ci co szli przez pustynię i gięli w piasku”
przeważają zwrotki 2-wersowe - dystychy. Są również zwrotki 3, 4, 5-wersowe, zakończenie to 1 wers: „Bądź wierny idź”
brak znaków interpunkcyjnych
oksymoron - „złote runo nicości”
antyteza - `zdobędziesz dobro którego nie zdobędziesz”, jest to jednocześnie paradoks
anafory, np. idź, strzeż, powtarzaj,
polisyndeton (powtarzanie się na początku wersów spójników) - a
wiersz jest bezrymowy, czyli biały
język jest prosty, konkretny, nie ma zbędnych epitetów, porównań
porównania, np. gniew bezsilny jak morze, jak ci co szli przez pustynię i ginęli w piasku
dużo jest zdań eliptycznych (opuszczenie jakiegoś elementu w zdaniu), np. „kochaj źródło zaranne”, „kochaj… ptaka o nieznanym imieniu”, „kochaj…dąb zimowy”
peryfraza (omówienie), np. „dopóki krew obraca w piersi twoją ciemną gwiazdę” - dopóki żyjesz
dużo jest niepoetyckich wyrazów, kolokwializmów, np. śmietnik, szpicel, kot, tchórz - są to wyrazy nacechowane ujemnie.