Nazwa

Nazwa "średniowiecze" pochodzi od łacińskich słów media aetas, medium aevum, oznaczającym wieki, czasy pośrednie między starożytnością a renesansem. Określenie to pojawiło się w wiekach XVI-XVII w dziełach historyków. W XVIII w. zaczęto określać nim również epokę literacką. Początkowo nazwa ta była nacechowana negatywnie. Twórcy odrodzenia traktowali wieki średnie jako czasy barbarzyństwa i upadku kultury. Dopiero od XVIII w. nazwa straciła negatywny wydźwięk.

Ramy czasowe:

Epoki literackie nie oddzielają się ostro od siebie, ale nakładają. Schyłek średniowiecza zachodził równocześnie z początkiem Renesansu (np. w XVI w. nadal były popularne utwory średniowieczne, drukowano je w dużych nakładach). Wszystkie ramy czasowe mają więc charakter umowny. Z początkiem i końcem średniowiecza wiąże się kilka ważnych dat.

Średniowiecze w Europie

Czas trwania: IV/V-XV wiek n.e.
Początek:
303 r n.e. - wstąpienie na tron cesarza Konstantyna Wielkiego
313 r. n.e. - edykt mediolański, przyznający wolność wyznawania religii chrześcijańskiej
476 r n.e. - zdobycie Rzymu przez plemiona germańskie pod wodzą Odoakra i upadek cesarstwa zachodniorzymskiego, data najczęściej podawana jako początek średniowiecza
Koniec:
1450 r. - wynalezienie druku przez Johanesa Gutenberga z Moguncji
1453 r. - zdobycie przez Turków Konstantynopola i upadek cesarstwa wschodniorzymskiego
1492 r. - odkrycie przez Krzysztofa Kolumba Ameryki, początek wielkich odkryć geograficznych i kolonizacji innych kontynentów przez Europejczyków
We Włoszech schyłek średniowiecza rozpoczął się już w XIV wieku.

Średniowiecze w Polsce

Początek:
966 r. - chrzest Mieszka I, początek państwowości polskiej
Koniec:
początek XVI w. (już pod koniec XV w. powstawały jednak w Polsce łacińskie utwory renesansowe)

Augustynizm

Twórca był św. Augustyn (354-430), syn św. Moniki. Pochodził z Afryki Północnej. Ukończył studia w Kartaginie. Przez pewien czas był zwolennikiem manicheizmu, następnie sceptycyzmu i neoplatonizmu. Prowadził też własną szkołę retoryki. W 387 r. przyjął chrzest, następnie święcenia kapłańskie, a w 396 r. został biskupem Hippony. Najważniejsze dzieło Augustyna to Wyznania (napisane ok. 400 r n.e.).
Podstawowe założenia:

 W hierarchii bytów człowiek znajduje się między zwierzętami a aniołami.

 Człowiek jest istotą, która zastanawia się nad swoim losem.

 Zdolność do refleksji i umiejscowienie między bytami wyższymi i niższymi powoduje, że człowiek ma poczucie rozdarcia między cielesnością (typową dla zwierząt) a duchowością (charakterystyczną dla aniołów). Człowiek jest też rozdarty między dobrem a złem.

 Dzieje świata to historia walki dobra ze złem.

Tomizm

Twórcą był św. Tomasz z Akwinu (1225-1274), urodzony we Włoszech, członek zakonu dominikanów. Od 1252 r. wykładał w Paryżu. Najważniejszymi jego dziełami były: Summa filozoficzna i Summa teologiczna. Wprowadził rozróżnienie na wiarę, którą zajmuje się teologia, i wiedzę, której dotyczy filozofia. Uważał, że niektóre prawdy wiary przekraczają rozum, nie są jednak z nim sprzeczne. Istnienia Boga można więc dowieść rozumowo. Św. Tomasz podawał 5 dowodów na istnienie Boga. Był racjonalistą i uważał, że wiedza pochodzi z doświadczenia. Zajmował się również ekonomią. Twierdził, że własność prywatna i nierównomierny podział dóbr są zgodne z naturą. Uznawał konieczność wymiany handlowej. Opracował pojęcie sprawiedliwej ceny.
Podstawowe założenia:

 Człowiek umieszczony jest w hierarchii bytów, jednak jego sytuacja nie jest tragiczna, ponieważ zajmuje on właściwe sobie miejsce.

 Człowiek musi realizować swoje powołanie walcząc z pokusami.

 Tomizm przykładał dużą wagę do zagadnień etycznych. Najwyżej cenioną cnotą była roztropność.

 Społeczeństwo zbudowane jest z hierarchicznie ułożonych stanów. Człowiek, kierujący się cnotą, powinien przestrzegać prawa i spełniać obowiązki właściwe dla warstwy, do której należy. Naruszanie hierarchii społecznej jest ciężkim grzechem.

Franciszkanizm

Twórcą był św. Franciszek z Asyżu (1182-1226). Jego prawdziwe nazwisko brzmiało Giovanni di Bernardone. Pochodził z bogatej rodziny kupieckiej. Wiódł życie wędrownego kaznodziei. Założył zakon żebraczy nazwany braci mniejszych nazwany później franciszkanami. Najważniejsze dzieło nurtu franciszkańskiego to Kwiatki św. Franciszka - anonimowy zbiór legend o św. Franciszku i jego towarzyszach.
Podstawowe założenia:

 Podstawą wiary jest miłość do świata i stworzenia.

 Dosłowne rozumienie ewangelicznych nakazów miłosierdzia, ubóstwa i braterstwa.

 Wiara prosta i radosna.

Scholastyka

Twórcami byli Albert Wielki i św. Tomasz z Akwinu. Scholastyka była metodą rozumowania polegającą na ścisłym stosowaniu ustalonej procedury. Składała się ona z komentowania tekstu, dyskusji i wyciągania wniosków.
Podstawowe założenia:

 Dogmaty i prawdy wiary są niepodważalne, można jednak uzasadnić je rozumowo.

 Metody rozumowego dowodzenia przejęto z dzieła pt. Logika autorstwa Arytotelesa.

 Scholastyka stała się podstawą teologii, czyli nauki o Bogu.

Architektura romańska

Narodziła się w IX na terenie Francji. Panowała w Europie do XII w. Podstawowym materiałem budulcowym był kamień o kwadratowym ciosie, odnoszonym symbolicznie do czterech cnót kardynalnych. Masywne ściany budowli, wzmacniane dodatkowo przyporami, najczęściej zostawiano nietynkowane. Okna były niewielkie. Kościoły budowano na planie krzyża łacińskiego. W sklepieniach i oknach stosowano łuki półkoliste. Świątynie miały często jednocześnie charakter budowli obronnych.
Budowle w stylu romańskim charakteryzowały się prostotą, racjonalnym rozplanowaniem, były zwykle zaokrąglone (rotundy). Łatwo uchwytne proporcje tych gmachów, akcentowane kolumnami, wskazywały ich układem, np. dwójkowym, na analogię do dwu części Biblii, tj. Starego i Nowego Testamentu.
Funkcjonalność architektoniczną, jej surowość równoważono bogatym zdobnictwem kolumn oraz portali (bram wejściowych). Umieszczone na nich płaskorzeźby dawały swego rodzaju przegląd ówczesnej wiedzy na tematy teologiczne, moralne. Przeważały wyobrażenia alegoryczne (np. cnót) i symboliczne. W Polsce najcenniejsze płaskorzeźbione kolumny zachowały się w kościele św. Trójcy w Strzelnie.
Sztuka romańska rozwinęła się najpełniej we Francji, w obrębie jej szkół regionalnych działających na terenie Burgundii (Cluny, Autun, Vézelay), Owernii, Langwedocji, Prowansji, Poitou, Normandii. We Włoszech głównymi ośrodkami sztuki romańskiej były: Piza, Modena, Werona, Parma. W Hiszpanii: Santiago de Compostela, Zamora, Salamanca, León. W Niemczech: Trewir, Spira, Moguncja, Wormacja, Kolonia.
W Polsce sztukę romańską reprezentują następujące obiekty: pierwsze katedry w Gnieźnie (1000), Płocku, Poznaniu, Krakowie, Wrocławiu, kolegiaty w Opatowie, Tumie, Kruszwicy, klasztor w Tyńcu, kościół grodowy w Inowłodzu.
Ważnym zabytkami polskiej sztuki romańskiej są również Drzwi Gnieźnieńskie (ok. 1170), pokryte płaskorzeźbami kolumny kościoła Św. Trójcy w Strzelnie (po 1175), portal i (częściowo) polichromia w kościele NMP w Czerwińsku nad Wisłą (XII w.).

Architektura gotycka

Styl ten ukształtował się w XII wieku we Francji i był stosowany do początku XVI w. Gotyk preferował strzeliste budowle o przestronnych wnętrzach. Podstawą architektury gotyckiej stało się sklepienie ostrołukowe, zaś materiałem budulcowym - cegła. W dużych oknach umieszczano kolorowe witraże.
Budowle gotyckie konstrukcją swych dokładnie rozplanowanych i odpowiadających sobie części miały wyrażać logikę i zarazem nieskończoność boskiej istoty, także porządek systemu scholastycznego. Piękno tych budowli, ich "uduchowienie" wskazywały na ideę boskiej harmonii i związki wszechrzeczy.
Architekci przestali się obawiać runięcia sklepień i tworzyli prawdziwie ażurowe konstrukcje. Charakterystycznym elementem gotyku był łuk ostry, stosowany w konstrukcjach żeber sklepiennych, obramowaniach okien i drzwi. Budowle gotyckie były wysokie, smukłe i strzeliste. Dekoracje architektoniczne - zaprojektowane tak, by optycznie podwyższać budowlę - dodatkowo podkreślały te cechy. Misterne, bogato ornamentowane rzeźby, zdobiące zwieńczenia żeber, kolumn, przypór, łuków nadawały lekkości całej bryle. Do najpiękniejszych gotyckich budowli sakralnych należą przede wszystkim katedry. W nich najpełniej i najokazalej zostały zrealizowane wszystkie założenia stylistyczne i towarzyszące im treści religijne epoki. Gotycka architektura świecka to przede wszystkim zamki i budowle miejskie (mieszczańskie kamienice, ratusze, mury miejskie, budynki użyteczności publicznej, sukiennice, szkoły).
W Polsce początki architektury gotyckiej wiążą się z działalnością budowlaną cystersów (Jędrzejów, Wąchock, Koprzywnica, Sulejów) tworzące grupę małopolską opartą na wzorach burgundzkich. Pełne zastosowanie systemu gotyckiego nastąpiło w cysterskich kościołach na Śląsku: Lubiąż, Trzebnica. Na południu w XIV w. łączono użycie cegły i kamienia dla elementów konstrukcyjnych oraz detalu, odrębność ta została zapoczątkowana budową katedry na Wawelu w 1320. Obok katedry w sylwecie średniowiecznego miasta zaznaczała się wieża ratuszowa, fortyfikacje z barbakanem (Kraków), miejskie rezydencje rycerskie, sukiennice.

Uniwersytety

Pierwsze uniwersytety powstały w XII wieku w Bolonii i Paryżu. Pierwsza polska uczelnia została założona w Krakowie w 1364 r. przez Kazimierza Wielkiego. W 1400 r., dzięki staraniom i darom królowej Jadwigi, uniwersytet w Krakowie wznowił działalność. Ówczesne uniwersytety składały się z czterech wydziałów: sztuk wyzwolonych, medycznego, prawniczego i teologicznego. Sztuki wyzwolone składały się z dwóch bloków: trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka) oraz quadrivium (arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka). Malarstwo i architektura nie były uznawane za sztukę. Traktowano jako rzemiosło, więc chętnie uczyli się w warsztatach pod kierunkiem mistrza. Językiem wykładowym na uniwersytetach była łacina.

CECHY LITERATURY ŚREDNIOWIECZNEJ:

 Anonimowość. Nazwisko twórcy było nieistotne. Sławę pisarską traktowano jako grzech pychy. Bardziej liczyła się wartość dzieła, jego użyteczność dla kształtowania postawy moralnej i religijnej. Dlatego większość utworów średniowiecznych jest nieznanego autorstwa (np. Pieśń o Rolandzie). Nie istniało też pojęcie praw autorskich. Kopista przepisujący księgi mógł łączyć różne utwory i dopisywać własne fragmenty. W ten sposób powstawały kolejne wersje tego samego tematu, a nawet zupełnie nowe dzieła.

 Dydaktyzm i moralizm. Celem literatury było przedstawianie wzorców osobowych godnych naśladowania, np. rycerza, świętego, władcy.

 Dwujęzyczność. Literaturę tworzono zarówno w języku łacińskim, jak również w kształtujących się językach narodowych (np. francuskim, polskim). Łacina była uznawana za język najszlachetniejszy, odpowiedni dla ważnych tematów, np. rozważań teologicznych. Utwory pisane po łacinie mogły być czytane w całej Europie bez konieczności dokonywania tłumaczeń.

 Rękopiśmienność. Utwory rozpowszechniano (do poł. XV w.) tylko w formie ksiąg przepisywanych ręcznie. Z tego powodu książki były rzadkie i drogie. Kopista (osoba przepisująca książki, najczęściej mnich) często robił błędy lub dodawał własne komentarze. Dlatego średniowieczne utwory miały różne wersje.

 Kronika. Dzieło o treści historycznej. Przedstawiało autentyczne zdarzenia, zwykle w porządku chronologicznym. Nie musiało zawierać dat. Na przykład Kroniki Galla Anonima.

 Gesta. Nazwa pochodzi od francuskiego określenia chansons de geste. Były to utwory opisujące bohaterskie czyny wybitnych postaci, np. Pieśń o Rolandzie.

 Hagiografia. Inaczej żywoty świętych, legendy. Utwory przedstawiające życie i najczęściej męczeńską śmierć świętego. Prezentowały wzór osobowy godny naśladowania, np. Legenda o świętym Aleksym.

 Misterium. Sztuki dramatyczne przedstawiające fragmenty historii biblijnej lub żywoty świętych. Często zawierały elementy apokryficzne.

 Apokryf. Historia opisująca szczegóły z życia Jezusa, Apostołów i Świętej Rodziny, które nie zostały przedstawione w Piśmie Świętym.

 Moralitet. Utwór pokazujący za pomocą alegorii, czyli uosobionych cnót i grzechów, walkę dobra ze złem.

POLSKA LITERATURA ŚREDNIOWIECZNA

Kronika polska Anonima tzw. Galla

Kronika powstała najprawdopodobniej w latach 1113-1117 na dworze Bolesława Krzywoustego. Najstarsza zachowana kopia pochodzi jednak dopiero z XIV wieku. Kronika została napisana po łacinie. Jej autorem był mnich benedyktyński, pochodzący zapewne z Francji. Dlatego nazywa się go Gallem (od Galia - starożytna nazwa dzisiejszego terytorium Francji). Kronika obejmuje dzieje Polski od legendarnych początków (historia króla Popiela i Piasta) do roku 1113. Jedna trzecia dzieła to opis historii Polski od najdawniejszych czasów do narodzin księcia Bolesława Krzywoustego. Opis czynów tego władcy zajmuje pozostałe dwie trzecie kroniki. Celem dzieła było nie tylko przedstawienie historii państwa, ale również ukazanie zalet księcia Bolesława i rozpowszechnienie poglądu, że ten władca przywróci Polsce ważne miejsce w Europie. Autor kroniki korzystał z przekazów ustnych i z własnych obserwacji.
Kronika składa się z trzech części. Każda z nich dedykowana jest innej osobie i poprzedzona wierszowanym streszczeniem. Za najwybitniejszych władców Anonim uznał Bolesława Chrobrego, Bolesława Śmiałego i Bolesława Krzywoustego (trójca Bolesławów). Krzywousty przedstawiony jest jako wzór dobrego wodza, rycerza i chrześcijanina. Sposób ukazania władcy wzorowany jest na francuskim gatunku chansons de geste, do którego należy Pieśń o Rolandzie. Kronika zawiera też wierszowane fragmenty, np. pieśń wojów Krzywoustego, zdobywających Pomorze, zaczynająca się od słów "Naszym ojcom wystarczały ryby słone i cuchnące". W tamtych czasach był to nowatorski pomysł, gdyż w kronikach nie umieszczano wierszy.

Bogurodzica

Jest najstarszym znanym utworem zapisanym w języku polskim. Tradycja przypisywała jej autorstwo św. Wojciechowi. Najstarsze dwie pierwsze zwrotki powstały jednak prawdopodobnie w połowie XIII wieku. Ich autor jest nieznany. W średniowieczu Bogurodzica pełniła rolę hymnu narodowego. Śpiewali ją polscy rycerze przed bitwą pod Grunwaldem. W XV w. Długosz nazwał ją w swojej kronice "pieśnią ojców" (carmen patrium). Określenie to świadczy zarówno o dawności pieśni, jaki i wysokiej randze nadawanej jej przez ówczesnych Polaków. O dawności Bogurodzicy świadczą też liczne archaizmy, czyli wyrazy, które wyszły z użycia. Niektóre z nich były przestarzałe już w XV wieku:

 leksykalne (przestarzałe wyrazy): dziela - dla, bożyc - syn Boga, Gospodzin - Pan, zbożny - dostatni, przebyt - bytowanie, istnienie, rodzica - matka

 słowotwórcze (przestarzały sposób tworzenia wyrazów): Bogurodzica - matka Boga, już w XV w. mówiło się matka (kogo?) Boga, a nie matka (komu?) Bogu

 fleksyjne (dawne końcówki odmiany wyrazów): raczy - racz, zyszczy - pozyskaj, spuści - ześlij, rzeczowniki zawierają dawną końcówkę wołacza -y, -i

 składniowe (nieużywany sposób łączenia wyrazów w zdaniu): Bogiem sławiena - sławiona przez Boga

 fonetyczne (dawny sposób wymawiania wyrazów): Krzciciela - Chrzciciela
Bogurodzica składa się z modlitewnych próśb. Pierwsza zwrotka zawiera apostrofę (zwrot) do Matki Boskiej (Bogurodzica - Matko Boga), by zyskała przychylność Chrystusa dla ludzi (zyszczy nam, spuści nam - zyskaj i ześlij nam łaski). Maryja występuje jako pośredniczka między Jezusem, a wiernymi. Prośba w drugiej zwrotce kierowana jest bezpośrednio do Chrystusa (bożycze - synu Boga). Wierni, powołując się na zasługi Jana Chrzciciela (twego dziela Krzciciela - ze względu Chrzciciela), błagają o obdarowanie wartościami najważniejszymi dla ówczesnych ludzi. Są nimi: pobożne życie na ziemi (zbożny pobyt- szczęśliwe, dostatnie życie) i zbawienie po śmierci (rajski przebyt - przebywanie w raju). Połączenie trzech osób - Chrystusa, Matki Boskiej i Jana Chrzciciela -występowało w sztuce średniowiecznej pod nazwą deesis. Motyw ten przedstawiał Chrystusa jako sędziego i zbawiciela, znajdującego się po środku, oraz Maryję, jego matkę i Jana, który ochrzcił Chrystusa w Jordanie (św. Jan Apostoł, autor Ewangelii i Apokalipsy, był inną osobą). Bogurodzica napisana jest średniowiecznym wierszem zdaniowo-rymowym. Wiersz taki miał wersy o różnej długości. Pierwszy wers Bogurodzicy liczy 15 sylab, drugi - 17 sylab, a trzeci - 6 sylab. Rymy występowały nie tylko na końcu wersów (np. nosimy - prosimy), ale również wewnątrz (np. zyszczy nam, spuści nam w trzecim wersie). Bogurodzica była wykonywana jako pieśń. Jej melodia ma formę średniowiecznego śpiewu chóralnego, wykonywanego bez akompaniamentu instrumentów.

Lament świętokrzyski

Lament świętokrzyski to, obok Bogurodzicy, najwybitniejszy utwór polskiej poezji średniowiecznej. Jest to liryczny monolog Matki Boskiej, stojącej pod krzyżem, która cierpi z powodu śmierci jedynego syna - Jezusa. Zwraca się do ludzi, by ją wysłuchali i pożałowali ("posłuchajcie, pożałuj mię"). Prosi syna, by przemówił do niej ostatni raz przed śmiercią:
Przemow k matce, bych sie ucieszyła,
Bo już jidziesz ode mnie, moja nadziejo miła.
Mówi też, że chciałaby mu pomóc, ulżyć w cierpieniu - obetrzeć krew, dać picie, podeprzeć głowę - ale nie może dosięgnąć jego ciała:
Synku (...)
Niecoć bych ci wspomagała [trochę bym tobie pomogła]
(...)
Picia wołasz, piciać bych ci dała,
Ale nie lza [nie można] dosiąc twego świętego ciała.
Do archanioła Gabriela zwraca się z wyrzutem, że ten zwiastował jej radość, a teraz musi ona cierpieć z powodu śmierci syna:
O anjele Gabryjele,
Gdzie jest ono twe wesele,
Cożeś mi go obiecował tak bardzo wiele.
Do innych matek mówi, żeby prosiły Boga, by ten uchronił je przed takimi cierpieniami:
Proścież Boga (...)
By wam nad dziatkami nie były takie to pozory.
Utwór ma bardzo osobisty charakter. Maryja wypowiada się w pierwszej osobie. Wiele sformułowań podkreśla osobiste cierpienie ("a ja pełna smutku i żałości", "mój zamętek", "ciężka moja chwila"). Emocje są też wzmagane przez używanie zdrobnień (synek, głowka, dziatki).
Lament Maryi można uznać za odmianę średniowiecznego gatunku o nazwie planctus (płacz, narzekanie, lament). Utwory takie wyrażały żal po zmarłym, wzywały do współcierpienia i płaczu. Motyw Matki Boskiej stojącej pod krzyżem często występował w twórczości średniowiecznej. Najbardziej znany był łaciński wiersz zaczynający się od słów "Stabat Mater Dolorosa" (Stała Matka Bolejąca). Nurt ten nazwany został doloryzmem. Mieści się on w szerszej grupie utworów pasyjnych, czyli pokazujących mękę i śmierć Jezusa Chrystusa. Scena, która ukazuje Maryję skarżącą się pod krzyżem, żegnającą z synem i wzywającą ludzi do udziału w rozpaczy, nie jest opisana w Ewangeliach. Należy do literatury apokryficznej.

Legenda o świętym Aleksym

Legenda należy do literatury hagiograficznej, czyli przedstawiającej życie świętych. Aleksy jest postacią na pół legendarną. Najwcześniejsza wersja jego żywota powstała w Syrii w V-VI w. n.e. Polska Legenda o świętym Aleksym została zapisana w poł. XV w. Rozpoczyna się od zwrotu autora do Jezusa (Mesjasza), by ten wsparł go w opowiadaniu historii i obdarzył natchnieniem ("przydaj rozumu, Raczy mię mych grzechow pozbawić/ Bych mogł o twych świętych prawić"). Wstęp zarysowuje też tematykę i zachęca do słuchania (kto chce słuchać, ja powiem). Fabuła składa się z trzech wątków. Pierwszy przedstawia dzieje Aleksego - bogatego młodzieńca, który porzuca rodzinę, by poświęcić się służbie Bożej, a następnie wraca do rodzinnego miasta i nierozpoznany żyje pod schodami swojego domu. Drugi wątek to historia rodziców, którzy szukają Aleksego i rozpoznają go dopiero po śmierci. Trzeci wątek przedstawia żonę Aleksego, która wiedzie samotne życie.
Utwór podzielony jest na 5 części. W pierwszej prezentowani są zamożni rodzice Aleksego- Eufamijan i Aglijas, którzy byli pobożnymi chrześcijanami i wspierali ubogich. Druga część opisuje narodziny, dzieciństwo i młodość Aleksego. Aleksy, zgodnie z wolą ojca poślubia córkę cesarza. Oświadcza jednak żonie, że ją opuszcza, by poświęcić się Bogu. Oboje postanawiają, że będą żyli samotnie w czystości. W trzeciej części zawarty jest opis żebraczego życia Aleksego w mieście Jelidocni, gdzie rozdał cały majątek i mieszkał obok kościoła. Postanowił opuścić jednak miasto, ponieważ jego pobożne życie przyniosło mu zbyt duży rozgłos. Czwarta część to losy Aleksego po powrocie do Rzymu. Ojciec nie rozpoznał go, przyjął jednak do swojego domu. Zły sługa ojca nie szanował Aleksego, który przez 16 lat cierpiał upokorzenia w swoim dawnym domu. Pod koniec życia spisał swoje dzieje. Piąta, niedokończona część, opisuje cudowne zdarzenia po śmierci Aleksego.
Legenda jest dziełem parenetycznym, czyli przedstawiającym wzór osobowy do naśladowania. Postać Aleksego miała służyć za wzór chrześcijańskiej pokory, ascezy i dobrowolnego ubóstwa. Promowała czystość, zerwanie więzi rodzinnych, wyzbycie się potrzeb cielesnych.

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią

Utwór pochodzi z XV w. Składa się z prawie 500 wersów (najdłuższy polski wiersz średniowieczny). Jego autor jest nieznany. Rozmowa stanowi przeróbkę popularnego utworu łacińskiego. Rozpoczyna się od apostrofy autora do Boga o pomoc w opowiedzeniu historii i zwrotu do odbiorców z prośbą o wysłuchanie. Bohaterka utworu Śmierć jest pokazana w postaci rozkładającego się kobiecego trupa. Polikarp spotyka ją w opustoszałym kościele. Paraliżuje go strach. Zadaje jednak pytania. Chce dowiedzieć się skąd pochodzi Śmierć, dlaczego jest tak zaciekła wobec ludzi, czy można przekupić ją darami, co będzie robiła, gdy umrą wszyscy ludzie, co myśleć o lekarzach, którzy zapewniają o skuteczności lekarstw, nie potrafią jednak uchronić przed Śmiercią. Pyta wreszcie, czy on - Polikarp - będzie mógł jej uniknąć. Naiwne pytania irytują Śmierć, która lubi budzić grozę. Przedstawia więc w sugestywnych obrazach swoją moc. Najważniejszym elementem wypowiedzi Śmierci i zarazem główną tezą utworu jest stwierdzenie, że Śmierć ma nieograniczoną moc. Nie czyni dla nikogo wyjątku. Dotyka wszystkich ludzi niezależnie od stanu i majątku - młodych, starych, bogatych (kupcy, tłuste panie), ubogich (żebracy), duchownych (kardynałów, biskupów). Poszczególne stany i zawody są w Rozmowie scharakteryzowane satyrycznie (np. Śmierć grozi karczmarzom, którzy źle podają piwo). Najdłuższy jest opis mnichów, podzielonych na dobrych, którzy umierają, ale bez lęku, oraz złych, którzy za życia uciekają z klasztorów i wiodą rozpustne życie. Rozmowa nawiązuje do popularnego motywu vanitas vanitatum, pochodzącego ze starotestamentowej "Księgi Koheleta", który mówi, że zabieganie o szczęście, bogactwo jest marnością, ponieważ wszystkich i tak spotka śmierć.
W warstwie językowej utwór jest bardzo bogaty. Śmierć określana jest wieloma epitetami i obrazami (chuda, blada, nie było warg u jej gęby, upadł jej koniec nosa). W swoich wypowiedziach używa ona licznych określeń nazywających jej działalność (wypędzić duszę, morzyć, zabić, udusić, szkodzić w żywocie, ściąć). Śmierć prezentuje ironiczny, czarny humor. Utwór pełnił prawdopodobnie funkcję scenariusza widowiska. Humor i dosadne wyrażenia miały przyciągać widzów.

Satyra na leniwych chłopów

W literaturze średniowiecznej poszczególne stany (rycerstwo, duchowieństwo, chłopi) były zwykle charakteryzowane w stereotypowy sposób. Rolnik przedstawiany był krytycznie i niechętnie - wprowadzał w błąd swoich panów, był brudny, nędznie ubrany, kradł, kłusował.
Satyra zawiera taką typową charakterystykę chłopów, pisaną z pozycji duchownego lub arystokraty znajdującego się wyżej od chłopa w średniowiecznej hierarchii społecznej. Bohaterem utworu jest kmieć. Słowo to pochodzi od łacińskiego comes. Początkowo oznaczało ono dostojników książęcych lub królewskich. W XIV i XV w. zaczęto nim nazywać bogatych mieszkańców wsi, którzy uprawiali przynajmniej 1 łan ziemi (ok. 16-17 hektarów) i w zamian za to musieli płacić panu feudalnemu czynsz i wykonywać prace rolne na jego ziemi (początkowo 1 dzień w tygodniu).
Krytykowany kmieć przychodził do pracy z opóźnieniem ("wynidą pod południe"), robił wiele przerw ("częstokroć odpoczywają"), udawał, że naprawia sprzęt rolniczy ("rzekomo pługi oprawiają"), przestawał dobrze pracować, gdy nie pilnował go pan ("Gdy pan przyjdzie, dobrze orze/ Gdy odydzie, jako gorze"). Utwór zawiera wnikliwą obserwację realiów ówczesnego życia codziennego. Autor zapewne sam przyglądał się opisywanym zjawiskom. Wiersz jest jednym z nielicznych realistycznych obrazów polskiej wsi z XV wieku.
Utwór ma prostą formę literacką. Język zbliża się do mowy potocznej (np. określenia: prawy wołek, zlechmanić dzień).

Wiersz o chlebowym stole

Jest to najwcześniejszy polski wiersz o tematyce świeckiej. Powstał na przełomie XIV i XV wieku. Jego autorem był najprawdopodobniej Przecław Słota z Gosławic. Inny tytuł wiersza: O zachowaniu sie przy stole.
W wierszu obecne są dwa tematy przewodnie. Pierwszy z nich opisuje jak zachowywać się podczas biesiady dworskiej. Przedstawia dobre maniery przy spożywaniu posiłków, a także mówi, w jakiej kolejności goście powinni zajmować miejsca przy stole. Przeciwstawia prostacki sposób bycia wysokim dworskim obyczajom. Prostak je brudnymi rękami ("będzie mieć rękę brudną"), rwie się pierwszy, sięga przez innych ("sięga w misę prze drugiego"), napełnia całe naczynie ("pełną misę nadrobi"). Dobrze wychowany człowiek powinien usiąść spokojnie ("A ma z pokojem sieść"), jeść małymi kęsami ("małe kęsy przed się krajcie"), nie objadać się na zapas ("jedz, byleć się jedno chciało").
Drugi wątek dotyczy roli kobiet w kulturze dworskiej. Autor nakazuje czcić kobiety, ponieważ to one są źródłem radości ("boć paniami stoi wiesiele") i dobra na świecie ("ot nich wszytkę dobroć mamy"). Rycerz lub pan, który czci kobiety, może spodziewać się błogosławieństwa Matki Boskiej i ochrony przed grzechem i nagłą śmiercią:
Kto koli czci żeńską twarz,
Matko Boża ji tym odarz:
Przymi za sługę swego,
Schowaj grzecha śmiertnego
I też skończenia nagłego.
Utwór ten jest jednym z rzadkich przykładów literatury dworskiej w Polsce. Utwory opisujące skomplikowaną etykietę dworską i oddające cześć kobietom były rozpowszechnione na zachodzie Europy.

ŚREDNIOWIECZNA LITERATURA POWSZECHNA

Pieśń o Rolandzie

Jest to najstarszy znany epos rycerski. Utwór ten należy do gatunku chansons de geste, czyli pieśni o czynach bohaterskich. Powstał na przełomie XI i XII we Francji, a więc ok. 200 lat po opisywanych zdarzeniach. Jego akcja rozgrywa się w czasach Karola Wielkiego (778 r. n.e.). Bohaterem jest hrabia Roland, biorący udział w wyprawie Karola przeciwko muzułmańskiemu władcy Saragossy - Marsylowi. Podczas powrotu do Francji Roland został zdradzony przez ojczyma Ganelona i zaskoczony w wąwozie Ronceval. Walczył jednak bohatersko aż do swojej śmierci, przekonany, że spełnił obowiązek i zyskał wieczną chwałę. Pierwsza część utworu pokazuje przygotowania Saracenów do zemsty nad zwycięskimi Francuzami. Druga część opisuje bitwę straży tylnej dowodzonej przez Rolanda, zaskoczonej przez Saracenów. Ostatnia część - powrót Karola do Saragossy i pomszczenie Rolanda. Epizod ten nie miał większego znaczenie dla przebiegu wojen Karola Wielkiego, stał się jednak słynny dzięki literaturze.
Pieśń o Rolandzie przedstawia w postaci Rolanda wzorzec rycerza średniowiecznego. Utwór jest apologią męskich cnót. Bohaterowie nie są skomplikowani psychologicznie. Mają budzić podziw. Ich najważniejsze cechy to nadludzka siła, dzielność, miłość do Boga, wierność królowi. Walkę z Saracenami traktują jako obowiązek. Może ona zakończyć się tylko zwycięstwem lub śmiercią. Życie osobiste bohaterów i miłość do kobiet są nieistotne. Roland w chwili śmierci nie myśli o narzeczonej Aldzie, ale o królu.
Bohaterami chansons de geste byli feudałowie, utwory te trafiały jednak do szerokiej grupy odbiorców. W średniowieczu powstały liczne przeróbki i tłumaczenia na inne języki (m.in. duński).

Dzieje Tristana i Izoldy

Utwór ten jest przykładem średniowiecznego romansu rycerskiego (dworskiego). Najbardziej znanym cyklem romansów były Opowieści Okrągłego Stołu, opisujące przygody króla Artura i jego towarzyszy. Poszukiwali Świętego Graala, czyli kielicha, do którego, według apokryficznych opowieści, została zebrana krew Chrystusa umierającego na krzyżu. Romanse wywodzą się z Bretonii (północno-zachodnia Francja) i zawierają wątki z dawniejszych legend celtyckich. Przeznaczone były dla elity. Opisywały wyrafinowane uczucia, promowały kult kobiet.
Najstarszy poemat o Tristanie i Izoldzie, nieszczęśliwej parze kochanków, powstał ok. 1165 r. Do naszych czasów nie dochował się żaden pełny zapis tej historii. Ok. 1900 r. Francuz Joseph Bedier opracował na podstawie różnych średniowiecznych przekazów najbardziej znaną obecnie wersję losów Tristana i Izoldy.
Tristan był siostrzeńcem Marka, króla Kornwalii (kraina w południowej Anglii), dla którego miał sprowadzić narzeczoną Izoldę. W drodze oboje wypili jednak przez pomyłkę napój miłosny, który spowodował ich wzajemną miłość. Tristan musiał uciekać przed zemstą króla. Próbował zagłuszyć uczucie, żeniąc się z inną kobietą, również o imieniu Izolda. Śmiertelnie ranny przyzywał pierwszą ukochaną Izoldę, która mogła go uratować. Izolda nie zdążyła jednak z pomocą i również umarła przy ciele swojego ukochanego.
Tematyką Dziejów Tristana i Izoldy, podobnie jak innych romansów dworskich, są miłosne przygody i cierpienia. Chansons de geste promowały ideały takie jak miłość do Boga i ojczyzny, romanse ukazywały zaś służbę wybranej kobiecie.

Boska komedia

Dante Alighieri, żyjący we Włoszech w latach 1265-1321, pochodził z Florencji, gdzie pełnił różne funkcje publiczne i brał udział w walkach stronnictw. Po upadku stronnictwa przeciwstawiającego się papiestwu przebywał aż do śmierci w Rawennie.
Utwór pt. La commedia, nazwany później przez Bocacciego Boską komedią, powstał w latach 1307-1321, zaś wydano go drukiem w 1472 r. Składa się on z pieśni wstępnej oraz 3 części zatytułowanych Piekło, Czyściec, Raj. Każda część, zawierająca 33 pieśni, napisana jest trójwersowymi strofami - tzw. tercynami.
Utwór przedstawia wędrówkę samego Dantego przez trzy pozaziemskie światy. Przewodnikiem po Piekle i Czyśćcu jest Wergiliusz, zaś po Raju - ukochana Beatrycze. Piekło ma postać ogromnego leju, którego koniec znajduje się w środku ziemi. Składa się z 9 coraz węższych kręgów, w których przebywają grzesznicy w zależności od swoich win. Męki dostosowane są do rodzaju grzechów popełnionych za życia. Na samym dnie Piekła przebywa Lucyfer. Czyściec ma formę góry wynurzającej się z morza. Grzesznicy przebywają na 7 opasujących ją tarasach. Po zakończeniu kary znajdą się w Raju. Na szczycie góry Dante rozstaje się z Wergiliuszem. Raj składa się z 9 sfer niebieskich. Najwyżej znajdują się święci i sam Bóg. Podróż przez zaświaty rozpoczyna się w Wielki Piątek 1300 i trwa około tygodnia.
Boska komedia ma bogatą wymowę alegoryczną. Dante jest symbolem człowieka, który zszedł z drogi cnoty. Wergiliusz uosabia mądrość ludzką, przychodzi Dantemu z pomocą. Pokazanie losów ludzi po śmierci ma za zadanie sprowadzenie poety na właściwą drogę. W Piekle Dante nabiera świadomości, co jest dobre, a co złe. W Czyśćcu wyzbywa się złych skłonności. Beatrycze symbolizuje mądrość boską. Zaliczona została w poczet błogosławionych, jednak nie jest pozbawiona kobiecego uroku. Dzięki niej Dante poznaje Raj i osiąga szczyt szczęścia. Boska komedia stanowi syntezę średniowiecznej myśli filozoficznej, teologicznej i historycznej. Przedstawia również realistyczny obraz średniowiecznego życia. W utworze występują mniej lub bardziej znane postaci historyczne. Najbardziej sugestywny jest opis Piekła (otchłań, wieczny mrok, skaliste ściany i urwiska, posępne ruiny, pola usiane głazami). W Piekle poeta spotyka m.in. Paola i Franczeskę - kochanków zabitych przez zdradzonego męża, którzy są nierozłączni nawet po śmierci, a także ojca, który przyglądał się agonii własnych dzieci, a teraz szarpie zębami ciało śmiertelnego wroga.
Dante zaliczany jest do grona najwybitniejszych poetów wszystkich czasów. Włosi uznają go za twórcę swojego języka literackiego i kultury narodowej.

Wielki Testament

François Villon (1431- ok. 1465) był bardzo barwną postacią. Studiował na uniwersytecie w Paryżu, zamierzał zostać duchownym, brał udział w złodziejskiej szajce, bójkach, rabunkach. Oskarżony o morderstwo został skazany na śmierć, przebywał w ciężkim więzieniu, wreszcie na wygnaniu. Oprócz Wielkiego Testamentu napisał również wiele ballad i żartobliwy utwór Legaty, nazywany Małym Testamentem.
Wielki Testament powstawał w 1461 r. Były to niespokojne czasy zamętu po wojnie stuletniej między Anglią a Francją. Nastąpiło wtedy rozprzężenie moralne, grasowały liczne bandy. W twórczości Villona przejawia się niepokój - powaga sąsiaduje z humorem, obecne są makabryczne i groteskowe obrazy. Wielki Testament ma charakter autobiograficzny. Villon pisze z goryczą o zmarnowanej młodości, o niesprawiedliwym podziale bogactw, o niebezpieczeństwach związanych z kobietami.
W Balladzie o paniach minionego wieku pisał o sławnych pięknych kobietach, których uroda przeminęła, tak samo jak uroda zwykłych dziewek. O nietrwałości ludzkiego życia mówi refren "Ach, gdzie są niegdysieysze śniegi".
Villon kontynuuje tradycję średniowiecznych wędrownych poetów wagantów (goliardów). Byli to studenci, którzy często wiedli styl życia szokujący współczesnych. Działali w XII i XIII w. Tworzyli wiersze okolicznościowe, satyryczne, swawolne, parodystyczne. Wiele ich utworów miało prowokacyjny obyczajowo charakter. Z kręgu wagantów pochodzi słynny zbiór pieśni Carmina burana.

---