I ZAGADNIENIA WSTĘPNE

Metafizyka (filozofia bytu, ontologia)- najważniejsza część filozofii. Jej zadaniem jest zrozumienie i wyjaśnienie całej rzeczywistości przez ostateczne racje i przyczyny. Nazwa metafizyka nie pochodzi ani od Platona ani od Arystotelesa, ale występuje po raz pierwszy u Andronikosa z Rodos (I w p.n.e.), który porządkując pisma Arystotelesa dzieli je na 2 grupy:

- do pierwszej należą pisma o przyrodzie

- drugą nazwał (ta meta ta fizyka)- nauka o tym, co istnieje; od tej nazwy pochodzi termin metafizyka.

1. Charakterystyka ludzkiego poznania.

Metafizyka jest pewnego rodzaju poznaniem. Poznanie ludzkie wyróżnia człowieka spośród innych istot żywych. Poznanie- to zespół aktów świadomych, które powstają bez naszej woli lub są specjalnie organizowane w celu uzyskania informacji. Nasze poznanie ma podwójny charakter:

• jest intencjonalne, bo każdy akt poznawczy jest ukierunkowany na jakiś przedmiot. Poza tym wynikiem poznania jest poznawcze ujęcie jakiegoś przedmiotu, jest stwierdzenie istnienia jakiejś rzeczy.

• jest aspektowe, bo przedmiot poznajemy z pewnego punktu widzenia. Nigdy nie poznajemy danego przedmiotu wprost (np. gdy patrzę na drzewo, patrzę tylko na jego część, a nie od razu na całe drzewo. Z różnych stron wygląda ono inaczej, ale zawsze jest tym samym drzewem.). Aspektowość dotyczy nie tylko poznania zmysłowego, ale również intelektualnego- sądy, twierdzenia.

2. Źródła poznania, poglądy na temat źródeł poznania.

Wyróżniamy 2 źródła poznania:

a) zmysłowe (z doświadczenia- odnosi się do tego co jednostkowe, konkretne).

Doświadczenie składa się ze spostrzeżeń, przeżywania i przypomnień.

Spostrzeganie jest najprostszą formą doświadczenia i dotyczy czegoś, co jest w naszym otoczeniu.

Mamy 2 rodzaje spostrzeżeń:

- zewnętrzne- rzeczy materialne

- wewnętrzne- własne akty, stany

Przeżywanie (samoświadomość aktów lub stanów) zaznajamia nas z tym, co obecnie przeżywamy.

Przypomnienia informują nas o tym, co minione.

Do doświadczenia trzeba również zaliczyć wyobrażenia, które są podobne do spostrzeżeń, ale nie dają przeświadczenia co do realności danego przedmiotu.

b) intelektualne (z rozumu- odnosi się do tego, co ogólne). Poznanie zmysłowe nie wyczerpuje ludzkich możliwości, bo nie uwzględnia pojęć. Pojęcia tworzymy spontanicznie lub świadomie. Do pojęć dochodzimy na drodze abstrakcji (ujmuje się to, co ogólne, pomija się cechy jednostkowe i konkretne). Pojęcia są warunkiem jakiejkolwiek wiedzy. Warunkują również wydawanie sądów, które wydajemy na podstawie doświadczenia lub rozumowania. Ważne jest poznanie pewnych związków między prostymi elementami bytowymi (np. czerwień nigdy nie może być słona). Jest to sąd. Sądy nie dotyczą więc jakichś indywidualnych jakości, ale jakości jako takich. Trzeba więc rozróżni poznanie intelektualne, ale bezpośrednie (intelekcja, intuicja, percepcja intelektualna).

Istnieją opinie o jednorodności ludzkiego poznania. Niektórzy uważają, że poznanie opiera się tylko na zmysłach (nominalizm, sensualizm, skrajny empiryzm i aposterioryzm). Są również tacy, którzy sprowadzają poznanie tylko do rozumu (realizm pojęciowy, racjonalizm, aprioryzm). Pierwsze stanowiska uniemożliwiają metafizykę, a w drugich jest możliwa, ale trudna, bo jak przejść z rozważań do rzeczywistości? Zgadzamy się ze stanowiskiem św. Tomasza, który mówi, że w poznaniu istnieje współpraca między zmysłami a umysłem. (Nihil est in intelectu quod non fuerint prius in sensu).

3. Różnorodność poznawanych przedmiotów, rozmaitość punktów widzenia, metafizyczny punkt widzenia.

II PRZEDMIOT WŁAŚCIWY METAFIZYKI INSPIROWANEJ POGLĄDAMI ŚW. TOMASZA Z AKWINU.

1. Sposób formowania pojęcia bytu.

a) stwierdzam doświadczalnie wielość i istnienie przedmiotów i wyrażam to w sądach egzystencjalnych

b) stwierdzam doświadczalnie pewne właściwości tych przedmiotów i wyrażam to poprzez sądy orzecznikowe

c) dostrzegam różnorodność tych przedmiotów i dzięki temu mogę wypowiedzieć wiele sądów negatywnych

d) następuje separacja: akt zrozumienia, że istnienie nie łączy się z posiadaniem cechy lub zespołu cech; stwierdzam, że byt to coś zdeterminowanego, pewna treść istniejąca. Pojęcie bytu wypracowane w ten sposób posiada aspekt egzystencjalny i nie odnosi się wyłącznie do konkretnego przypadku, ale obejmuje każdy z osobna i wszystkie zarazem.

różnica między separacją a abstrakcją:

W abstrakcji odrywamy części całości po to, aby tę część badać, kontemplować i utworzyć pojęcia uniwersalne. Separacja to odróżnienie po to, aby widząc różne sposoby bytowania, zrozumieć naturę tego, co istnieje. W abstrakcji mamy pojęcia uniwersalne (ujmują to, co wspólne przedmiotom danej grupy). W separacji natomiast mamy pojęcia transcendentalne (to, co przekracza poszczególne kategorie, gatunki).

Termin abstrakcja pochodzi od łac. abstractio- odciągam, odrywam, oddzielam od czegoś. Od czasów Arystotelesa mówi się o 3 typach abstrakcji naukowej:

a) fizyczna (istotowa)- pomija się to, co przypadkowe, jednostkowe, a uwzględnia się to, co ogólne, wspólne wielu jednostkom

b) matematyczna (składnikowa)- pomija się wszystkie własności, jakości, a uwzględnia się cechy ilościowe

c) metafizyczna- pomija się cechy jakościowe i ilościowe, a uwzględnia się to, co przysługuje wszystkiemu, co istnieje. Wynikiem tej abstrakcji jest pojęcie bytu.

Abstrakcja ta ma największy zakres, lecz utworzone za jej pomocą pojęcie bytu zawiera bardzo małą treść. Rezygnuje się więc z abstrakcji i tworzy pojęcie bytu na drodze separacji (odróżnienia).

Św. Tomasz podaje 2 typy odróżnień jednego elementu rzeczywistości od innego:

- związane z pojęciowaniem (abstractio)

- związane z sądami negatywnymi (separatio)

Przeprowadzając separację, umysł uświadamia sobie, że bytowość nie łączy się z zaistnieniem określonych treści, ale że wszystko, co istnieje musi mieć jakąś treść. Uświadomienie to nie jest wynikiem poznania indukcyjnego, ale zrozumienia, że inaczej być nie może (percepcja umysłowa). Metafizyczne pojęcie bytu wypracowane w wyniku separacji niczego nie pomija. To pojęcie można nazwać skrótowym ujęciem sądów egzystencjalnych. Pojęcie powyższe odnosi się do wszystkich bytów, ale w sposób niewyraźny.

2. Treść i charakter tzw. pojęcia bytu.

Pojęcie bytu jest transcendentalne, bo przekracza ramy jakiegoś gatunku, odnosi się do wszystkiego, co rzeczywiste. Pojęcie bytu ma również charakter analogiczny, bo obejmuje rzeczy, które różnią się między sobą. Jest terminem analogicznym, ponieważ zawsze oznacza to, co jest (to, co bytuje). Treścią bytu jest rzecz. Mówiąc o bycie jako o rzeczy trzeba wyróżnić stronę egzystencjalną i esencjalną. Bytem jest rzecz istniejąca. Pojęcie bytu ma bardzo bogatą treść, bo oprócz aspektu egzystencjalnego uwzględnia również aspekt istotowy, treściowy każdej rzeczy.

3. Zagadnienie analogii: analogia bytowa i analogia pojęć, typy analogii.

Są 3 sposoby orzekania:

- jednoznaczne- mają jednoznaczną treść, sens, np. człowiek

- analogiczne- pośrednie między pozostałymi dwoma, np. byt

- wieloznaczne- orzeczniki posiadają tę samą nazwę przy różnych sensach, np. gwiazda, zamek

Wszystkie pojęcia, którymi posługuje się metafizyka są analogiczne (gr. analogia- odpowiedni stosunek). Analogia jest podobieństwem opartym na odpowiedniej relacji. Dzięki analogii możemy poznawać to, co nie jest dane bezpośrednio. W analogii wyróżnia się: analogaty (człony analogii, przedmioty, desygnaty, np. człowiek czy jakaś rzecz), analogony (treść analogii, racja orzekania, np. zdrowie) i relacje między analogonem i analogatami. Św. Tomasz wyróżnia 3 typy analogii:

a) czysto pojęciowa (atrybucji, proporcji): zachodzi, gdy jednym wyrazem analogicznym (np. zdrowy) oznaczamy pewne przedmioty (np. cera, klimat = analogaty poboczne), jako odnoszące się do jednego przedmiotu głównego (człowiek) = analogatu głównego.

b) czysto bytowa: odnosi się wyłącznie do bytów, a nie do ujęć pojęciowych zachodzi wtedy, gdy wiele pojęć analogicznych zostaje ujęte jednym pojęciem ogólnym, np. człowiek (a każda jednostka jest inna, specyficzna, np. Jan, Piotr, Maria).

c) pojęciowo- bytowa (proporcjonalności): analogiczne są tutaj pojęcia i rzeczy. To, co oznacza wyraz wspólny, realizuje się we wszystkich analogatach wg różnego stopnia doskonałością, a więc proporcjonalnie.w zależności od tego, czy podstawa orzekania urzeczywistnia się formalnie czy przenośnie, wyróżnia się 2 rodzaje tej analogii:

- p. niewłaściwej (metaforyczna)- tutaj podstawa analogicznego orzekania tylko w jednym z analogatów znajduje się w sensie przenośnym, np. godność królewska lwa jest tylko metaforyczną godnością przypisaną temu zwierzaczkowi jako królowi zwierząt, a tak naprawdę określenie to odnosi się do ludzi

- p. właściwej, np. prawdziwość, dobroć, poznanie w zwierzęciu, człowieku i uchu czystym. W każdym z tych bytów realizują się te cechy w sposób właściwy i formalny, ale w różnym stopniu.

III PIERWSZE ZASADY BYTU I WŁASNOŚCI TRANSCENDENTALNE.

1. Ogólna charakterystyka, różnica między pojęciami uniwersalnymi i transcendentalnymi.

Wyróżniamy 2 typy transcendentaliów:

- relacyjne (byt, rzecz, jedność odrębność)

- absolutne (prawda, dobro, piękno)

POJĘCIA OGÓLNE (UNIWERSALIA)	POJĘCIA TRANSCENDENTALNE
odnoszą się tylko do pewnej grupy, np. pies	mają nieograniczony zakres, np. dobro
są zespołem cech	są naczelnymi sądami, w których intelekt widzi byt i wartości w nich zawarte
powstają na drodze abstrakcji	powstają w procesie złożonym (patrz: formowanie pojęcia bytu)
ujmują treść rzeczy pomijając istnienie	w nich nic z bytowości nie jest pomijane (istnienie jest bardzo ważne)
nie są zamienne z pojęciem bytu	są zamienne z pojęciem bytu
nie są analogiczne	są analogiczne

2. Byt a rzecz; zasada tożsamości (res).

Byt jawi się jako rzecz. Zasadę tę można wyrazić: Byt jest bytem, niebyt jest niebytem. Można ją również wyrazić: Byt jest tym, czym jest. W stwierdzeniu tym wyróżniamy stronę egzystencjalną (każdy byt jest) i stronę esencjalną (tym, czym jest). Stwierdzam więc przez zasadę tożsamości, że zachodzi w bycie pewne zjednoczenie strony egzystencjalnej i esencjalnej. Strona egzystencjalna jest tą, która nam się jawi w pierwszym zetknięciu z rzeczywistością. Strona esencjalna jest to natura, treść zdeterminowana. Bytem w ścisłym znaczeniu jest rzecz jako istniejąca (kładzie się tu nacisk na stronę istnienia, która aktualizuje rzeczywistość bytu). Mówiąc o rzeczy mówimy o samym bycie realnie istniejącym( kładzie się tu akcent na stronę treściową). Rzecz jest przedmiotem o treści tożsamej ze sobą i w sobie niesprzecznej. Byt jest treścią istniejącą.

3. Byt a jedność; zasada niesprzeczności (unum).

Zasadę tą można zawrzeć w słowach: Byt nie jest niebytem. Zasada ta podkreśla bytową jedność bytu. Każdy byt jest niesprzeczny, bo nie może być taki, żeby istniał i nie istniał zarazem. O każdym bycie można powiedzieć, że jest tym bytem, albo innym. Każdy byt posiada daną cechę lub jej nie posiada. Jedność jest bytem, w którym nie ma podziału na byt i niebyt. Byty są różne, a więc i jedności są różne.

4. Byt a odrębność; zasada determinacji lub wyłączonego środka (aliquid).

Zasada ta mówi, że: Byt jest czymś odrębnym od innych bytów. Wszystko, co jest naprawdę bytem, jest oddzielone od innych bytów. Między bytem a niebytem nie ma jakiegoś środka. Zbiór bytowych odrębności, czyli zbiór takich bytów, z których jeden nie jest drugim, ukazuje bytową wielość, czyli faktyczność bytowego pluralizmu. Być bytem, tzn. być konkretnym, o ile się istnieje, np. konkretny pies jest bytem, o ile istnieje. Zasada ta brzmi: Między bytem a niebytem nie istnieje nic pośredniego. Między bytem a niebytem nie ma jakiegoś środka.

5. Byt a prawda; zasada racjonalności bytu- racji dostatecznych (verum).

Byt jest inteligibilny i racjonalny, bo prawa bytu są prawami naszego poznania i myślenia. Całość intelektualnego poznania jest związana z bytem, dotyczy bytu i nie ma w naszej myśli nic, co by nie było pochodne od bytu. Byt wystarczy naszemu rozumowi w jego funkcjach poznawczych, bo jest ostateczną i ostateczną racją uzasadnienia zarówno porządku ontycznego, jak i pochodnego od niego porządku racjonalno-poznawczego. Zasada ta brzmi: Wszystko, co jest, ma to, dzięki czemu jest (istnieje) i jest tym, czym jest. Wszystko ma więc rację bytu. Zasadę racji dostatecznych można ująć negatywnie: Racją bytu jest to, bez czego dany byt nie jest tym, czym jest. Racja bytu jest racjonalnym odczytaniem transcendentnej prawdy. Poznanie spontaniczne, jak i naukowe polega na odkrywaniu prawd rządzących rzeczywistością. Veritas est adaequatio rei et intelectus.

6. Byt a dobro; zasada celowości (bonum).

Chodzi tu o rozumienie bytu jako Obra. Dobro bowiem jawi się nam jako jakiś byt będący przedmiotem ludzkich pożądań. Można mówić także o dobru ludzkiego postępowania, które wprawdzie także jest bytem, ale kwalifikuje ludzką wolę i ludzkie siły pożądawcze.

IV ANALIZA WEWNĘTRZNEJ STUKTURY BYTU. ONTYCZNE UWARUNKOWANIA ZMIENNOŚCI I WIELOŚCI.

1. Różnorodność i zmienność tego, co istnieje empiryczną bazą metafizyki.

Rzeczywistość jest różnorodna i zmienna. Różnorodność i zmienność tego, co istnieje stanowi bazę empiryczną dla metafizyki. Nie przy każdej strukturze byt musi być różnorodny i zmienny. Prosta i niezmienna jest racja zaistnienia bytów, czyli Absolut. Byty różnią się od siebie pod względem treści i sposobu bytowania. Zmienność i różnorodność funkcji bytów płynie z przypadłości. W świecie istnieją nie tylko zmiany przypadłościowe, ale i zmiany tożsamości bytów, poza tym byty powstają i giną. Byty podlegające zmianie konstytuowane są przez 2 czynniki: materię i formę. Forma decyduje o tym, czym jest byt, o jego istocie. O zmianie decyduje materia.

Rzeczywistość dana w doświadczeniu empirycznym jawi się jako zmienna i wielorako zróżnicowana. Stosując pierwsze zasady do faktów empirycznych dochodzi się do wniosku, że rzeczywistość nie może być czymś absolutnie prostym. Rezultatem przyjęcia złożoności jest teoria hylemorfizmu, teoria aktu i możności oraz wyróżnienie w bycie istoty i istnienia. W bytach nie wszystko jest aktem. Są w nim takie aspekty, stany, które są w możności. Między tym, co jest w akcie, a tym, co w możności istnieje pewna zależność. Możność w pewien sposób ogranicza akt. Możność jest pewnym niedopełnieniem, brakiem pełnej doskonałości. Wynika to z natury aktu i możności, bo jeśli jest akt, to jest i możność. Zmienność bytów wskazuje natomiast na ich zależność od innych bytów, a także na złożoność bytu. Zmiana wskazuje również na istnienie przyczyny powodującej zmianę.

2. Substancja i przypadłości.

Byty substancjalne (gr. ousia; łac. substantia)- byty samodzielnie istniejące (in se esse). Jest to konkretna rzecz, organizm, a także czynnik bytu substancjalnego, który jest ontyczną racją jedności i tożsamości. Własności bytu zmieniają się, lecz mamy pewność, że dany byt jest tym samym bytem. Mimo nawet bardzo dalekiej zmienności bytu nadal można zauważyć jego tożsamość, a to za przyczyną substancji. Substancja może tracić przypadłości, nie znaczy to jednak, że może istnieć bez jakiejkolwiek przypadłości, np. byty realnie muszę się charakteryzować rozciągłością.

Byty przypadłościowe (łac. accidens)- mimo, iż są rzeczywiste, muszą istnieć w rzeczywistości w zależności od substancji (esse in alio tamquam in subiecto). Same przypadłości nie mogą istnieć, np. wzrost, inteligencja, kolor czerwony. Teoria substancji mówi, że wszystko, co nie jest substancją, musi być zapodmiotowane w substancji. Przypadłości niejako tkwią w substancji. Stosunek między przypadłością a substancją jest nazywany stosunkiem inherencji (tkwienia). Odpowiada mu gramatycznie stosunek orzekania. Substancji nie doświadczamy wprost, ale przez przypadłości. Termin substancja, w zależności od kontekstu, jest różnie rozumiany:

- jako byt substancjalny- byt konkretnie istniejący

- jako czynnik, który decyduje o jedności i tożsamości bytu- jest to rozumienie ściślejsze

- substancja o tyle, o ile staje się przedmiotem nauki (ujęta pojęciowo- jest to substancja u Arystotelesa)

Wyróżniamy 10 kategorii bytowania (substancja i przypadłości):

- substancja- rzecz, która bytuje w sobie jako w podmiocie

- ilość- związana z rozciągłością, doskonali substancję w aspekcie materii

- jakość- doskonali byt w aspekcie formy

- stosunek- odniesienie bytu do innych bytów, np. równy. W relacji wyróżniamy 3 elementy: podmiot, przedmiot i fundament (powód) relacji. Wyróżnia się relacje konieczne (konstytuują byt) i niekonieczne (odnoszą się o bytu już ukonstytuowanego); niekonieczne dzielą się z kolei na: realne (zachodzą niezależnie od myśli, poznania) i nierealne (myślne). Jeżeli mówimy o relacji jako przypadłości, to mamy na myśli relację niekonieczną., relację tą cechuje „bycie ku” oprócz „bycia w”.

- działanie- dzięki niemu byt staje się przyczyną

- doznawanie- racja przyjęcia aktu działania

- umiejscowienie- kategoria bytu przestrzennego

- czas- kategoria bytu czasowego

- położenie- np. stoi, siedzi

- stan, posiadanie- byt ma taką a taką własność

3. Hylemorfizm.

Wszystko, co w rzeczywistości istnieje, istnieje na 2 sposoby: przypadłościowy i substancjalny. Substancja istnieje zawsze sama przez się (samoistnie), natomiast przypadłość istnieje dzięki substancji. Teoria hylemorfizmu pochodzi od Arystotelesa. Wg niego każda substancja składa się z materii i formy. Są to co prawa teorie, że byt jest prosty, tzn. konstytuuje go tylko jeden czynnik. Teoria ta wydaje się jednak tłumaczyć to, czego nie da się wytłumaczyć przez jeden czynnik, np. własności przeciwstawne, wielość jednostek należących do tego samego gatunku. Forma decyduje o tym, czym byt jest, o jego istocie, a materia o zmianie.

a) zmiany substancjalne

Mamy zmiany przypadłościowe i substancjalne. Zmiany przypadłościowe to np. dziecko ma włosy blond, gdy dorasta włosy ciemnieją. Zmiany substancjalne, czyli przekształcenie jednego bytu w drugi, np. pies zjada zająca, zająć traci formę, ale nie ginie, lecz przekształca się w nowy byt, czyli pokarm.

b) własności przeciwstawne w bycie

Człowiek jest jednością, a zarazem składa się z wielu części. Jest aktywny, ale i bierny. Tłumaczymy to przez 2 czynniki: formę i materię. Aktywność, jedność pochodzą od formy, natomiast bierność i wielość od materii

c) wielość jednostek w ramach jednego gatunku

W obrębie jednego gatunku mamy wiele jednostek, np. gatunek psów. Psy pod pewnym względem się różnią, ale pod pewnym są podobne. W teorii hylemorfizmu racją tego, co wspólne jest forma, a tego, co różnorodne, materia.

d) powiązanie z zagadnieniami teoriopoznawczymi

Forma jest realnym odpowiednikiem pojęcia, a pojęcie myślnym odpowiednikiem formy. Pojęcia tworzymy na drodze abstrakcji, która polega na pomijaniu tego, co jednostkowe, a uwzględnianiu tego, co wspólne. Ujmujemy to, co pochodzi od formy, a pomijamy to, co pochodzi od materii. Gdyby rzeczywistość była prosta, abstrakcja nie byłaby możliwa. Każdy byt skałą się z materii i formy. Forma- organizuje materię bytu (do bycia np. świnką), jest racją jedności treści (składników) i jest racją działania bytu, np. leżę, uczę się. Materia to to, co jest organizowane, z czego coś powstaje, z czego coś się na nowo organizuje. Materia to element potencjalny i dynamiczny. Jest racją wszelkich zmian.

e) wyjaśnienie pojęcia materii I i II, formy substancjalne, przypadłościowe

Każdy byt jest jednością, a ostateczną racją tej jedności jest forma. W bycie musi być tylko jeden czynnik jednoczący, zatem w bycie jest tylko jedna forma substancjalna. Skoro wyróżnia się bytowanie substancjalne i przypadłościowe, to trzeba wyróżnić również formę substancjalną i przypadłościową. Jak było wspomniane, każdy byt ma tylko jedną formę substancjalną, świadczy to o jednostkowości bytu. Materia i forma nie mogą istnieć samodzielnie. Forma wyższa przejmuje funkcje niższej, np. wodór _ tlen = woda, która jest wyższą formą.

Materia I to czysta potencjalność (możność). Nie istnieje nie może istnieć samodzielnie bez jakiejś formy.

Materia II = materia I + forma substancjalna + wielość form przypadłościowych.

f) zastosowania teorii hylemorfizmu do bytu ludzkiego

Człowiek również składa się z materii i formy. Ze względu na specyfikę bytu ludzkiego (poznanie intelektualne, zdolność do miłości) forma substancjalna człowieka musi być inna niż formy substancjalne innych bytów. Niektóre części formy substancjalnej są niezależne od materii. Forma musi mieć naturę duchową (pełni też niższe funkcje). Tę formę substancjalną nazywa się w tradycji filozoficznej duszą. W człowieku dusza jest racją wszystkich przejawów życiowych. Ważne jest wyakcentowanie jedności psychofizycznej człowieka w teorii hylemorfizmu. Całość jest czymś więcej, niż tylko sumą części. W każdej odrębnej całości, jaką jest byt, istnieją różne metody działanie, ale zawsze mamy do czynienia z konkretnym bytem, np. konkretny człowiek czy konkretna świnka.

4. Istota i istnienie.

Każdy byt to określona treść, ale aby ta treść była rzeczywista, musi być przeniknięta istnieniem. Każdy byt składa się z istoty i istnienia. Jeśli nie byłoby istnienia, mielibyśmy tylko pojęcie człowieka, a nie realny byt. Istnienie urealnia treść bytu. Istnienie jednak niczego nie dodaje do treści bytu, bo byt realny i pomyślany nie różnią się niczym treściowo. Byty, do których istoty nie należy istnienie nazywamy przygodnymi, a byt, do którego istoty należy istnienie nazywamy koniecznym (Absolut). Konieczność oddzielenia istoty od istnienia zauważam w naszym języku. Jeżeli pytam o istotę bytu, odpowiedzią jest definicja. Jeśli natomiast pytam o istnienie, np. Czy Jan jest?, wówczas ktoś opowiada pozytywnym lub negatywnym sądem egzystencjalnym, np. Tak, jest lub Nie ma go.

różne rozumienia istoty:

- istota to to w bycie, co pozwala odróżnić jeden byt od drugiego (quidditas); tego rodzaju istota jest wyznaczana przez formę substancjalną

- istota to to, co w bycie nie jest istnieniem („coś” istniejące)

- istota może być ujęta konkretnie (odnosi się do konkretnego bytu) lub pojęciowo (odnosi się do wszystkich jednostek danego gatunku; ma charakter ogólny i abstrakcyjny)

argument za rozróżnieniem istoty od istnienia: to, co należy do istoty ujmowane jest w definicji. Jeśli więc przyjmie się, że istnienie należy do istoty, to z tego wynikałoby, że dane definiowane byty byłyby konieczne, a pojęcia zawarte w definicji realne. Realne musiałyby być nawet pojęcia ogólne, co jest niezgodne z doświadczeniem. Trzeba więc oddzielić istotę od istnienia. Istnienie nie należy do quidditas, nie jest więc czymś koniecznym.

5. Akt i możność.

Twórcą teorii aktu i możności jest Arystoteles. Rozbudował ją św. Tomasz. Teoria ta odnosi się do wszystkich złożeń bytowych, wszystkich czynników konstytuujących byt. Możność bytu dzielimy na:

- możność- bierna zdolność do posiadania lub nabywania doskonałości; ta dzieli się na:

* możność czystą- materia I

* możność złączoną z aktem- materia II

- możność czynna- możliwość do działania.

Możności czynnej odpowiadają władze bytów żywych i akty realnego działania. Możność bierna czysta- materia I- formy przypadłościowe jako akty. Możność bierna złączona z aktem- formy substancjalne jako akty. Akty w zamierzeniu- to cele, a akt w wykonaniu to dzieła. Możność bierną można określić jako zdolność przyjmowania działania. Możnością wykonawczą są władze istot żywych, np. zdolność do patrzenia, ale tylko wtedy, gdy jest to zdolność, a nie czynność wykonywana. Możność bierna i czynna wzajemnie sobie odpowiadają, pozostają w pewnej relacji. Możność i akt są sobie w jednym bycie przyporządkowane. Naturę możności poznajemy przez akty z niej wyłonione. Akt i możność są dwoma stanami tego samego bytu i będąc sobie przyporządkowane tworzą jeden byt realny. O bytowości jedności decyduje akt bytu, który realizuje wiele bytowych możliwości. Bez aktu nie ma jednego bytu. Akt + akt = byt: możność + możność ≠ byt. Istnieje byt, który jest Czystym Aktem (Absolut). Możność natomiast musi istnieć w połączeniu z aktem. W całokształcie rzeczywistości akt jest wcześniejszy od możności. Gdyby przed możnością nie było aktu, nie byłoby możliwe przejście z możności do aktu, bo nic nie przechodzi z możności do aktu inaczej,. Jak tylko przez byt będący w akcie.

Aby mogła zajść zmiana, muszą zajść 3 elementy: podmiot zmieniający się, czynność, akt pełny (jest kresem aktu niepełnego). Zmiana to realizowanie przez byt posiadanej możności (to przejście z możności do aktu). W metafizyce, gdy mówi się o możności, to myśli się o możności bytowej, realnej, a nie możności logicznej. Możliwość czy niemożliwość logiczna dotyczy porządku poznawczego. To, co jest niemożliwe logicznie, jest niemożliwe realnie, ale to, że coś nie możliwe logicznie, nie mówi nic o tym, czy jest to możliwe lub niemożliwe realnie.

V ZAGADNIENIE PRZYCZYNOWOŚCI.

1. Określenie przyczyny, różne rodzaje przyczyn.

Przyczyną jest to, co warunkuje istnienie. Od Arystotelesa wyróżniam 4 rodzaje przyczyn: materialną (materialis), formalną (formalis), sprawczą (afficiens) i celową (finalis). Materialne i formalne to przyczyny wewnętrzne, a sprawcze i celowe to przyczyny zewnętrzne. Wszystkie typy przyczyn występują łącznie, wzajemnie się dopełniają i warunkują. Szczególne przyporządkowanie występuje między wewnętrznymi przyczynami i zewnętrznymi. To, co wspólne dla przyczyn, to pozytywny wpływ na istnienie skutku. Metafizyczne pojęcie przyczyny jest pojęciem analogicznym.

2. Przyczyna formalna i materialna (wewnętrzne).

Arystoteles określa przyczynę materialną jako: To, z czego coś powstaje i trwa. Rzeczywiste przyczynowanie materii jest zależne od jej natury (jest ona czystą możnością). Sama bierność, samo doznawanie jest istotnym czynnikiem funkcji przyczynowania materii. Nie mamy bezpośredniego kontaktu z materią I, ale dzięki niej byty mogą przybierać nową formę, bo gdyby np. nie było materiału biernie poddającego się działaniu artysty, nie zaistniałby i skutek, czyli dzieło. Materia I jest więc jedną z przyczyn.

Jeśli zaś chodzi o formę, to jej funkcja przyczynowania polega na aktualizowaniu materii. Funkcję tą może jednak spełniać forma wtedy, gdy jest w bycie realnym (realizowanym przez akt istnienia). Krótko mówiąc, żeby forma była przyczyną, byt musi realnie istnieć. Forma jest przyczyną, bo determinuje (wyznacza) treść bytową.

3. Przyczyna sprawcza.

a) specyfika przyczynowania sprawczego

przyczyna sprawcza jest tym czynnikiem, który powoduje przejście z możności do aktu. Przyczyną sprawczą jest to, dzięki czemu coś powstaje. Działanie, aktywność odróżnia ją od innych przyczyn. Między przyczyną sprawczą a skutkiem zachodzi relacja egzystencjalna, bo skutek jest zależny w swoim zaistnieniu od przyczyny sprawczej. Byt, który się staje, jest skutkiem innego bytu, który pełni rolę przyczyny sprawczej. Działanie musi być zawsze złączone z czymś, co działa. Przyczyną sprawczą nazywamy więc byt działający, a nie samo działanie, bo samego działania bez bytu nie ma. Działanie nie jest więc związane z samą substancją, ale z władzami odpowiadającymi możności czynnej i z władzami istot żywych. Esse in actu- istnienie w akcie.

b) różnica między rozumieniem przyrodniczym i filozoficznym, teoriopoznawcze uwarunkowania poglądów Hume'a i Kanta

- ujęcie przyrodnicze: przyczyna sprawcza jest rozumiana jako coś, co jest nastawione, zdeterminowane do jakiegoś celu, np. jem, żeby żyć

- ujęcie filozoficzne: ujęcie to jest o wiele bogatsze, bo ujmuje charakter bytu działającego i bytu, który powstaje. Poza tym zwraca uwagę na aspekt egzystencjalny, jaki zachodzi w relacji przyczyny sprawczej do celu. Hume (sensualista): empiryzm, negacja możliwości istnienia i poznawalności substancji. Wiedza człowieka pochodzi z doświadczenia, a nie z rozumowego dochodzenia do prawdy. Rzeczywiste jest to, co jest dane we wrażeniach zmysłowych (impresjach), a pojęcie substancji jest wytworem człowieka. Kant: stworzył teorię bazującą na tak zwanych sądach syntetycznych a priori. Zdaniem Kanta występują one w arytmetyce oraz geometrii i traktują o dwóch nieredukowalnych składnikach naszych wrażeń: czasie oraz przestrzeni. Istotą jego koncepcji było jednak to, iż uznał, że sądy takie pojawiają się też w metafizyce.

4. Podział przyczyn

- przyczyna właściwa- skutek osiągany dzięki działaniu właściwemu swej natury lub na drodze wyboru

- przyczyna przypadkowa- gdy są niespełnione warunki p.w.

- przyczyna całkowita- pochodzi od niej cały skutek

- przyczyna częściowa- pochodzi od niej skutek w pewnym aspekcie

- przyczyna konieczna- występuje, gdy spełnione są wszystkie warunki działania

- przyczyna wolna- przysługuje bytom wolnym, mogą decydować, czy działać, czy nie

- przyczyna jednorodna- wywołuje skutek o takiej samej naturze, co przyczyna

- przyczyna różnorodna- wywołuje skutek o innej naturze niż ona sama

- przyczyna bliższa- skutek jest zależny wprost od przyczyny

- przyczyna dalsza- skutek jest osiągany przez inne przyczyny

- przyczyna pierwsza- powołuje do istnienia cały byt

- przyczyna druga- powołuje do istnienia pewien aspekt bytu

- przyczyna główna- causa principalis- działa na mocy swojej natury

- przyczyna nadrzędna- causa instrumentalis- staje się przyczyną sprawczą z chwilą otrzymania poruszenia od przyczyny głównej. Impuls pochodzący od przyczyny głównej zostaje przyjęty w zależności od natury narzędzie, np. nóż, długopis, pędzelek. Działanie bowiem jest warunkowane naturą bytu działającego (Agere sequitur esse). Wszystko, co jest przyjmowane, jest przyjmowane zgodnie z naturą tego, kto przyjmuje.

a) cel jako kres i cel jako przyczyna główna

wszystko, co działa, działa dla jakiegoś celu. Łac. finis znaczy: motyw, kres działania, w przeciwieństwie do języka poleskiego, gdzie cel znaczy głównie motyw. W związku z podwójnym znaczeniem słowa finis łac. zasada może brzmieć: Wszystko, co działa, jest motywowane lub: Wszystko co działa, działa do jakiegoś kresu.

b) analiza działania

głównym analogatem działania celowościowego jest działanie bytów (istot rozumnych). Działanie będąc czymś rzeczywistym jest bytem posiadającym jakąś treść, istotę. Działanie wychodzi od jakiegoś podmiotu A i zmierza do jakiegoś przedmiotu B. Aby jednak zaistniało działanie, muszą być spełnione 2 warunki:

- A musi istnieć, być czymś realnym

- musi istnieć jakiś powód tego, że działanie jest (byty nie zawsze działają)

Powód związany jest z poznaniem. Nie jest to jednak zależność bezpośrednia. Poznanie nie musi skłaniać do działania bezpośrednio. W tym, co poznawane wola ostrzega jakieś dobro. Czynnikiem skłaniającym do działania jest dążenie (inklinacja) woli do dobra, pragnienie go. Tę inklinację nazywamy miłością.

c) działanie bytów niepoznających następstwem natury tych bytów

u istot nierozumnych działanie również jest determinowane. Kolejność występowania faz działania u zwierząt czy roślin jest do tego stopnia zdeterminowana, że nie opuszczeniu którejś z nich, działanie staje się dla nas niezrozumiałe. Fazy łączą się ze sobą nie w sposób przypadkowy, ale koniecznościowy. Wszystkie fazy działania zmierzają do fazy końcowej. Czynnikiem wywołującym i skłaniającym do działania jest u bytów nierozumnych sama natura bytu. Naturalna skłonność do działania bywa czasem nazywana naturalną miłością.

d) przyczyna celowa a przyczyna a przyczyna wzorcza

W tradycji filozoficznej oprócz czterech podstawowych przyczyn wyróżnia się jeszcze przyczynę wzorczą. Łączy się to z platońską teorią idei, ponieważ spełniają one rolę przyczyny wzorczej. Już w filozofii Arystotelesa i św. Tomasza ogólność i stałość pojęć wynika z procesu abstrakcji. Pojęcia ujmują to, co w bytach warunkowane przez formę. Funkcję przyczyny sprawczej zaczyna wtedy spełniać forma. Przyczyna wzorcza to forma jako czynnik zewnętrzny do bytu, który jest przez byt poznany, ale nie konstytuujący bytu. Przyczyna wzorcza to inaczej przyczyna formalna zewnętrzna. Działanie przyczyny wzorczej nie jest działaniem autonomicznym, ale raczej współdziałaniem.

---