Wprowadzenie

Wcześniejsze wykłady dostarczyły wiedzy na temat rzeczywistej sytuacji kobiet i mężczyzn w różnych dziedzinach życia społecznego. Z przedstawionej analizy wynikało, że sytuacja ta jest obecnie, czyli na początku XXI wieku, stosunkowo najlepsza w krajach skandynawskich, gorsza w Polsce, a stosunkowo najgorsza w krajach arabskich, jeśli za kryterium oceny przyjmiemy zasadę równego traktowania obu płci. Przytoczone dane statystyczne i przykłady wskazały na występowanie nierówności kobiet i mężczyzn zarówno na rynku pracy, jak i w sprawowaniu władzy, na stanowiskach decyzyjnych oraz w rodzinie. Argumentowano, że utrudniony dostęp kobiet do sfery publicznej ma swoje historyczne i kulturowe uwarunkowania, takie jak wielowiekowy brak dostępu kobiet do edukacji na poziomie wyższym, pozbawienie ich praw własnościowych i wyborczych, stereotypowe podejście do ról kobiet i mężczyzn oraz głęboko zakorzenione w kulturze wielu krajów wyższe wartościowanie tego, co męskie.

W tym wykładzie i następnym przyjrzymy się prawodawstwu międzynarodowemu i krajowemu: czy w sposób odpowiedni gwarantuje realizację równych praw obu płci? Jak wiadomo właściwe ustawodawstwo jest punktem wyjścia dokonywania zmian. Z dotychczasowej praktyki przestrzegania równego traktowania wynika, że samo prawo, nawet najlepsze, nie wystarczy, żeby urzeczywistnić równość. Potrzebne są instytucje kontrolne, które stoją na straży przestrzegania prawa i monitorują sytuację oraz nakładają sankcje na tych, którzy łamią prawo. Potrzebna jest dobra wola rządzących do wprowadzania międzynarodowych zaleceń co do równouprawnienia. Wreszcie ważna jest świadomość społeczna, w tym świadomość kobiet w zakresie przysługujących im praw i zobowiązań rządu, którą to świadomość można kształtować przez szerzenie wiedzy o równouprawnieniu i promowanie tej idei za pomocą środków masowego przekazu.

Równe traktowanie kobiet i mężczyzn wpisuje się w misję Organizacji Narodów Zjednoczonych i jest jednym z priorytetów polityki Unii Europejskiej. Przekonanie, że kobiety mają prawo do podejmowania pracy zawodowej, do równej płacy za pracę równej wartości, do zabezpieczenia społecznego, obejmowania stanowisk kierowniczych i sprawowania władzy na takich samych zasadach jak mężczyźni jest fundamentem działania tych organizacji.

Celem tego wykładu jest przedstawienie międzynarodowych dokumentów gwarantujących równe prawa kobiet i mężczyzn we wszystkich obszarach funkcjonowania społeczeństwa.

Szczegółowo omówimy:

1. Dokumenty Organizacji Narodów Zjednoczonych

• Powszechna Deklaracja praw człowieka

• Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet

• Deklaracja o eliminacji przemocy wobec kobiet

• Platforma działania - dokument końcowy IV Światowej Konferencji Kobiet

Dokumenty Rady Europy

Polityka równych szans w Unii Europejskiej

• Prawo pierwotne

• Prawo wtórne

• Instytucjonalne mechanizmy

Orzeczenia Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości

Słowa kluczowe
Konwencja, Dyrektywa, Dyskryminacja pozytywna, Platforma działania, Prawa reprodukcyjne, Traktat, Uwłasnowolnienie kobiet


Konwencje i dokumenty ONZ

Organizacja Narodów Zjednoczonych powstała w 1945 r. ma w swoich celach, ujętych w Karcie ONZ, zapisane dążenie do zapewnienia praw człowieka i podstawowych wolności wszystkim ludziom bez jakiejkolwiek dyskryminacji. Od początku swego istnienia Organizacja Narodów Zjednoczonych przywiązywała znaczącą wagę do spraw równego traktowania kobiet i stwarzania im równych szans rozwoju we wszystkich dziedzinach, czego dowodem było utworzenie w 1946 r. Komisji Statusu Kobiet 

Komisja Statusu Kobiet (Commission on the Status of Women CSW) - została powołana przez Radę Gospodarczą i Społeczną ONZ rezolucją nr 11 z 21 czerwca 1946 r. Jej celem jest przygotowywanie raportów na temat realizowania praw kobiet w różnych sferach życia społecznego oraz rekomendacji dotyczących promowania praw kobiet i skutecznego rozwiązywania problemów związanych z wdrażaniem zasady równouprawnienia kobiet i mężczyzn. Początkowo w skład Komisji wchodziło 15 osób, z czasem się rozrastała w swej liczebności i obecnie ma z swoim składzie 45 przedstawicieli państw według następującego klucza: 13 państw afrykańskich, 11 azjatyckich, 9 z Ameryki Łacińskiej i Karaibów, 8 z Europy Zachodniej oraz 4 z Europy Środkowej i Wschodniej. Polska była członkiem Komisji w latach 1951-1968, 1989-1992, 1997-2000. Komisja spotyka się raz w roku w siedzibie ONZ w Nowym Jorku na okres 10 dni roboczych. W jej spotkaniach mogą uczestniczyć organizacje pozarządowe posiadające status konsultacyjny przy Radzie Gospodarczej i Społecznej ONZ i przedstawiać swoje stanowisko zarówno w formie pisemnej, jak i ustnej.

Bieżące informacje o działalności Komisji Statusu Kobiet znajdują się na stronie internetowej http://www.un.org/womenwatch/daw

(Opracowano na podstawie: Prawa kobiet w ONZ-owskim systemie ochrony praw człowieka, Wydawnictwo Ośrodka Informacji Środowisk Kobiecych, Warszawa 1999, s. 13-16)


Przez pierwsze dwie dekady swojej działalności (lata 1945-1967) ONZ koncentrowała wysiłki na zbieraniu danych dokumentujących status płci żeńskiej w wielu rejonach świata i na ustanowieniu międzynarodowych instrumentów prawnych, które zapobiegałyby gorszemu traktowaniu kobiet oraz wspierały przestrzeganie w stosunku do nich praw człowieka.
Jednym z pierwszych instrumentów prawnych była Konwencja w sprawie zwalczania handlu ludźmi i eksploatacji prostytucji (z 1949 r.), w której nawołuje się do karania osób czerpiących zyski z prostytucji, zakazuje prowadzenia legalnych domów publicznych, eksploatacji prostytucji i rejestracji prostytutek oraz innych restrykcyjnych działań wobec osób prostytuujących się. Konwencja uznaje handel ludźmi w celu prostytucji za przestępstwo międzynarodowe i zobowiązuje państwa strony do współpracy w ściganiu i karaniu sprawców.

Kolejnymi instrumentami były:

• Konwencja o prawach politycznych kobiet (z 1952 r.), która zobowiązywała państwa członkowskie ONZ do przyznania kobietom prawa głosu, umożliwienia startowania w wyborach i piastowania funkcji publicznych na równych zasadach z mężczyznami.

• Konwencja w sprawie dyskryminacji w zatrudnieniu i wykonywaniu zawodu (1958 r.), zobowiązująca państwa członkowskie do opracowania i prowadzenia polityki krajowej zmierzającej do przeciwdziałaniu dyskryminacji w zatrudnieniu oraz wprowadzaniu w życie zasady równych szans i równego traktowania na rynku i w miejscu pracy.

• Konwencja w sprawie zwalczania dyskryminacji w dziedzinie oświaty (z 1960 r.), przyjęta przez Konferencję Ogólną UNESCO, torująca drogę dla równych możliwości edukacyjnych dla dziewcząt i kobiet.

• Deklaracja o ochronie kobiet i dzieci na wypadek zagrożenia w czasie konfliktu zbrojnego (z 1974 r.), w której Zgromadzenie Ogólne zaleciło rządom podjęcie starań zapewniających kobietom i dzieciom ochronę przed skutkami wojny, bowiem wszelkie formy represji i prześladowań oraz nieludzkiego traktowania kobiet i dzieci są działaniami o charakterze przestępczym.

• Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (z 1979 r.) - dokument o fundamentalnym znaczeniu dla ochrony praw kobiet, który zostanie szerzej omówiony i przytoczony w całości w dalszej części wykładu.

• Deklaracja o eliminacji przemocy wobec kobiet (z 1993 r.), która definiuje, czym jest przemoc wobec kobiet i uznaje, że zjawisko przemocy jest przejawem uwarunkowanej historycznie nierówności między płciami oraz podkreśla, że przemoc wobec kobiet stanowi pogwałcenie praw człowieka i podstawowych wolności im przysługujących oraz przeszkodę w osiągnięciu rozwoju i pokoju na świecie. Szersze omówienie tej deklaracji znajduje się w dalszej części wykładu.

Początek wymienionym aktom prawnym i ustawodawstwu Organizacji Narodów Zjednoczonych dała Powszechna Deklaracja praw człowieka.

Powszechna deklaracja praw człowieka
Tuż po drugiej wojnie światowej została utworzona Organizacja Narodów Zjednoczonych. Wolą jej inicjatorów i założycieli było, aby nie dopuścić nigdy więcej w przyszłości do światowych wojen i dbać o pokój oraz bezpieczeństwo wszystkich ludzi na świecie. Jednym z pierwszych dokumentów ONZ była Powszechna deklaracja praw człowieka, przyjęta przez Zgromadzenie Narodowe ONZ pod koniec 1948 r. Deklaracja ta stanowi zbiór podstawowych wolności i praw. Została opracowana przez Komisję Praw Człowieka powołaną przez Narody Zjednoczone jako ciało ustawodawcze w 1946 r.
Pierwszą przewodniczącą tej Komisji była Eleonora Roosevelt (1884-1962) - przedstawicielka Stanów Zjednoczonych przy ONZ. Z jej inicjatywy oraz pod jej kierownictwem rodziła się Powszechna Deklaracja praw człowieka. Proces jej powstawania był długi, bowiem gruntownej analizie poddano praktycznie każde słowo i paragraf, o czym świadczy przeprowadzenie 1400 rund głosowania. Projekt Deklaracji skierowano za pośrednictwem Rady Gospodarczej i Społecznej do Komitetu Zgromadzenia Ogólnego ds. Społecznych, Humanitarnych i Kulturalnych (tzw. III Komitet). Został on przez tenże Komitet pozytywnie rozpatrzony i przekazany do Zgromadzenia Ogólnego, celem podjęcia ostatecznej decyzji. 10 grudnia 1948 r. Zgromadzenie Ogólne, w nowo wybudowanym Palaise de Chaillot w Paryżu, przyjęło Powszechną deklarację praw człowieka. ¹

Deklaracja była aktem bez precedensu w historii, bowiem wskazywała na przyrodzoną godność ludzką oraz niezaprzeczalność prawa każdej ludzkiej jednostki do wolności i równości, niezależnie od płci, rasy, koloru skóry, języka, wyznania itd. Wskazywała, że wszyscy ludzi rodzą się wolni i równi względem prawa, że każdy człowiek ma prawo do życia i bezpieczeństwa, nie wolno nikogo zniewalać, ani torturować, każdy człowiek ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania, do posiadania własności, do uczestniczenia w rządzeniu swym krajem, do pracy, zabezpieczenia społecznego i równej płacy, gdy pracuje, każdy człowiek na prawo do nauki. Tak więc Deklaracja stanowiła swego rodzaju kamień węgielny, w oparciu o który dokonywał się proces ewolucyjnego powstawania międzynarodowego prawa specjalizującego się w ochronie praw człowieka. Zwracała uwagę na równość kobiet i mężczyzn, choć w sposób bezpośredni nawiązywała do tej równości tylko w jednym artykule - artykule 16, który traktuje o prawie do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny po osiągnięciu pełnoletniości oraz wskazuje na równe prawa małżonków w związku.
Chociaż deklaracja Deklaracja to dokument zaliczany do tzw. miękkich instrumentów prawa międzynarodowego, a jego podpisanie przez państwo oznacza jedynie moralne i polityczne zobowiązanie do realizacji zawartych w nim postanowień.

(Na podstawie definicji E. Zielińskiej, zawartej we wstępie do publikacji dotyczącej Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji i Deklaracji o eliminacji przemocy wobec kobiet, wyd. przez Ośrodek Informacji Środowisk Kobiecych, Warszawa 1998)

stanowi wyraz woli politycznej i nie jest prawnie wiążącym dokumentem o randze traktatu czy konwencji, to Powszechna deklaracja praw człowieka uzyskała powszechną akceptację ze strony państw członkowskich ONZ. Zawierane po 1948 r. umowy dwustronne i wielostronne dotyczące praw człowieka odwoływały się do założeń w niej zawartych.
Feministyczna analiza treści Deklaracji prowadziła do wniosku, że została ona napisana z androcentrycznego punktu widzenia, miała na uwadze głównie mężczyzn i do nich przede wszystkim odnosiła prawa człowieka. W ten sposób tłumaczono, dlaczego przez długie lata nie wywołała zmian w położeniu kobiet - prawa człowieka nie były odnoszone w sposób bezpośredni do kobiet. Kobiety doznawały dyskryminacji i przemocy ze strony instytucji, członków rodziny i mężów. W wielu krajach trwał bezkarny proceder sprzedawania żon, córek i wdów. Środowiska feministyczne domagały się więc wydania przez ONZ aktu prawnego zawierającego odniesie do kobiet i mającego rangę dokumentu ogólnie obowiązującego państwa sygnatariuszy. W 1975 r. w Meksyku odbyła się pierwsza światowa konferencja na rzecz kobiet zwołana przez ONZ w ramach ogłoszonego światowego roku kobiet. Postulaty z tej konferencji przyczyniły się do opracowania konwencji w sprawie przeciwdziałania dyskryminacji wobec kobiet.

Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet
Dokument ten obejmował wszystkie obszary dyskryminacji kobiet i jako pierwszy definiował to pojęcie (art. 1). Istotne jest także to, że został ogłoszony jako konwencja, Konwencja - umowa wielostronna, która wiąże państwa strony, czyli nakłada na nie określone obowiązki prawne, a ich wypełnianie jest monitorowane i kontrolowane przez organy konwencyjne.

(Na podstawie definicji E. Zielińskiej, zawartej we wstępie do publikacji dotyczącej Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji i Deklaracji o eliminacji przemocy wobec kobiet, wyd. przez Ośrodek Informacji Środowisk Kobiecych, Warszawa 1998)

bowiem tym samym nakładał obowiązek respektowania jego zapisów przez państwa strony. Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 18 grudnia 1979 r. (rezolucja nr 34/180). Polska ratyfikowała Konwencję 18 lipca 1980 r. z zastrzeżeniem co do paragrafu 1 artykułu 29, dotyczącego możliwości poddania arbitrażowi międzynarodowemu sporu pomiędzy państwami co do interpretacji lub stosowania Konwencji. Wiele państw wnosiło zastrzeżenia co do jej niektórych artykułów, w tym w szczególności do 9, 15 i 16, które dotyczą równych praw w zakresie obywatelstwa, równości wobec prawa i pełnej zdolności prawnej oraz małżeństwa i stosunków w rodzinie. Liczba zgłoszonych zastrzeżeń do tej Konwencji jest większa niż do jakiegokolwiek innego dokumentu ONZ. Skoro tak jest, to znaczy, że odnoszenie praw człowieka do kobiet budzi zastrzeżenia rządów wielu krajów i jest przyjmowane jako nadzwyczajne uprzywilejowanie kobiet. A więc wydanie Konwencji jako oddzielnego i całościowego dokumentu stanowiącego kartę praw kobiet było jak najbardziej zasadne.

Artykuł traktujący o tym, czym jest dyskryminacja kobiet, współgra z artykułem 3, który zobowiązuje państwa strony do podejmowania stosownych kroków, w tym ustawodawczych, w celu przeciwdziałania dyskryminacji we wszystkich wymienionych w artykule 1 dziedzinach i zagwarantowania, że prawa człowieka wobec kobiet zostaną uznane i będą one mogły korzystać z podstawowych wolności na równi z mężczyznami. Konwencja nakłada na państwa obowiązek podejmowania działań na szczeblu krajowym, które będą gwarantowały kobietom równe z mężczyznami prawa polityczne, obywatelskie, w dziedzinie kształcenia, zatrudnienia, ochrony zdrowia i zawierania małżeństwa oraz stosunków rodzinnych (art. 7-16). W szczególności przepisy Konwencji zobowiązują państwa strony do wprowadzenia zasady równości do konstytucji krajowych, jeśli tego jeszcze nie uczyniono, oraz wprowadzenia przepisów zakazujących dyskryminacji i przewidujących odpowiednio surowe sankcje za ich pogwałcenie². Konwencja zobowiązuje państwa strony do uchylenia wszelkich przepisów dyskryminujących kobiety oraz eliminacji przesądów, zwyczajów i praktyk o takim charakterze, w tym w szczególności stereotypowego ukazywania ról kobiet i mężczyzn w podręcznikach szkolnych.
Jednocześnie w artykule 4 podkreśla się, że nie będzie uważane za dyskryminację stosowanie tymczasowych, mających charakter przejściowy, środków specjalnych (nazywanych też dyskryminacją pozytywną lub działaniami pozytywnymi) mających na celu zrekompensowanie szkód wywołanych dotychczasową (gorszą) sytuacją kobiet i wyrównywanie ich szans oraz przyspieszenie faktycznej równości, a także wprowadzenie szczególnych przepisów chroniących macierzyństwo.

Jako organ kontrolujący realizację postanowień Konwencji został, przepisami artykułu 17, powołany Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet (ang. akronim CEDAW). Państwa strony są zobowiązane do składania Komitetowi sprawozdań z wywiązywania się z postanowień Konwencji.
Na podstawie przedkładanych sprawozdań i uzupełniających informacji otrzymywanych od państw stron Komitet może zgłaszać sugestie i rekomendacje dotyczące wzmocnienia polityki równego traktowania do Zgromadzenia Ogólnego za pośrednictwem Rady Gospodarczej i Społecznej, które są przekazywane do wykonania państwom stronom. Jak pisze Eleonora Zielińska, bazujący na sprawozdaniach samych zainteresowanych państw system kontroli wywiązywania się z postanowień Konwencji jest zbyt słaby i istnieje potrzeba jego wzmocnienia przez przyjęcie dodatkowego protokołu, przewidującego skargę indywidualną lub grupową oraz wprowadzenie procedury dochodzeniowej, która upoważniałaby Komitet do zbadania prawdziwości informacji przedkładanych w sprawozdaniach przez państwo stronę w przypadku otrzymania skargi³. Podczas 43. sesji Komisji Statusu Kobiet (marzec 1999 r.) przyjęto - po czterech latach negocjacji - protokół dodatkowy do Konwencji, który daje kobietom lub organizacjom możliwość złożenia skargi indywidualnej z powodu dyskryminacji doznawanej we własnym kraju. Skarga powinna być kierowana do Komitetu ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet, a ten może podjąć dochodzenie, gdy prawa kobiet w danym kraju są systematycznie łamane⁴. Protokół został ratyfikowany przez niezbędną liczbę państw i wszedł w życie w grudniu 2000 r. (Polska ratyfikowała go 22 grudnia 2003 r.) - pełny tekst protokołu można znaleźć na stronie http://www.federa.org.pl/CEDAW-prot-dod.htm


Deklaracja o eliminacji przemocy wobec kobiet

Deklaracji ta, przygotowana przez specjalną grupę roboczą powołaną przez Komisję Statusu Kobiet, została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne w grudniu 1993 r. W poprzednio omówionym dokumencie kwestia przeciwdziałania przemocy wobec kobiet została potraktowana ogólnie, a w szczegółach ograniczała się do zapisu zawartego w artykule 6, nakładającym na państwa obowiązek walki z handlem kobietami i czerpaniem zysków z prostytucji. Zabrakło w niej odniesienia do przemocy domowej. Deklaracja o eliminacji przemocy wobec kobiet podaje definicję przemocy (art. 1) i nakazuje zwalczać wszystkie jej przejawy (art. 2), a więc zarówno przemoc domową, jak i społeczną (gwałt, molestowanie seksualne, wykorzystywanie seksualne i zastraszanie w miejscu pracy, handel kobietami, zmuszanie do prostytucji). Podkreśla się, że państwa mają obowiązek podjęcia działań zmierzających do zapobiegania, ścigania oraz karania aktów przemocy wobec kobiet, bez względu na to, czy sprawcą jest osoba publiczna, czy prywatna (art. 4 ustęp c) i nie mogą się powoływać na zwyczaje, tradycję czy względy religijne, które usprawiedliwiałyby uchylanie się od tego obowiązku (art. 4). W preambule Deklaracji znalazło się istotne stwierdzenie, że przemoc wobec kobiet jest „manifestacją historycznej nierówności w relacjach między płciami” - dominacji mężczyzn nad kobietami, i stanowi przeszkodę nie tylko w osiąganiu równości, ale także przeszkodę w dążeniu do rozwoju i pokoju. O wadze jaką ONZ przywiązuje do eliminowania tego problemu świadczy powołanie przez Komisję Praw Człowieka w 1994 r. instytucji sprawozdawczyni ds. przemocy wobec kobiet, której zadaniem jest zbieranie danych o zjawisku przemocy, jego przyczynach i skutkach w poszczególnych krajach, opracowywanie zaleceń i rekomendowanie odpowiednich kroków, metod i środków w skali kraju, regionu i świata na rzecz eliminowania tego zjawiska⁵. Należy się spodziewać w niedalekiej przyszłości opracowania konwencji traktującej o eliminacji przemocy wobec kobiet.


Platforma działania - dokument końcowy IV Światowej Konferencji Kobiet

Czwarta Światowa Konferencja na rzecz Kobiet odbyła się we wrześniu 1995 r. w Pekinie. Była to największa pod względem liczby uczestniczek i uczestników spośród wszystkich dotychczasowych konferencji ONZ dotyczących problemów kobiet. Pierwsza światowa konferencja miała miejsce w Meksyku w 1975 r., druga w Kopenhadze w 1980 r., a trzecia w Nairobi w 1985 r.
Czwarta Światowa Konferencja odwoływała się do ustaleń z konferencji w Nairobi i była konferencją zobowiązań, co znaczy że wszystkie rządy zostały wezwane do opracowania narodowych programów działania zmierzających do upowszechniania równego traktowania kobiet i mężczyzn przez prawo, na rynku pracy, w rodzinie, w życiu politycznym i społecznym. Kraje uczestniczące w Konferencji (w tym także Polska) zobowiązały się do zwiększenia dostępu kobiet do edukacji i zmniejszenia analfabetyzmu wśród kobiet i dziewcząt; doskonalenia usług medycznych dla kobiet; upowszechnienia informacji na temat metod planowania rodziny i środków antykoncepcyjnych; likwidowania biedy wśród kobiet i zapobiegania ich marginalizacji społecznej; podjęcia działań na rzecz eliminacji przemocy wśród kobiet; zwiększenia udziału kobiet w podejmowaniu decyzji politycznych na szczeblu lokalnym, narodowym i międzynarodowym.
Przedstawiciele i przedstawicielki niektórych krajów publicznie deklarowały, że wzmogą działania na rzecz większego udziału kobiet w podejmowaniu decyzji politycznych oraz w zakresie wyceny nieodpłatnej pracy domowej i włączenia jej do wartości produktu narodowego. ¹
Dokument końcowy konferencji pekińskiej precyzuje dwanaście obszarów, które mają kluczowe znaczenie dla walki z dyskryminacją kobiet oraz określa cele strategiczne i działania, które winny być podjęte przez rządy narodowe, instytucje międzynarodowe, organizacje pozarządowe i sektor prywatny, by uwłasnowolnić Uwłasnowolnienie (ang. empowerment) - wzmocnienie pozycji kobiet w społeczeństwie przez zagwarantowanie faktycznego dostępu do kształcenia, do pracy i uzyskiwania środków ekonomicznych, do własności i władzy, co stanowi fundament samodzielnego decydowanie o sobie

kobiety. Wskazuje też na konieczność powołania w strukturach rządu narodowego specjalnej instytucji odpowiedzialnej za likwidację dyskryminacji oraz zaplanowania w budżecie środków finansowych na realizację jej zadań związanych z monitorowaniem realizacji postanowień Platformy działania.
W czerwcu 2000 r. w Nowym Jorku odbyła się 23 sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ, zatytułowana Kobiety 2000: równość płci, rozwój i pokój na XXI wiek , nazwana „Pekin +5”. Jej celem była ocena postępu we wdrażaniu postanowień Platformy działania oraz zidentyfikowanie przeszkód oraz nowych wyzwań. Sesja została zorganizowana przez Komisję Statusu Kobiet, organ monitorujący wdrażanie postanowień konferencji pekińskiej. Przedstawicielki i przedstawiciele rządowi wysokiego szczebla po raz pierwszy wyrazili potrzebę delegalizacji tzw. „zabójstw honorowych” i wymuszonych małżeństw, a ponadto zadeklarowały podjęcie wzmożonych działań na rzecz zwalczania gwałtu w małżeństwie, przemocy wobec kobiet, zwłaszcza tej o podłożu rasowym. Tak więc 23 specjalna sesja ONZ, poza podkreśleniem potrzeby implementacji celów strategicznych odnoszących się do dwunastu obszarów określonych w Platformie działania , zidentyfikowała nowe wyzwania mające na celu polepszenie sytuacji kobiet na świecie.
(http://www.unic.un.org.pl/rownouprawnienie/konf_pekin+5.php)

W pięć lat później, podczas 49. sesji Komisji ds. Statusu Kobiet, która odbyła się w pierwszym kwartale 2005 r. pod hasłem „Pekin po dziesięciu latach - przegląd i ocena”, przyznano, że rządy powinny kontynuować działania, aby osiągnąć równość płci i podnieść status kobiet. Podczas sesji została przyjęta Deklaracja, na mocy której państwa odnowiły i utrzymały w mocy zobowiązania podjęte w Pekinie.

Uczestnicy sesji podkreślili, że dokonał się postęp w zakresie podwyższenia statusu kobiet na świecie w minionej dekadzie, co przejawia się m.in. wyższym uczestnictwem dziewcząt w edukacji i wyższym wykształceniem kobiet, poprawieniem ekonomicznego statusu kobiet i zwiększeniem ich udziału w życiu politycznym oraz zmianami w prawie na rzecz zwalczania dyskryminacji kobiet. Niemniej jednak potrzebne są nowe sposoby promowania równości płci, bowiem dziesięć lat po konferencji w Pekinie kobiety wciąż nie uzyskały równouprawnienia we wszystkich dziedzinach, w szczególności wskaźnik gwałtów dokonywanych na kobietach jest wysoki, wzrasta zakażenie HIV/AIDS wśród kobiet, występuje dyskryminacja kobiet przy zatrudnianiu, w wielu krajach brakuje aktów prawnych dotyczących ochrony zdrowia reprodukcyjnego Zdrowie reprodukcyjne jest definiowane w pekińskiej Platformie działania jako stan całkowitego dobrego samopoczucia we wszystkich sprawach związanych z układem rozrodczym człowieka oraz prokreacją. Jest oparte na założeniu, że kobiety i mężczyźni mogą prowadzić satysfakcjonujące i bezpieczne życie seksualne i mają wolność w decydowaniu czy, kiedy i ile dzieci chcą mieć. Z wolności w zakresie prokreacji wynika prawo mężczyzn i kobiet do informacji oraz dostępu do skutecznych metod planowania rodziny i regulacji płodności oraz prawo do usług w zakresie opieki zdrowotnej związanej z ciążą i porodem oraz opieką nad noworodkiem.

( Na podstawie: Czwarta Światowa Konferencja na rzecz Kobiet. Pekin 1995. Platforma działania. Wybór opracowany przez Społeczny Komitet Organizacji Pozarządowych Pekin 1995, Warszawa 1995, s. 27)

oraz dostępu do ziemi i własności.
(http://www.unic.un.org.pl/kobiety_rozwoj_pokoj/konferencja.php)


Rada Europy

Została utworzona w 1949 r. przez dziesięć państw europejskich Założycielami Rady Europy były: Belgia, Dania, Francja, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Norwegia, Szwecja, Wielka Brytania i Włochy. Nie należy mylić Rady Europy z Unią Europejską, są to bowiem dwie całkowicie różne organizacje, jakkolwiek 25 państw należących do Unii Europejskiej jest jednocześnie członkami Rady Europy, ani z Radą Europejską, która jest organem decyzyjnym Unii Europejskiej, w jej skład wchodzą szefowie państw lub rządów państw UE.

(Na podstawie: J. Ruszkowski, E. Górnicz, M. Żurek, Leksykon integracji europejskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 179)

na wzór Organizacji Narodów Zjednoczonych i w podobnych celach: ochrony praw człowieka, umacniania demokracji i państwa prawa, zwalczania wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji oraz poprawy warunków życia Europejczyków. Obecnie Rada Europy jest organizacją międzyrządową 46 państw europejskich (pełny wykaz państw znajduje się na stronie internetowej: http://www.coe.org.pl/). Polska przystąpiła do Rady Europy w 1991 r.


Rada Europy zajmuje się wszystkimi sprawami z wyjątkiem wojskowości i obronności. Jej program obejmuje takie dziedziny, jak prawa człowieka, media, sprawy socjalne i ekonomiczne, problemy zdrowia, nauczania, kultury, sportu, środowiska naturalnego. Jednym z najważniejszych jej osiągnięć jest Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, która weszła w życie w 1953 r. Nawiązuje ona do Powszechnej deklaracji praw człowieka i określa niezbywalne prawa i wolności jednostki, a ponieważ jest konwencją, to zobowiązuje państwa strony do ich przestrzegania. Każdy, kto ma poczucie, że jego prawa gwarantowane Konwencją zostały złamane może złożyć skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który ma swoją siedzibę w Strasburgu¹. Trybunał przyjmuje skargi indywidualne i międzypaństwowe, a także wydaje opinie dotyczące interpretacji Konwencji. Rada Europy prowadzi działania na rzecz zwalczania przemocy wobec kobiet, handlu i prostytucji, dyskryminacji opartej na płci, opowiada się za swobodnym wyborem kobiety w zakresie prokreacji i popiera zrównoważoną reprezentację kobiet i mężczyzn w życiu politycznym i publicznym.
Sprawy związane z równym traktowaniem leżą w gestii Komitetu Zarządzającego ds. równości kobiet i mężczyzn, który jest instytucją międzyrządową odpowiedzialną za definiowanie, opracowywanie i stymulowanie działań Rady Europy na rzecz równości płci. Komitet prowadzi analizy, badania i przygotowuje konferencje ministrów oraz publikuje materiały. Na jednej z konferencji, zorganizowanej w 1994 r., przedstawiciele prominentnych państw Europy wypowiadali się w kwestii równości w sposób, który wcześniej nie miał miejsca. Prezydent Irlandii - Mary Robinson - stwierdziła na przykład, że „dopóki kobiety nie są wolne, nie może być wolny także żaden mężczyzna”². W tym samym okresie Rada Europy zorganizowała konferencję na temat przemocy wobec kobiet, a po konferencji pekińskiej - szereg seminariów mających na celu podnoszenie świadomości w zakresie równości w krajach Europy Środkowej i Wschodniej.
Kwestie równości w rodzinie i równych płac i emerytur są podnoszone w Europejskiej Karcie Społecznej, która weszła w życie w lutym 1965 r., ale ich moc prawna jest znacznie mniejsza niż w przypadku konwencji, więc trudno mówić o jej znaczącym wpływie na sprawy równościowe.

Polityka równych szans w Unii Europejskiej
Równe traktowanie kobiet i mężczyzn na rynku pracy jest jednym z priorytetów w polityce Unii Europejskiej. Znajduje to odzwierciedlenie zarówno w prawie pierwotnym, jak i prawie wtórnym, a także w praktyce ogłaszanych cyklicznie 4-letnich programach na rzecz kobiet, w instytucjonalnych mechanizmach oraz orzeczeniach Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości.
Podstawy polityki równościowej UE opierają się na czterech filarach:

• ogranicza się ona do sfery zatrudnienia (w tym uwzględnia problem łączenia pracy zawodowej z obowiązkami rodzinnymi pracowników)

• koncentruje się wokół równego traktowania kobiet i mężczyzn (chociaż dopuszcza się specjalne działania kompensujące nierówności takie jak np. kwoty, parytety, akcje afirmatywne)

• kobiety uznawane są za jednolitą kategorię (nie wyróżnia się np. grup kobiet ubogich, imigrantek, mniejszości rasowych czy seksualnych)

• nie ma okresów przejściowych w zakresie implementacji prawa w zakresie równego traktowania dla państw kandydujących.

Prawo pierwotne
W Traktacie rzymskim, który wszedł w życie w 1958 r., znajduje się art. 119, który zawiera zasadę jednakowego wynagrodzenia dla kobiet i mężczyzn za jednakową pracę, czyli nie odnosi się do zasady równości w ogóle, ale tylko do równości wynagrodzeń. Traktat z Maastricht z 1993 r. jedynie w sposób pośredni odwołuje się do równości poprzez stwierdzenie, że Unia Europejska jest oparta na demokracji i poszanowaniu praw człowieka, respektuje prawa zawarte w Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych Wolności.

W Traktacie amsterdamskim z 1997 r. jest nawiązanie do art. 119 Traktatu rzymskiego. Wskazuje się w nim nie tylko na zasadę równej płacy za tę samą pracę, ale także za pracę tej samej wartości. Oznacza to, że unormowanie wspólnotowe zostało rozszerzone i dostosowane do treści art. 2 Konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy nr 100.

Konwencja Międzynarodowej Organizacji Pracy nr 100 dotyczy jednakowego wynagrodzenia dla pracujących mężczyzn i kobiet za pracę jednakowej wartości. Polska ratyfikowała tę Konwencję 18 września 1954 r.

(pełny tekst na stronie internetowej http://www.vilp.de/p11.htm)

Artykuł 141 Traktatu amsterdamskiego w ustępie 3 podkreśla, że zwalczanie dyskryminacji z powodu płci na rynku pracy to jeden z priorytetów Unii Europejskiej i nakłada na organy Wspólnoty obowiązek podejmowania działań mających na celu wyrównywanie szans kobiet w zakresie przyjmowania do pracy i warunków zatrudnienia, w tym także równego wynagradzania za pracę równą lub równej wartości. Inaczej mówiąc art. 141 obliguje państwa członkowskie do zapewnienia pełnej równości płci w praktyce. Stanowi on jednocześnie rozszerzenie wąskiego uregulowania zawartego w art. 119 Traktatu rzymskiego, które ograniczało się do równych wynagrodzeń.

Art. 141 Traktat amsterdamskiego poprzez ustęp 4 wprowadza możliwość stosowania dyskryminacji pozytywnej (tzw. „akcji pozytywnych”) na rzecz płci w mniejszym stopniu reprezentowanej lub mającej szczególne utrudnienia w karierze zawodowej, co ma w efekcie służyć uzyskaniu pełnej równości w praktyce. Państwa członkowskie są tym samym zachęcane do wprowadzania specjalnych środków ułatwiających aktywność zawodową, bądź rekompensujących utrudnienia w karierze zawodowej kobiet. Jakie to mają być środki (unormowania), Unia Europejska nie określa, pozostawiając dowolność wyboru rozwiązań poszczególnym krajom.

Pojęcia „praca równa” i „praca równej wartości” były przedmiotem wielu zapytań kierowanych do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w celu interpretacji, jak należy te pojęcia w praktyce rozumieć. Trybunał bardzo ogólnie stwierdził, że pojęcia te mają charakter jakościowy i dotyczą wyłącznie rodzaju faktycznie wykonywanej pracy. Za każdym razem trzeba ustalić, czy dwie osoby odmiennej płci wykonujące określoną pracę są w porównywalnej sytuacji pod względem szeregu czynników składających się na daną pracę, takich jak jej rodzaj, niezbędne kwalifikacje i wymagania szkoleniowe, warunki pracy³. Uregulowania szczegółowe i wycena wartości pracy należą do prawa krajowego (przy zastrzeżeniu możliwości weryfikacji tej wyceny przez niezależny organ). Z analizy wynika, że prawie wszystkie państwa członkowskie przyjęły model oceny wartości pracy oparty na wycenie jej zawartości, czyli takich elementach jak wysiłek umysłowy, siła fizyczna, wiedza, kwalifikacje i umiejętności, zakres obowiązków i odpowiedzialności, narażenie na szkodliwe czynniki itd. Jedynie Włochy początkowo przyjęły jako kryterium wydajność pracowników i wartość rynkową danej pracy ⁴. Niemniej jednak w praktyce wartościowanie pracy i wycena poszczególnych stanowisk jest trudna m.in. z powodu wyraźnego podziału na prace kobiece i męskie oraz braku zwyczaju stosowania szczegółowego opisu stanowisk pracy, a także z powodu segregacji zawodowej.

Prawo wtórne
Prawo pierwotne zawiera ogólne, bardzo ważne uregulowania dotyczące realizacji zasady równego traktowania w stosunkach pracy kobiet i mężczyzn. Bardziej szczegółowe zapisy i wytyczne co do kierunku działań znaleźć można w prawie wtórnym: rozporządzeniach, dyrektywach, zaleceniach i decyzjach. W szczególności dyrektywy są tym narzędziem legislacyjnym, które nakłada na państwa członkowskie obowiązek wprowadzenia odpowiednich zapisów do prawa krajowego, służących osiągnięciu określonego celu w określonym terminie.

Dyrektywy obowiązują co do celu i zasady, natomiast sposób realizacji pozostaje w gestii polityki i prawa poszczególnych krajów członkowskich. Z przeglądu treści dyrektyw odnoszących się do równego traktowania kobiet i mężczyzn wynika co następuje:

• zasada równego wynagradzania kobiet i mężczyzn oraz usunięcie wszelkiego rodzaju dyskryminacji ze względu na płeć we wszystkich obszarach zatrudnienia

• definicje dyskryminacji bezpośredniej i pośredniej, a także molestowania i molestowania seksualnego w miejscu pracy

• zalecenie stosowania działań pozytywnych i szczególnych środków wyrównujących szanse w zatrudnieniu przedstawicielom grup niedostatecznie reprezentowanych

• zasada przerzucenia ciężaru dowodu na osobę pozwaną, czyli pracodawcę, oraz sankcje, które powinny być skuteczne, proporcjonalne i zniechęcające do stosowania praktyk dyskryminacyjnych

• stwierdzenie, że zasada równego traktowania dotyczy zarówno sektora prywatnego, jak i publicznego, oznacza brak dyskryminacji zarówno bezpośredniej, jak i pośredniej przy dostępie do zatrudnienia, do samozatrudnienia i wyboru zawodu, dotyczy także awansowania

• obligowanie państw członkowskich do zachęcania partnerów społecznych do przyjmowania w porozumieniach zbiorowych postanowień promujących równe traktowanie w miejscu pracy, a pracodawców do przedstawiania regularnie stronie pracowniczej informacji o realizacji zasady równego traktowania (np. przez podanie statystyk dotyczących udziału kobiet na różnych szczeblach w przedsiębiorstwie, o wynagrodzeniach przeciętnych).

Instytucjonalne mechanizmy
Kolejny instrument realizacji polityki równego traktowania kobiet i mężczyzn to opracowywane co 4 lata programy działania. Pierwszy program, realizowany w latach 1982-1985, wskazywał na prawne przeszkody w realizacji zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn. Zwracał uwagę na poszerzenie indywidualnych praw kobiet, w tym na tzw. dyskryminację pośrednią. Zajmował się on także kwestiami uprzedzeń i segregacji zawodowej oraz gorszą sytuacją kobiet na rynku pracy. Drugi program działania (1986-1990) zalecał zwiększenie udziału kobiet w procesach edukacji, w tym podejmowanie przez kobiety kształcenia w dziedzinach tradycyjnie zarezerwowanych dla mężczyzn. Zwracał uwagę na konieczność dzielenia się obowiązkami wynikającymi z wychowywania dzieci - do programu włączono kwestie opieki nad dziećmi i przepisy dotyczące urlopów rodzicielskich. W trzecim programie działania (1991-1995) zwrócono uwagę na to, że sprawy kobiet należy postrzegać w szerszym kontekście - włączyć równość płci do ogólnej polityki państwa. W związku z tym, że brakuje wykwalifikowanych kadr, państwa członkowskie Unii Europejskiej nie mogą sobie pozwolić na marnotrawienie potencjału kobiet. Program ten zalecał promowanie przedsiębiorczości wśród kobiet i podjęcie konkretnych kroków na rzecz łatwiejszego łączeniu pracy poza domem z obowiązkami rodzinnymi kobiet i mężczyzn. Program skłaniał także do bardziej skutecznego realizowania prawa w zakresie równego traktowania, w tym przede wszystkim prawa dotyczącego równej płacy za pracę tej samej wartości oraz zakazu dyskryminacji pośredniej.
Czwarty program (1996-2000) to program wsparcia finansowego państw, które podejmą działania na rzecz równych szans. Cele tego programu to promowanie włączania problematyki równych szans kobiet do procesu przygotowywania, wdrażania i monitorowania wszystkich polityk, na wszystkich szczeblach podejmowania decyzji. Koncentrował się on na włączaniu kobiet w procesy podejmowania decyzji (zarówno w gospodarce jak i w polityce), na działaniach ułatwiających łączenie obowiązków zawodowych i rodzinnych przez kobiety i mężczyzn, na rozwiązaniach likwidujących bariery ograniczające przedsiębiorczość kobiet ⁵. Podobnie piąty program (2001-2005) został opracowany jako program wspierania państw w realizacji polityki równego traktowania. Miał na celu promowanie dobrych praktyk dotyczących równego traktowania kobiet i mężczyzn w celu lepszego zrozumienia, na czym polega równość oraz wymiany doświadczeń. Ponadto jego zadaniem była ocena postępów w zakresie zwalczania dyskryminacji.
(http://ec.europa.eu/employment_social/gender_equality/actions/index_en.html


W strukturze Unii Europejskiej są instytucje powołane w celu rozwijania i monitorowania polityki równego traktowania kobiet i mężczyzn na rynku pracy. I tak w ramach Komisji Europejskiej, w Dyrekcji Generalnej V, która zajmuje się zatrudnieniem i sprawami społecznymi, istnieje Wydział Równych Szans Kobiet i Mężczyzn . Do jego zadań należy:

• przygotowywanie i prowadzenie programów na rzecz równouprawnienia

• monitorowanie procesu stosowania prawa równościowego

• występowanie z inicjatywą ustawodawczą

• wspieranie ponadnarodowych projektów równych szans w zatrudnieniu, w łączeniu obowiązków zawodowych i rodzinnych, w polityce i mediach oraz promowanie gender mainstreaming.

Wydział ten wspiera działania Grupy Ekspertów ds. równouprawnienia kobiet i mężczyzn , która to grupa została powołana przy Komisji Europejskiej.

Przy Komisji Europejskiej istnieje też Komitet Konsultacyjny ds. Równego Statusu, który został powołany w 1981 r. i składa się z 40 osób reprezentujących ministerstwa, departamenty i instytucje niższego szczebla odpowiedzialne za promowanie równych szans, jak również osoby reprezentujące organizacje pracodawców i pracowników. Komitet zajmuje się planowaniem i wdrażaniem zasad UE w zakresie równości płci

Komórki ds. równości istnieją w wielu innych Dyrekcjach Generalnych. Dla przykładu:

• Wydział Informacji o Sprawach Kobiet (wydaje biuletyn „Women of Europe”) w Dyrekcji ds. kultury i mediów

• Wydział ds. Kobiet i Rozwoju w Dyrekcji ds. rozwoju

• Wydział praw kobiet w Dyrekcji ds. Stosunków Zewnętrznych (programy pomocowe kierowane także do kobiet).

Z kolei przy Parlamencie Europejskim działa Komisja Praw Kobiet i Równych Szans . Jako ciało doradcze zajmuje się promowaniem praw kobiet w krajach UE, promowaniem działań zmierzających do włączania kwestii płci do wszystkich obszarów polityki UE, monitorowaniem procesu wdrażania międzynarodowych konwencji ONZ i Międzynarodowej Organizacji Pracy, oceną działań Unii pod kątem spełniania wymogów równouprawnienia, prowadzeniem badań, opracowywaniem raportów na temat sytuacji kobiet w krajach unijnych i innych. W Dyrekcji Generalnej Parlamentu Europejskiego ds. Badań istnieje Wydział ds. Praw Kobiet, który m.in. wydaje seryjne publikacje Prawa kobiet ⁶.

Orzeczenia Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości
Bardzo istotne z punktu widzenia objaśniania prawa wspólnotowego oraz tworzenia nowych jego zapisów są orzeczenia Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Z dotychczasowych orzeczeń wynika m.in., że o dyskryminacji świadczy zmuszanie kobiet do przejścia na emeryturę po ukończeniu wieku emerytalnego lub też wcześniej (skarga stewardesy - p. Defrenne - przeciwko belgijskim liniom lotniczym Sabena z 1975 i 1977 r.), wyrazem bezpośredniej dyskryminacji jest odmowa zatrudnienia kobiety z powodu ciąży (sprawa p. Dekker z 1991 r. przeciwko holenderskiemu pracodawcy); o dyskryminacji pośredniej możemy mówić, gdy pracownicy półetatowi mają niższe stawki płac za godzinę (skarga Jenkins z 1980 r.), gdy są inaczej traktowani w systemie zabezpieczenia społecznego - np. nie otrzymują odprawy (skarga p. Kowalskiej przeciwko niemieckiemu pracodawcy z 1989 r.) lub spotykają się z odmową wypłacenia emerytury (skarga przeciw supermarketowi Bilka z 1984 r.); dyskryminacja płacowa występuje, gdy kobieta zatrudniana na stanowisku zajmowanym wcześniej przez mężczyznę otrzymuje niższe od niego wynagrodzenie (sprawa pani Smith z 1979); z dyskryminacją mamy również do czynienia, gdy pracodawca odmawia kobiecie zatrudnienia w godzinach nocnych, bowiem zakaz prac nocnej dotyczy tylko kobet w ciąży, a nie rozciąga się na wszystkie kobiety (sprawa pani Stoeckel); podobnie nie można ograniczać kobietom dostępu do niektórych zawodów: funkcjonariusza policji, strażnika więziennego a mężczyznom do zawodu np. położnika ⁷.

W wyniku spraw rozpatrywanych przez Europejski Trybunał Sprawiedliwości wypracowano definicję „wynagrodzenia”, definicję dyskryminacji pośredniej, pojęcia pracy jednakowej wartości oraz zalecenie stosowania działań pozytywnych w celu wyrównywania szans płci, która jest w mniejszym stopniu reprezentowana w określonych zawodach, na określonych stanowiskach lub we władzy. Wskazano na zakaz dyskryminowania kobiet w ciąży podczas przyjmowania do pracy, a także na to, że to pracodawca jest zobowiązany udowodnić, że nie stosował dyskryminacji ze względu na płeć.


Podsumowanie
Jak widać z przestawionego przeglądu, ustawodawstwo międzynarodowe i europejskie gwarantuje równe prawa kobiet i mężczyzn. Konwencja o eliminacji wszelkich form dyskryminacji kobiet wraz z protokołem dodatkowym stanowi międzynarodowy całościowy dokument formułujący prawa kobiet i zobowiązujący państwa strony do ich przestrzegania. Sprawy równego traktowania kobiet i mężczyzn stanowią jeden z priorytetów polityki Unii Europejskiej. Znajduje to odzwierciedlenie zarówno w prawie, jak i praktyce - realizowane są programy równościowe, które mają określony budżet, można wnieść skargę do Trybunału Sprawiedliwości, istnieją instytucje monitorujące sytuację i wydające opinie. Chociaż polityka ta koncentruje się wokół szeroko rozumianej sfery zatrudnienia, to w jej ramach podejmowane są także działania na rzecz przeciwdziałania przemocy wobec kobiet (np. program Daphne).

Unia Europejska w swojej polityce równościowej zaleca stosowanie akcji pozytywnych wobec płci w mniejszym stopniu reprezentowanej na różnych stanowiskach, a także zasady gender mainstreaming, czyli włączania problematyki płci do głównego nurtu spraw, którymi rząd zajmuje się na co dzień.


1

---