Definicja prawa karnego
Prawo karne jest jedną z gałęzi systemu prawa. W języku prawniczym nazwa system bywa jednak równie często odnoszona do różnego rodzaju grup przepisów, które razem tworzą, np. system prawa karnego. Chroni ono państwo i stosunki społeczno-ekonomiczne, a przede wszystkim prawa i wolności człowieka, przed najpoważniejszymi zamachami na te dobra (przestępstwami). Wobec ich sprawców reaguje za pomocą środków przymusu w postaci kar sądowych i innych środków, np. zabezpieczających. Z nieco innej perspektywy można więc prawo karne ujmować jako prawo karania. Występują w nim 2 centralne pojęcia, tj. przestępstwa i kary. Jego adresatami są w efekcie z jednej strony obywatele, a z drugiej - organy państwa.
J. Makarewicz wyodrębnił 3 fazy rozwoju pojęcia przestępstwa i kary. Najpierw prawo karne chronić miało panowanie grupy silniejszej nad słabszą, potem sankcjonować normy tworzone przez bóstwo (religię), a w fazie nowożytnej - od rewolucji francuskiej - dobra i interesy społeczeństwa jako takiego.
W marksistowskiej doktrynie podkreślano, że prawo karne ma charakter klasowy. Trudno jednak mówić o klasowości prawa karnego w państwie współczesnym, w którym równość wobec prawa jest fundamentem, na którym opiera się ochrona podstawowych praw człowieka. Deklaracja równości znalazła się po raz pierwszy w DPCziO z 1789 roku, a współcześnie znajduje się w wielu konwencjach i dokumentach międzynarodowych. Faktem jest wszakże, że w różnych okresach prawa człowieka chronione były w różnym stopniu.
PRAWO KARNE MATERIALNE - zespół norm prawnych określających przestępstwa, to jest czyny, które ze względu na swój społecznie szkodliwy charakter zabronione są pod groźbą kary, ustalających zasady odpowiedzialności za te czyny oraz kary i inne środki stosowane wobec sprawców
Dwa kryteria wyodrębniania prawa karnego:
Formalne - wyodrębnienie spośród ogółu norm tych, które stanowią, jakie czyny są przestępstwami i jakie środki stosuje się wobec ich sprawców
Funkcjonalne - wskazuje, że zadaniem prawa karnego jest zwalczanie czynów przestępnych za pomocą kar i innych środków
Prawo karne ma charakter państwowy. Międzynarodowe jego aspekty obejmuje się pojęciem prawa karnego międzynarodowego, przez które rozumie się przepisy krajowych kodeksów karnych dotyczące przestępstw popełnionych za granicą lub przez cudzoziemców oraz międzynarodowej współpracy w zakresie ścigania karnego i wykonywania wyroków. W Polsce zagadnienia te uregulowano w KK i KPK. Odmienny charakter ma zaś tzw. międzynarodowe prawo karne, które tworzą przepisy prawa międzynarodowego publicznego dotyczące przestępstw międzynarodowych (np. ludobójstwa), ich ścigania i sądzenia. Kryminalizacja tych zbrodni w kodeksach karnych powoduje, że część autorów obejmuje obie kategorie wspólnym pojęciem prawa karnego międzynarodowego.
Cechami charakterystycznymi prawa karnego są:
UNIWERSALIZM - prawo karne nie normuje jednej, ściśle określonej sfery stosunków społecznych, ale wkracza we wszystkie dziedziny, w których mamy do czynienia z zamachami na stosunki społeczne i dobra prawne ich podmiotów
SUBSYDIARNOŚĆ - prawo karne wkracza w dziedziny regulujące określone sfery stosunków społecznych, gdy właściwe im środki nie są wystarczające do ochrony prawnej tych stosunków oraz praw i interesów podmiotów, ponieważ dysponuje środkami ostrzejszymi; prawo karne chronię jednak dobra także niezależnie od tego, czy ich ochrona przewidziana została w innych przepisach, czy też wyłącznie w prawie karnym
POWINNOŚCIOWY (sankcjonujący) CHARAKTER NORM - prawo karne nie normuje stosunków społecznych w sposób pozytywny, ale jest zespołem norm powinnościowych (zakazów i nakazów), których przekroczenie wiąże się z sankcją karną, tzw. „prawo granic”
Prawo karne materialne, procesowe i wykonawcze
Podział prawa karnego na materialne i procesowe występuje w ustawodawstwie od XVIII wieku, a powszechny charakter przyjmuje w XIX i XX wieku. Większość współczesnych ustawodawstw obejmuje tylko kodeksy karne i postępowania karnego, a wykonywanie kar zawarte jest w tych kodeksach lub ustawach szczegółowych. Wszędzie jednak uwzględnia się myśl, że PK jako jedna z podstawowych dziedzin prawa może spełniać swe zadania tylko wtedy, gdy funkcjonuje jako spójny system uzupełniających się norm o różnym charakterze.
Kodyfikacja karna z 1997 roku (jak i wcześniejsza, z 1969 roku) obejmuje 3 kodeksy: Kodeks karny, Kodeks postępowania karnego, Kodeks karny wykonawczy.
PRAWO KARNE MATERIALNE - patrz wyżej.
PRAWO KARNE PROCESOWE - zespół norm prawnych regulujących postępowanie w sprawach o przestępstwa; określa naczelne zasady i warunki dopuszczalności postępowania karnego, obowiązki i uprawnienia organów procesowych, stron i innych uczestników postępowania, stadia postępowania, rodzaje rozstrzygnięć i środki ich prawnej kontroli
PRAWO KARNE WYKONAWCZE - zespół norm prawnych regulujących wykonywanie kar, środków karnych i zabezpieczających oraz innych rozstrzygnięć wydawanych w sprawach karnych; częścią prawa karnego wykonawczego jest PRAWO PENITENCJARNE, które reguluje wykonywanie kary pozbawienia wolności
Między przepisami kodeksów karnych zachodzą liczne związki:
Przepisy kodeksu postępowania karnego mają przede wszystkim zapewniać realizację norm prawa materialnego. Niekiedy granica ta nie jest ostra, np. instytucja warunkowego umorzenia postępowania (charakter mieszany, unormowanie w obu kodeksach).
Zasadą jest, że przestępstwa są ścigane z urzędu. Mogą jednak być ścigane także na wniosek lub w trybie oskarżenia prywatnego. O trybie ścigania stanowi jednak nie KPK, a KK.
Obowiązujący KK zawiera także najważniejsze przepisy dotyczące wykonywania kar. Są to przepisy pozwalające sądowi określić rodzaj i wymiar kary oraz typ zakładu karnego. Czy dotyczące warunkowego przedterminowego zwolnienia od odbywania kary.
Z drugiej strony KKW zawiera przepisy tradycyjnie należące do prawa materialnego, np. kary zastępcze, warunkowe zawieszenie wykonywania kary, warunkowe zwolnienie.
Uzupełnieniem prawa karnego sensu stricto (dot. przestępstw) jest prawo wykroczeń, normujące odpowiedzialność za wykroczenia, tj. czyny karalne o mniejszej szkodliwości społecznej (nie są to przestępstwa!!!). Materialne prawo wykroczeń zawarte jest w Kodeksie wykroczeń z 1971 (po odpowiednich nowelizacjach), a procesowe prawo wykroczeń w Kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia z 2001 roku.
Prawo karne materialne dzielimy na powszechne i szczególne (wyspecjalizowane dziedziny prawa karnego). Kryterium podziału stanowi to, czy odpowiedzialność za przestępstwa przewidziane w danej regulacji opiera się wyłącznie na przepisach KK, czy także innych aktów prawnych. Do dziedzin tych zaliczamy prawo karne skarbowe i prawo karne wojskowe, a także prawo dotyczące odpowiedzialności nieletnich (nie u wszystkich autorów, u Marka nie ma).
PRAWO KARNE SKARBOWE dotyczy spraw związanych z naruszeniem finansowych interesów Skarbu Państwa lub organów samorządu terytorialnego (względy przedmiotowe). Normy prawa karnego skarbowego - zarówno procesowego, jak i materialnego - uregulowane są w Kodeksie karnym skarbowym z 1999 roku. Kodeks ten przyjął zasadę autonomii, a odesłania do KK są nieliczne. Zdaniem niektórych autorów pojęcie „przestępstwo” nie obejmuje więc przestępstw skarbowych, które są odrębną kategorią. Jeżeli chodzi o zagadnienia procesowe, to z nielicznymi wyjątkami zastosowanie mają przepisy KPK.
PRAWO KARNE WOJSKOWE ogranicza się w zasadzie do żołnierzy oraz zapewniać ma dyscyplinę i gotowość obronną sił zbrojnych oraz przestrzeganie praw człowieka w wojsku (względy przedmiotowe i podmiotowe). Przed 1969 rokiem był to odrębny system prawa (Kodeks karny Wojska Polskiego, Kodeks wojskowego postępowania karnego). Obecnie odpowiedzialność żołnierzy unormowana jest w Części wojskowej KK i opiera się, z licznymi wyjątkami, na zasadach określonych w części ogólnej kodeksu. Analogicznie wygląda to w KPK.
Wyodrębnienie dziedzin wyspecjalizowanych odbywa się bądź to w oparciu o kryterium przedmiotowe, bądź podmiotowe.
Kryterium podmiotowe - prawo karne wojskowe i odpowiedzialność osób nieletnich.
Kryterium podmiotowe - prawo karne skarbowe.
Funkcje prawa karnego
Wśród funkcji prawa karnego wymienić należy funkcje: ochronną, gwarancyjną i kompensacyjną (restytucyjną). Niektórzy autorzy wyróżniają ponadto funkcję prewencyjno-wychowawczą i sprawiedliwościową.
FUNKCJA OCHRONNA jest podstawową i najważniejszą funkcją, prawo karne stworzone zostało bowiem po to, by chronić pokojowe stosunki społeczne i dobra podmiotów tych stosunków przed zamachami w postaci naruszenia lub narażenia na niebezpieczeństwo. Realizację tej funkcji niektórzy łączą z funkcją afirmacyjno-motywacyjną (wyznaczanie norm postępowania przez zakazy i nakazy oraz motywacja do ich przestrzegania dzięki systemowi sankcji). W prawie karnym nie powinno być norm, które nie chronią żadnego dobra prawnego, ponieważ byłoby to niedopuszczalne i nieuzasadnione ograniczenie wolności jednostki.
Warto już tu odnotować, że w nauce prawa karnego rozróżniamy ogólny, rodzajowy i indywidualny przedmiot ochrony.
W literaturze wyrażany jest pogląd, że funkcja ochronna realizowana jest na trzech co najmniej płaszczyznach: represyjnej, prewencyjnej i zabezpieczającej.
Represja jest odpowiedzią na fakt popełnienia przestępstwa - stanowi odpłatę za wyrządzoną nim szkodę.
Prewencja zwrócona jest ku przyszłości, wyraża się przede wszystkim w oddziaływaniu na sprawcę przestępstwa (prewencja indywidualna), mającym doprowadzić do ukształtowania odpowiedniej postawy moralnej lub co najmniej odwieść od popełniania kolejnych przestępstw. Obok występuje prewencja generalna, która służy kształtowaniu odpowiednich postaw społecznych, m.in. powstrzymując przed popełnianiem przestępstw inne osoby. Prawo karne chroni określone dobra poprzez oddziaływanie prewencyjne zarówno na etapie stanowienia prawa, jak i jego stosowania (kiedy do przestępstwa już doszło).
Jednym z przejawów prewencji jest także, np. zabezpieczenie społeczeństwa przed najgroźniejszymi ze sprawców. Zabezpieczenie polega w takim wypadu na stosowaniu odpowiednich kar, o dominujących funkcjach eliminacyjnych. Najdobitniejszą z nich jest kara śmierci, która jednak wycofywana jest z większości porządków prawnych państw cywilizowanych.
FUNKCJA GWARANCYJNA wyraża się w postulatach, aby zakres czynów zabronionych był dla obywatela jasny i aby sądy mogły stosować wyłącznie kary wyraźnie przewidziane w ustawach. Chroni ona więc dobra prawne osób, którym przestępstwo mogłoby zostać przypisane. Funkcja ta bardzo ściśle wiąże się z określeniem relacji między władzą a jednostką. Aby zagwarantować pewność prawa sięga się do takich zasad jak: nullum crimen et nulla poena sine lege, lex retro non agit, itp. Pełnią one wobec tej funkcji rolę służebną.
Funkcja ochronna i gwarancyjna muszą pozostawać w równowadze!
FUNKCJA KOMPENSACYJNA kształtuje się powoli pod wpływem rozwoju idei praw człowieka, która akcentuje potrzebę uwzględnienia w PK interesów ofiar przestępstw. Przede wszystkim prawo karne powinno umożliwiać sprawcy staranie o naprawienie szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu. Obowiązek ten występuje jako jeden dodatkowych przy tradycyjnych środkach karnych oraz jako samoistny środek karny w KK z 1997 roku. Sprzyjają temu także pewne regulacje procesowe (np. mediacje). Przestępstwo przestało być konfliktem wyłącznie na płaszczyźnie sprawca - społeczeństwo, ale i sprawca - pokrzywdzony. Funkcja ta nabrała znaczenia po wejściu w życie KK z 97, którego rysem charakterystycznym jest wzmocnienie roli i pozycji pokrzywdzonego.
FUNKCJA SPRAWIEDLIWOŚCIOWA wynika z założenia, że prawo karne powinno zaspokajać społeczne poczucie sprawiedliwości w związku z naruszeniem lub zagrożeniem dobra prawnego. Jest to kategoria niejednolita i ocenna, ale chodzi o kształtowanie społecznego poczucia sprawiedliwości przez sprawiedliwe stosowanie norm PK. Funkcja prewencyjno-wychowawcza, wyróżniana jako odrębna przez niektórych autorów, jest zaś w istocie płaszczyzną prewencyjną funkcji ochronnej.
Ww. funkcje ukształtowane są w taki sposób, aby każdemu z podmiotów występujących w triadzie społeczeństwo-przestępca-ofiara zapewnić stosowną ochronę jego interesów.
Rozwój nauki prawa karnego - rys historyczny
Kierunek postępowo-humanitarny Oświecenia |
Początki nowożytnego prawa karnego wiążą się właśnie z epoką Oświecenia, kiedy to czołowi myśliciele tego okresu zaczęli występować przeciwko prawu feudalnemu. Zarzucano mu bezmyślność i okrucieństwo, co prowadziło do nasilenia przestępczości, a nie jej zwalczenia. Opierając się na filozofii racjonalizmu i praw naturalnych czołowi myśliciele (Moteskiusz, Rousseau, Wolter, Diderot, Beccaria) postulowali głęboką reformę tego prawa, co znalazło pełen wyraz w dziele „O przestępstwach i karach” Beccarii, który sformułował następujące poglądy:
Poglądy te znalazły wyraz w DPCziO z 1789 roku, Kodeksie karnym rewolucji francuskiej z 1791 roku, Kodeksie toskańskim z 1786 roku, Kodeksie karnym austriackim z 1787 roku, a częściowo także w Kodeksie Napoleona z 1810 roku (w pierwotnej wersji był on krokiem wstecz, ale potem uległ głębokim reformom). Na gruncie polskim idee te podjęto zwłaszcza w okresie Sejmu Czteroletniego, czego wyrazem była ustawa z 1776 roku (znosząca tortury jako środek dowodowy i karalność za czary) oraz ustawa z 1791 o sądach sejmowych. Za czołowego propagatora tych idei uznaje się J. Szymanowskiego, autora dzieła „Myśli do prospektu prawa karnego”. |
Szkoła klasyczna |
Szkoła klasyczna ukształtowała się w I połowie XIX wieku. Kierunek ten charakteryzował się formalno-dogmatycznym ujęciem prawa karnego. Do jego czołowych przedstawicieli należeli: Anzelm Feuerbach, Jeremy Bentham, Ortolan, Pelegrino Rossi czy uczony polski Edmund Krzymuski. Tezy szkoły klasycznej znalazły wyraz w szeregu kodyfikacji, np. rosyjskim Kodeksie Kar Głównych i Poprawczych z 1845 roku. Założenia tej szkoły można wyrazić w następujących tezach:
Tezy te odegrały olbrzymią rolę w rozwoju prawa karnego, tworząc podstawy praworządności karania. Zasadnicza wadą tej szkoły było jednak abstrakcyjne traktowanie czynu i jego sprawcy oraz pomijanie przyczyn przestępczości. |
Nurt pozytywny - szkoła antropologiczna |
Twórcą szkoły pozytywnej był C. Lombroso, który tezy nauk biologicznych przeniósł na grunt prawa karnego. Oparł on swoją teorię na badaniach antropometrycznych kilku tysięcy przestępców, a ich wyniki opublikował w 1876 roku w pracy „Człowiek-zbrodniarz”. W związku z tym uważa się go za ojca kryminologii jako dyscypliny naukowej. Lombroso wysunął tezę o istnieniu typu urodzonego przestępcy, jednostki zachowującej atawistyczne cechy człowieka pierwotnego. Jest ona biologicznie predestynowana do popełniania przestępstw. Był to skrajny determinizm, toteż Lombroso nawoływał do zmiany zasad odpowiedzialności karnej i zastąpienia ich środkami zabezpieczenia społecznego. Rafaele Garofalo stworzył teorię przestępstwa naturalnego, stanowiącego naruszenie wrodzonych człowiekowi litości i uczciwości. Enrico Ferri bronił tezy o istnieniu przestępcy z urodzenia, przyczyny przestępczości tłumaczył jednak działaniem 3 czynników:
Koncepcja Ferriego miała charakter wieloczynnikowy, toteż uważa się, że łączył on szkołę antropologiczną i późniejszą socjologiczną. |
Nurt pozytywny - szkoła socjologiczna |
Szkoła ta wyrosła na gruncie sporu między szkołą klasyczną i antropologiczną i skupiała uwagę na społecznych źródłach przestępczości. Przedstawiciele szkoły socjologicznej wprowadzili rozwiniętą typologię przestępców, w związku z czym wysuwali koncepcję tzw. kodeksów dwutorowych, łączących kary i środki zabezpieczające. Koncepcja ta znalazła odbicie w licznych kodyfikacjach. Franz von Liszt, główny przedstawiciel tego nurtu, uważał, że za konieczną może być uznana jedynie kara sprawiedliwa oraz zorientowana na odpowiednie do osobowości sprawcy działanie prewencyjne (połączenie gwarancyjnych zasad szkoły klasycznej i poszukiwania skuteczniejszych środków przez szkołę pozytywną). W Polsce wybitnymi przedstawicielami tego nurtu byli J. Makarewicz i B. Wróblewski. |
Kierunek dogmatyczno-normatywny |
Równolegle z kierunkiem socjologicznym prawa karnego, rozwijał się nurt dogmatyczno-normatywny. Określa się go niekiedy jako nurt pozytywizmu prawniczego. Stanowił on przede wszystkim reakcję na tezy szkoły antropologicznej, a do jego wybitnych przedstawicieli należą Karl Binding i Ernst Beling. Kierunek ten ma zasługi przede wszystkim w zakresie rozwoju nauki o normach prawnych i ich wykładni, kształtowania znamion ustawowych przestępstwa, kontratypów, a także innych zagadnień z zakresu dogmatyki prawa karnego. Miał swój wpływ na rozwój prawa karnego w Polsce. |
Ruch obrony społecznej i filozofia resocjalizacji (u Marka) |
Ruch obrony społecznej powstał po II wojnie światowej. Idea resocjalizacji zyskała dominującą pozycję w nauce prawa karnego, jak i w praktyce - zwłaszcza penitencjarnej - w latach 50. i 60. Idea ta rozumiana jako terapia nie zdała jednak egzaminu w praktyce, a ponadto prowadziła do ogromnych rozpiętości w orzekaniu kar, naruszając zasady równości i sprawiedliwości. Ostateczny upadek tej koncepcji spowodował ruch ochrony praw człowieka, kwestionujący prawo państwa do interwencji w osobowość człowieka. |
Idea sprawiedliwego karania i inne nurty współczesne (u Marka) |
Krytyka resocjalizacji doprowadziła do powrotu do zasad sprawiedliwego karania. Akcentowano tu wolność człowieka i jego odpowiedzialność. Sprawiedliwe karanie ma oznaczać przede wszystkim przywrócenie naruszonego porządku i dążenie do naprawienia wyrządzonej szkody. Inny ze współczesnych nurtów zmierza do ograniczenia zakresu penalizacji i zastępowania kar środkami prowadzącymi do rozwiązywania konfliktów społecznych. |
Podstawowe zasady prawa karnego
Problematyka zasad prawnych jest niezwykle kontrowersyjna i złożona. W prawoznawstwie są one z reguły ujmowane jako reguły posiadające charakter zasadniczy, które uznajemy za podstawowe ze względu na cały system prawa. Niekiedy przyjmuje się, że każda taka zasada to zawsze jakaś norma prawa obowiązującego, choć oczywiście nie każdą normę prawną uznamy za zasadę. Zasady o podstawowym znaczeniu dla odpowiedzialności karnej zawarte są głównie w części ogólnej KK, a niektóre wynikają ponadto - np. nullum crimen sine lege czy zasada humanitaryzmu - z Konstytucji i umów międzynarodowych. Zwłaszcza Konstytucja odgrywa tu kluczową rolę. Nie dziwi więc fakt, że większość uregulowanych w rozdziale 1 kodeksu zasad ma swoje bezpośrednie zakotwiczenie w jej przepisach, nierzadko stanowiąc ich dokładne powtórzenie.
NULLUM CRIMEN SINE LEGE. Artykuł Konstytucji nadaje tej zasadzie już od dawna podstawowe znaczenie. Zasada ta była już znana w okresie międzywojennym. Z zasady tej wynika wiele niezwykle istotnych z punktu widzenia jednostki postulatów, adresowanych i do organów stosujących prawo, i do ustawodawcy (stąd właśnie konieczność nadania części rangi konstytucyjnej). Część z tych postulatów wynika także z aktów międzynarodowych. Ich stosowanie nie zawsze jest jednak sprawą prostą, nierzadko bowiem odwołuje się nie tylko do faktów, ale i ocen. A oto i one:
… scripta. (wyłącznie ustawa!)
… stricta. (niestosowanie analogii, wykładni rozszerzającej, itp.)
… praevia. (wyklucza wsteczne działanie prawa)
… certa. (maksymalna określoność)
NULLUM CRIMEN SINE PERICULO SOCIALI. Szczególną rolę odgrywa zasada zgodnie z którą nie ma przestępstwa bez społecznej szkodliwości czynu. Jej utrwaleniu sprzyjała redakcja przepisów z KK 69, mówiąca o społecznym niebezpieczeństwie. Zasada ta stanowi przede wszystkim postulat skierowany do ustawodawcy, pozostaje w ścisłym związku z podstawami wyłączenia odpowiedzialności karnej (podstawa do kontratypów!), itp.
NULLUM CRIMEN SINE CULPA. Wagę tej zasady dostrzegli już przedstawiciele tzw. szkoły klasycznej. Dawniej nie była ona wyartykułowana tak wyraźnie, obecnie jest jedną z najdonioślejszych przesłanek odpowiedzialności na gruncie KK. Ugruntowuje także funkcję gwarancyjną prawa karnego w ogólności. Kodeks wprowadza jednoznacznie odpowiedzialność tylko za czyn zawiniony, nie przesądza jednak określonej koncepcji winy, pozostawiając to doktrynie i orzecznictwu. Wina musi być samodzielnie udowodnionym w postępowaniu elementem. Eksponuje się także zasadę koincydencji winy i czynu, aczkolwiek są wyjątki. Daje ona podstawę do konstruowania okoliczności wyłączających winę.
NULLA POENA SINE LEGE. Zasada ta pozwala na sformułowanie kilku konsekwencji zarówno dla ustawodawcy, jak i dla organu stosującego prawo. Dotyczy ona jednakowo kar, jak i innych środków karnych.
Zagrożenie karą musi być ustawowo określone (sankcje względnie oznaczone).
Sąd wymierzyć może tylko taką karę, jaka jest znana ustawie, i tylko w wysokości przez nią dopuszczonej.
LEX RETRO NON AGIT. Zasada ta ma obecnie rangę konstytucyjną. Karać można tylko za czyny, które były zabronione przez ustawę obowiązującą w chwili ich popełnienia. Wyjątkiem są tu przestępstwa w myśl prawa międzynarodowego, który co prawda nie znalazł wyrazu w KK, ale ze względu na bezpośrednie stosowanie Konstytucji nie pozastawia wątpliwości. Zasada ta uzasadniona jest przede wszystkim wartością, jaką w państwie prawa stanowi zaufanie obywateli do obowiązującego systemu prawa i działań państwa, określaną czasem jako zasadę lojalności państwa wobec obywateli. Jest bowiem bardzo istotne, aby obywatel miał możliwość przewidywania działań państwa i w konsekwencji działań własnych. Warto jednak podkreślić, że lex retro non agit nie wyklucza jakiegokolwiek działania wstecz, ale tylko takie, które prowadziłoby do pogorszenia sytuacji sprawcy. Prawo nie tylko może, ale czasami wręcz powinno działać wstecz (np. depenalizacja przestępstw politycznych, innowierczych, itp.)
ZASADA HUMANITARYZMU. Zasada ta jest naczelną dyrektywą stosowania kar oraz innych środków przewidzianych w KK i ma swoje oparcie w Konstytucji, aktach międzynarodowych, a także KK i KKW. Szczególne znaczenie ma tutaj, np. konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania. Trafny wydaje się pogląd, że zasadę tę rozumieć należy jako minimalizację cierpień, dolegliwości i innych niedogodności zadawanych człowiekowi przy stosowaniu kar kryminalnych oraz ich wymierzania tylko wtedy i w takich granicach, w jakich jest to konieczne dla realizacji norm PK. Skierowane i do sądu, i do organów wykonawczych kar. Trudna do pogodzenia z karą śmierci, która z tego powodu jest w odwrocie.
Współczesna nauka prawa karnego i nauki z nią związane
Nauka prawa karnego należy do nauk prawnych, a jej przedmiotem są przede wszystkim normy prawne. W tradycyjnym ujęciu jest to więc nauka dogmatyczna. Przestępstwo jest jednak nie tylko zjawiskiem prawnym, ale i faktem społecznym, co sprawia, że nauka ta bada także rzeczywiste funkcje stosowania prawa karnego. Zjawiska przestępstwa są jednak zbyt złożone, by wyjaśnić je za pomocą jedynie nauk prawnych. W efekcie prawo karne jest jedną z podstawowych nauk współtworzących rozbudowany system obowiązującego w Polsce prawa.
Spośród nauk bardzo ściśle z prawem powiązanych, a nie mających charakteru normatywnego, wyróżnić należy przede wszystkim kryminologię.
KRYMINOLOGIA - nauka, która bada przestępstwo, przestępcę i społeczną reakcję na przestępstwo w sposób niezależny od aktualnych uregulowań prawnych; przestępstwo jest tu określonym zjawiskiem psychosocjologicznym (faktem społecznym)
W kryminologii rozróżnia się dwa kierunki:
Biologiczny i psychospołeczny - wiążą genezę przestępstwa z cechami psychofizycznymi albo interakcją procesów psychicznych i fizycznych człowieka
Socjologiczny - wiąże przestępczość ze zjawiskami i procesami społecznymi
Kryminologia wyodrębniła się dopiero w XIX wieku, a jej rozwój przypada na wiek XX. Jest to nauka komplementarna dla prawa karnego (PK ukierunkowuje przedmiot jej badań, z drugiej strony korzysta z ich wyników w celu optymalizacji środków prawnych wykorzystywanych do zwalczania przestępstw).
POLITYKA KRYMINALNA (tylko u Marka) - całokształt działalności państwa i społeczeństwa zmierzającej do zapobiegania i zwalczania przestępczości za pomocą kar i innych środków prawnokarnych
Polityka kryminalna obejmuj procesy penalizacji i depenalizacji zachowań ludzkich (polityka kryminalizacyjna), stosowania kar i innych środków karnych (polityka wymiaru kary) oraz programowanie ich wykonania (polityka wykonania kary; jej częścią jest polityka penitencjarna).
Z nauką prawa karnego i kryminologią ściśle związana jest penologia, czyli nauka o karze jako zjawisku społecznym, jej historycznych uwarunkowaniach, racjonalizacji i funkcjach.
Ze względu na częste stosowanie kary pozbawienia wolności wyodrębnia się, jako wyspecjalizowaną dziedzinę, naukę penitencjarną. Zadaniem penitencjarystyki jest wykorzystanie wiedzy kryminologicznej dla opracowania metod pracy resocjalizacyjnej ze skazanymi.
WIKTYMOLOGIA - nauka o ofiarach przestępstw; powstała w latach 40. w wyniku badań nad rolą ofiary w genezie przestępstwa; przez część autorów traktowana jako element kryminologii
Wiktymologia ograniczona do problematyki ofiar przestępstw i innych naruszeń praw człowieka, zwana wiktymologią kryminalną, jest jakby „drugą stroną” kryminologii. Przedmiotem badań wiktymologicznych jest przede wszystkim: dynamika, struktura i uwarunkowania zjawiska pokrzywdzenia, rola ofiary w genezie przestępstwa, problematyka ochrony interesów ofiar, w tym zagadnienia indemnizacji (naprawienia wyrządzonej szkody).
Z nauką prawa karnego sensu largo, tzn. obejmującą nie tylko prawo materialne, ale i procedurę, wiąże się zwłaszcza kryminalistyka.
KRYMINALISTYKA - nauka o sposobach wykrywania przestępstw oraz uzyskiwania środków dowodowych i ich utrwalania; ściśle związana z nauką postępowania karnego, o czym świadczą także jego przepisy
Kryminalistyka dzieli się na taktykę i technikę kryminalistyczną. Taktyka stosuje w szczególności wiedzę psychologiczną, a technika zdobycze różnych nauk. Zadaniem kryminalistyki jest także wypracowanie techniczno-taktycznych środków zapobiegania przestępstwom.
Trzeba także zwrócić uwagę na pomocniczą rolę w prawie karnym wielu różnych nauk: psychologia, socjologia, psychiatria, medycyna sądowa, logika, semantyka, informatyka, itp. Nie należą one do nauk kryminologicznych, ale odgrywają istotną rolę w nauce i stosowaniu prawa karnego.
Pozakodeksowe prawo karne
Kodeks karny jest dominującym, ale nie jedynym źródłem prawa karnego w polskim porządku prawnym. W systemie tym - obok KK - występuje bowiem kilkadziesiąt ustaw regulujących różne sfery ludzkiej aktywności, które zawierają także przepisy karne. Tworzą one tzw. pozakodeksowe prawo karne, które pod względem objętości dorównuje już chyba przepisom części szczególnej KK.
Wiele ustaw pochodzi jeszcze z okresu międzywojennego, ale ponad połowa uchwalona została już po wejściu w życie KK z 97. Stanowi więc materię bardzo młodą, albo istotnie odmłodzoną. Spoglądając na pozakodeksowe prawo karne od strony merytorycznej należy zauważyć, że dominują w nim 3 kategorie przestępstw: gospodarcze, przeciwko zdrowiu i przeciwko środowisku.
W literaturze reprezentowany jest pogląd, że przepisy te należałoby ująć w KK, który w ten sposób stałby się jedynym źródłem prawa karnego materialnego, co miałoby ułatwić jego stosowanie, upowszechnić wiedzę na ten temat oraz poddać je fachowej obróbce i weryfikacji, jako że często przygotowywane są one przez „niespecjalistów”.
Rodzaje źródeł prawa karnego
Termin „źródło prawa” jest terminem wieloznacznym. W piśmiennictwie prawniczym tradycyjnie już wyróżnia się tzw. źródła poznawania prawa i źródła powstawania prawa. Pierwsze obejmują informacje o prawie, zarówno dawnym jak i obowiązującym. Drugie obejmują czynniki wpływające na treść prawa. Z podziałem tym koresponduje podział na materialne i formalne źródła prawa.
Zgodnie z Konstytucją źródłami prawa powszechnie obowiązującego mogą są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia oraz akty prawa miejscowego. Te ostatnie z istoty swej nie stanowią jednak prawa karnego.
Na pierwszy rzut oka widać, że sama Konstytucja stanowić może źródło prawa karnego. Nie znajdziemy w niej co prawda tzw. norm sankcjonujących, ale wiele z najbardziej podstawowych zasad prawa karnego, jak nullum crimen sine lege i lex retro non agit - które w niemal identycznej formie zostały ujęte w KK. Bardzo istotne znaczenie ma także zasada wyłączności ustawowej przy ograniczaniu praw i wolności obywateli. Wzmocnieniu roli Konstytucji sprzyja także przepis stanowiący o jej bezpośrednim stosowaniu (choć budzi on wiele kontrowersji).
Kwestia, czy prawo międzynarodowe stanowić może samoistne źródło prawa karnego w Polsce przez wiele lat pozostawała sporna. Konstytucja rozwiązała ten problem poprzez unormowanie, że ratyfikowane umowy międzynarodowe, po ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw RP, stanowią część krajowego porządku prawnego i mogą być bezpośrednio stosowane, chyba że ich stosowanie zależy od wydania ustawy. Zawarto tu domniemanie samowykonalności (self-executing). Warto wspomnieć, że także wiele z zasad bardzo doniosłych dla prawa karnego znajduje się w umowach międzynarodowych, np. nullum crimen sine lege, zakaz tortur, itp.
Ustawa karna, zwana Kodeksem Karnym, stanowi od dawna już najważniejsze oraz najbardziej podstawowe źródło prawa karnego materialnego. Zgodnie z utrwaloną tradycją składa się on z 3 części: ogólnej, szczególnej i wojskowej (podobną strukturę miał KK z 69, w KK z 32 nie było części wojskowej).
Najbardziej doniosłą rolę z perspektywy systemowego ujmowania prawa karnego i jego pojęć podstawowych odgrywa część ogólna kodeksu. Część ogólna określa zasady odpowiedzialności za przestępstwa, formy ich popełnienia, system kar oraz zasady ich wymierzania, stosowanie innych środków karnych, przedawnienie karalności i wykładnię autentyczną wyrażeń ustawowych. Zawiera ona liczne definicje podstawowych pojęć i instytucji prawa karnego, reguły operacyjne oraz sytuacje, z którymi wiążą się określone skutki prawne (np. obrona konieczna). Jej przepisy stosuje się też do innych ustaw przewidujących odpowiedzialność karną, chyba że stanowią one inaczej.
Część szczególna zawiera przepisy typizujące poszczególne typy przestępstw, ujęte w rozdziałach ze względu na ich rodzajowo tożsamy lub zbliżony przedmiot ochrony. W przepisach tej właśnie części - w odróżnieniu od cz. ogólnej - zawarte są normy sankcjonowane i sankcjonujące, które zdaniem wielu autorów stanowią istotę prawa karnego.
Część wojskowa zawiera przepisy dotyczące żołnierzy i modyfikuje pod tym kątem niektóre przepisy części ogólnej KK.
Akty prawne niższego rzędu (rozporządzenia) nie stanowią samodzielnych źródeł prawa karnego, ale mogą dopełniać przepisy, jeżeli zostaną wydane na podstawie wyraźnego upoważnienia ustawowego.
Istotną rolę w zakresie ustalania obowiązujących źródeł prawa odgrywa Trybunał Konstytucyjny, uprawniony do orzekania o konstytucyjności i legalności aktów prawnych. Trybunał może pozbawić określone przepisy mocy prawnej, ale nie może na ich miejsce wprowadzić innych - i w tym sensie jego orzeczenia nie stanowią źródeł prawa karnego.
Źródłem prawa karnego nie jest orzecznictwo sądów ani poglądy doktryny. Sąd stosuje prawo, a nie je tworzy. W tym zakresie pamiętać jednak należy o stosunkowo szerokich uprawnieniach Sądu Najwyższego w zakresie interpretacji norm prawnych.
Struktura przepisu (normy) prawa karnego
Przepis prawny stanowi jednostkę zdaniową tekstu prawnego, treścią normy jest natomiast wyrażona w wypowiedzi prawnej powinność zachowania się. Problem relacji przepisu i normy jets jednak w doktrynie szeroko dyskutowany i komentowany. Nierzadko utożsamia się oba te pojęcia, chociaż coraz bardziej upowszechnia się pogląd o konieczności ich rozróżnienia. Norma i przepis mogą pozostawać w następujących relacjach:
norma jest synonimem przepisu (tak występuje zwłaszcza w orzecznictwie i dogmatyce)
norma jest regułą skonstruowaną z elementów zawartych w przepisach według określonego wzorca, który określa także jej strukturę
norma jest wyinterpretowana z przepisów prawa i charakteryzuje się jednoznacznością określenia zachowania swych adresatów
norma to pewna sytuacja lub fakt psychospołeczny, w skład którego wchodzą ludzie pozostający w różnych relacjach
Przepis typizujący czyn zabroniony i jego struktura
W tradycyjnym prawoznawstwie przyjmuje się, że na strukturę normy prawnej składają się 3 elementy: hipoteza, dyspozycja i sankcja. Autorzy przyjmujący taką koncepcję z reguły wyodrębniają jednocześnie normy prawne zezwalające, a więc określające kto i w jakich warunkach, jak powinien się zachować, konsekwencje niedopełnienia tego obowiązku.
Na płaszczyźnie prawa karnego norm o klasycznej trójelementowej strukturze szukać należy w przepisach typizujących czyny zabronione. Zupełnie inny jest natomiast charakter i struktura norm części ogólnej, określanych też mianem „przednawiasowych”.
Trzeba jednak zaznaczyć, że w większości przepisów prawa karnego tak ujęta struktura nie znajduje pełnego odzwierciedlenia, albowiem nie zawierają one z reguły hipotez. Inna sprawa, że podmiot normy (zaliczany z reguły do dyspozycji określającej pożądane zachowanie) pojawia się często już w hipotezie. Oznaczałoby to w konsekwencji, że hipoteza jest stałym oraz nieodzownym elementem prawnokarnej normy postępowania - nie da się stypizować zachowania nie określając jego adresata.
Podziały dyspozycji:
Opisowe (wyraźnie zakreślają sferę penalizacji poprzez jej opis), nazwowo-opisowe (opisują, ale z użyciem określonych nazw; nie wszyscy je wyodrębniają) i nazwowe (określenia zawierające nazwę przestępstwa; spotykane współcześnie stosunkowo rzadko)
Opis ma tę istotną zaletę, że wskazuje podstawowe cechy typizowanego zachowania, a przy nazwie trzeba się ich jedynie domyślać i odwoływać do reguł różnych typów wykładni.
Dyspozycje opisowe mogą mieć ponadto charakter prosty (jeden zespół znamion) lub złożony (kilka zespołów, czasem tworzących kilka odmian przestępstwa, najczęściej ujęte są alternatywnie, łącznie lub rozłącznie)
Kazuistyczne (szczegółowy opis zmierzający do wyczerpania wszystkich wariantów zabronionego zachowania się, niekiedy wręcz przyjmujący formę wyliczenia), kauczukowe (opis jest zubożony, ogranicza się najczęściej do ogólnej i nieprecyzyjnej nazwy; stwarza mnóstwo problemów) i syntetyczne (dominują współcześnie; łączą zalety obu, eliminując ich wady)
Zupełne (wyczerpująco ujmuje zespół znamion, nie trzeba ich już o nic uzupełniać) i niezupełne (charakter zależny - konieczne zastosowanie innych przepisów tego samego aktu prawnego - lub blankietowy - ogólne ramy odpowiedzialności, konieczność wypełnienia przepisami innego aktu prawnego)
Każdą dyspozycję scharakteryzować można poprzez każdą z klasyfikacji.
Rodzaje sankcji:
Bezwzględnie nieoznaczone - wyrażane w formule „sprawca podlega karze”, nie określa się ani rodzaju, ani wysokości tej kary; współcześnie nie występują
Bezwzględnie oznaczone - określają wysokość i rodzaj kary, spotykane także współcześnie, ale używane stosunkowo rzadko, ponieważ nie pozwalają na indywidualizację kary oraz wymagają niezwykłej kazuistyki przepisów
Względnie nieoznaczone - operują widełkami „od-do” lub „co najmniej”, pozostawiając faktyczny czas trwania kary do decyzji organów wykonawczych /tylko w odniesieniu do sędziowskiego wymiaru kary/
Względnie oznaczone - dominują w prawie współczesnym, sankcje wskazują możliwy rodzaj i wysokość kary, a sędzia wymierza w tym zakresie karę ściśle oznaczoną
Sankcje proste (jeden rodzaj kary) i złożone (więcej, w obowiązującym KK mają charakter alternatywny - niektóre przepisy przewidują jednak obligatoryjną kumulację grzywny i pozbawienia wolności)
Niekiedy sankcje wskazują tylko rodzaj kary, nie określając jej granic. Dzieje się tak, np. w odniesieniu do grzywny czy ograniczenia wolności.
Normy sankcjonowane i sankcjonujące
Spośród wielu różnych podziałów norm coraz większą karierę robi podział norm na sankcjonowane i sankcjonujące. Tworzą one konstrukcje tzw. norm sprzężonych (podwójnych), przydatną w prawie karnym ze względu na ich specyfikę.
NORMY SANKCJONOWANE to normy postępowania wyznaczające określonemu podmiotowi w określonych okolicznościach jakieś zachowanie. Mają one postać nakazów lub zakazów, adresowanych z reguły do ogółu obywateli.
NORMY SANKCJONUJĄCE zawierają natomiast dyrektywę adresowaną do organów państwa, zezwalającą (a jednocześnie nakazującą) tymże organom na wymierzenie stosownej kary lub środka karnego w przypadku, gdy zakaz lub nakaz normy sankcjonowanej nie został zrealizowany.
Normy te są powiązane funkcjonalnie. Norma sankcjonująca spełnia funkcję służebną wobec normy sankcjonowanej, gdyż ma przymuszać jej adresata do tego, aby normę tę realizował. W strukturze normy sankcjonowanej, ujmowanej niekiedy trójczłonowo, wyodrębnia się hipotezę, dyspozycję oraz sankcję. W prawoznawstwie przyjmuje się jednak również, że pojmowanie to jest błędne, sankcja stanowi już bowiem normę odrębną.
Normy sankcjonujące nie bez racji określane bywają niekiedy jako właściwe normy prawa karnego, gdyż to właśnie one stanowią domenę tej dyscypliny.
Wykładnia przepisów prawa karnego
Teoretyczne podstawy wykładni przepisów prawa karnego nie różnią się w zasadzie niczym od wykładni przepisów innych dziedzin prawa. Dorobek prawoznawstwa ma tu także znaczenie podstawowe.
WYKŁADNIA - zespół czynności intelektualnych mających na celu ustalanie treści i zakresu obowiązywania zwartych w przepisach norm postępowania
Ze względu na podmiot dokonujący wykładni wyróżniamy wykładnię:
Autentyczną (sama ustawa określa pojęcia przez nią używane, ma charakter powszechnie obowiązujący, charakter taki ma też wykładnia TK oraz wykładnia dokonana przez ustawodawcę - skoro ma prawo stanowić, zmieniać i uchylać, to też interpretować)
Sądową (szczególna rola SN, rozpatruje skargi kasacyjne i podejmuje uchwały, które mogą mieć moc zasady prawnej)
Naukową (nie jest wiążąca, ale może mieć wpływ na stosowanie prawa ze względu na swój autorytet)
W przypadku, gdy uznamy, że tekst prawny odrywa się od intencji prawodawcy, dominującą rolę zyskują tzw. dyrektywy wykładni, czyli wypowiedzi wskazujące w jaki sposób interpretator ma odtwarzać normy postępowania z przepisów prawnych, spośród których dominujące znaczenie mają językowe i funkcjonalne (związane z metodami wykładni).
Metody wykładni:
Językowa (gramatyczna) - wyjaśnienie treści wyrażeń użytych w przepisie zgodnie ze zwykłym znaczeniem, jakie mają w myśl dyrektyw języka prawnego, prawniczego lub potocznego; w pierwszej kolejności trzeba sprawdzić, czy istnieje definicja legalna
Celowościowa (funkcjonalna) - wyjaśnienie sensu przepisu poprzez ustalenie celu, jaki ustawodawca chciał osiągnąć za jego pomocą, mają mieć silne uzasadnienie aksjologiczne
Systemowa - wyjaśnienie przepisu na podstawie jego miejsca i funkcji w systemie prawa, który ma być spójny
W pewnych sytuacjach, gdy treść oraz znaczenie interpretowanego przepisu - pomimo zastosowania ww. dyrektyw - budzi wątpliwości, rodzi się pytanie o dopuszczalność interpretacji poprzez odwołanie do innych przepisów, o podobnych cechach. W tych przypadkach możemy mieć do czynienia z tzw. analogią legis lub analogią iuris. W prawie karnym obowiązuje dyrektywa, zgodnie z którą przepisy należy interpretować ściśle, w myśl zasady nullum crimen sine lege. Niedopuszczalna jest wykładnia rozszerzająca na niekorzyść sprawcy, a wszelkie wątpliwości powinno się usuwać z zastosowaniem in dubio pro reo. Niektórzy autorzy dopuszczają analogię pod pewnymi wyjątkami, ale i tak tylko w przypadkach, gdy działa na korzyść sprawcy (np. Marian Cieślak).
ZASADY OBOWIĄZYWANIA USTAWY KARNEJ
Zasada „lex retro non agit”
Zgodnie z art. 1 par. 1 przestępstwo popełnia tylko ten, kto dopuszcza się czynu zabronionego przez ustawę obowiązująca w czasie jego popełnienia. -> lex retro non agit
W wielu krajach jest to zasada podniesiona do rangi konstytucyjnej. Zasada ta ma charakter uniwersalny, a więc znajduje uregulowanie także w wielu aktach prawa międzynarodowego.
Czasem obowiązywania ustawy jest okres pomiędzy dwoma zdarzeniami, tj. jej wejściem w życie a uchyleniem (derogacją). Ustawa karna może sama określać datę jej wejścia w życie, a okres między ogłoszeniem a wejściem w życie określa się vacatio legis. Ustanie mocy obowiązującej ustawy następuje w wyniku derogacji - bądź expresis verbis, bądź w sposób dorozumiany. Istnieją również ustawy czasowe, epizodyczne (które same określają początek i koniec swego obowiązywania).
Obowiązywanie ustawy karnej pod względem czasu
Ustalenie czasu popełnienia przestępstwa ma w prawie karnym duże znaczenie, zarówno dla określenia podstawy odpowiedzialności, jak i w ogóle możliwości pociągnięcia do niej (nieletni, niepoczytalni).
Kodeks karny w art. 6 par. 1 stanowi, że przestępstwo uważa się za popełnione w czasie, gdy sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był zobowiązany - niezależnie od tego, kiedy wystąpił skutek przy przestępstwach skutkowych (w wypadku rozbieżności czasowej przedawnienie liczy się jednak od momentu zaistnienia skutku). Pamiętać jednak należy, że moment ten może być zarówno bardzo krótki (np. kilka sekund), jak i rozciągnięty w czasie (np. trwać kilka miesięcy).
W przypadku przestępstw z zaniechania momentem ich popełnienia jest moment, w którym sprawca nie może już zrealizować ciążącego na nim obowiązku.
Przy przestępstwach wieloczynowych, trwałych lub ciągłych momentem ich popełnienia jest dokonanie ostatniego z czynów składających się na to przestępstwo w odniesieniu do przestępstw z działania lub pierwszy moment, w którym sprawca nie ma już możliwości zrealizowania swojego obowiązku - przy przestępstwach z zaniechania. Jeżeli poszczególne czyny składające się na jedno przestępstwo mają różne formy, to relewantne jest ostatnie z nich.
Zagadnienia zmiany ustawodawstwa - kolizja ustaw w czasie
Kwestię zmiany ustawodawstwa karnego regulują tzw. reguły prawa międzyczasowego (intertemporalnego). Zmiana polegać może na:
wprowadzeniu nowej, dotychczas nieznanej normy
usunięciu normy obowiązującej
modyfikacji treści normy
Jeżeli czyn nie był zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia, a teraz jest lub w sytuacji odwrotnej sprawa jest jasna - sprawca nie może ponosić tu jakiejkolwiek odpowiedzialności. W przypadku depenalizacji częściowej (zmiana z przestępstwa na wykroczenie), prokurator odmawia wszczęcia postępowania lub umarza już wszczęte i przekazuje sprawę Policji w celu podjęcia odpowiednich działań. Jeżeli jednak przewód sądowy już trwa, sąd wydaje orzeczenie na podstawie prawa o wykroczeniach.
Gdy nastąpiła tylko zmiana ustawy karnej utrzymującej penalizację czynu jako przestępstwa, stosuje się art. 4 KK. Zgodnie z zasadą ogólną stosuje się więc nową ustawę, o ile tylko nie powoduje ona pogorszenia sytuacji sprawcy. Może to rodzić wątpliwości, że narusza zasadę lex retro non agit - czyn ten jednak był zabroniony także wcześniej, zasada ta dotyczy zaś tylko przepisów penalizujących określony czyn, a nie wszelkich innych ustaw modyfikujących sytuację sprawcy. W przeciwnym razie stosuje się ustawę „względniejszą”. Przepis mówi o ustawie „obowiązującej poprzednio”, nie musi więc być to ustawa z czasu popełnienia czynu i można zastosować tzw. ustawę pośrednią (ustawodawstwo mogło się bowiem w okresie od popełnienia czynu do rozprawy zmienić kilkakrotnie).
Ustalenie, która z ustaw jest „względniejsza”, nie jest proste. Zgodnie z orzecznictwem nie można tu odwoływać się wyłącznie do kryteriów obiektywnych, ale uwzględniać sytuację konkretnego sprawcy, nie tylko rodzaj i wysokość kary, ale i jej warunki. Nie można stosować kombinacji większej ilości ustaw, ale należy wybrać jedną, której reżim będzie już konsekwentnie stosowany.
Nie jest natomiast sprzeczne z tymi zasadami, gdy do jednego z czynów popełnionych przez sprawcę w określonej sprawie stosuje się nową ustawę, a do innego - dawną. Połączenie w jednym postępowaniu oskarżenia o kilka czynów jest bowiem zabiegiem wyłącznie organizacyjnym.
Jeżeli chodzi o zmianę ustaw po prawomocnym osądzeniu, to co do zasady nie powodują one rewizji wyroków. Od tej zasady są jednak istotne wyjątki:
Prawomocnie orzeczona, lecz jeszcze niewykonana, kara jest wyższa od górnej granicy przewidzianej nowymi przepisami -> obniża się do górnej granicy.
W przypadku skazania na karę pozbawienia wolności, której nowa regulacja w danym przypadku już nie przewiduje, zamienia się ją na karę ograniczenia wolności lub karę grzywny, zgodnie z przelicznikiem art. 4 KK.
Depenalizacja prawomocnie osądzonego czynu powoduje zatarcie kary z mocy prawa. Nie dotyczy to jednak depenalizacji częściowej!
OBOWIĄZYWANIE USTAWY KARNEJ W PRZESTRZENI
Zasada terytorialności
Prawo karne przyjmuje szereg zasad, które wiążą odpowiedzialność karną z miejscem popełnienia przestępstwa, obywatelstwem sprawcy i charakterem popełnionego czynu. Zasady te po części mają charakter prawa krajowego (zasada terytorialności), częściowo wynikają zaś z międzynarodowej współpracy w zakresie ścigania i karania przestępstw.
Miejsce popełnienia przestępstwa ma istotne znaczenie dla ustalenia, jaką ustawę karną należy stosować. Miejsce popełnienia przestępstwa określa KK w art. 6 par. 2 i jest to miejsce, gdzie:
Sprawca działał lub zaniechał działania
Gdzie skutek przestępny wystąpił
Gdzie skutek miał wystąpić zgodnie z zamiarem sprawcy
Prawo karne - w odniesieniu do miejsca popełnienia przestępstwa - przyjmuje zasadę wszędobylstwa (wielomiejscowości), czyli może być ono popełnione w różnych miejscach. W takich sytuacjach sprawę rozpoznaje sąd, przy którym najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze (zasada wyprzedzenia). W przypadku konkurencji jurysdykcji polskiej i obcej rozstrzygają to reguły prawa karnego międzynarodowego oraz umowy wzajemne.
W razie popełnienia przestępstwa na terytorium RP dominuje zasada terytorialności, niezależnie czy popełnia je obywatel, czy cudzoziemiec. Wyjątkiem od tej zasady są immunitety konsularne i dyplomatyczne, które w określonych przez przepisy i zwyczaje granicach wyłączają możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności osób z nich korzystających, chyba że zrzeknie się go państwo wysyłające. Istnieją również immunitety krajowe, zarówno formalne, jak i materialne.
Terytorium RP określa ustawa o ochronie granicy państwowej oraz ustawa o obszarach morskich RP i administracji morskiej. Zgodnie z tymi przepisami obejmuje obszar w granicach państwa, głąb ziemi, słup powietrza do obszarów lotów kosmicznych, wody wewnętrzne oraz morskie wody terytorialne w pasie 12 mil morskich od tzw. linii podstawowej. Jurysdykcja polska rozciąga się także na polskie statki morskie i powietrzne (tzw. zasada bandery), które nie stanowią jednak terytorium kraju.
Odpowiedzialność za przestępstwa popełnione za granicą
W przypadku przestępstw popełnianych za granicą istotne znaczenie ma zasada obywatelstwa.
ZASADA NARODOWOŚCI PODMIOTOWEJ. W razie popełnienia przestępstwa poza terytorium RP przez jej obywatela, stosuje się do niego ustawę karną polską, a jeśli został on skazany za granicą, to sąd polski zalicza mu na poczet kary karę odbytą w miejscu skazania (w tym rzeczywisty okres pozbawienia wolności). KK przewiduje jednak, że warunkiem pociągnięcia do odpowiedzialności jest tutaj także przestępność czynu w miejscu jego popełnienia (warunek podwójnej karalności!).
ZASADA NARODOWOŚCI PRZEDMIOTOWEJ OGRANICZONA. Polską ustawę karną stosuje się również do cudzoziemców, którzy popełnili przestępstwo za granicą, jeżeli czyn jest uważany za przestępstwo także w miejscu jego popełnienia (zasada przedmiotowa w postaci zwykłej). KK ogranicza jednak zakres polskiej jurysdykcji wystąpieniem jednego z dwóch warunków:
Czyn cudzoziemca skierowany był przeciwko dobrom lub interesom RP, obywatela polskiego, polskiej osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej albo ma charakter przestępstwa terrorystycznego
Czyn ten zagrożony jest karą powyżej 2 lat pozbawienia wolności, cudzoziemiec przebywa na terytorium RP i nie postanowiono go wydać
ZASADA NARODOWOŚCI PRZEDMIOTOWEJ NIEOGRANICZONA. Zasada przedmiotowa w postaci obostrzonej dotyczy zaś czynów przestępnych skierowanych przeciwko szczególnie istotnym polskim interesom, niezależnie od tego, czy czyn jest przestępstwem także w miejscu jego popełnienia (co odnosi się zarówno do cudzoziemców, jak i obywateli polskich).
przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu lub zewnętrznemu Rzeczypospolitej Polskiej,
przestępstwo związane z wykonywaniem funkcji funkcjonariusza publicznego w służbie za granicą - w odniesieniu do obywateli
przestępstwa przeciwko polskim urzędom lub funkcjonariuszom publicznym,
przestępstwa przeciwko istotnym polskim interesom gospodarczym,
przestępstwa fałszywych zeznań złożonych wobec urzędu polskiego,
przestępstwa, z którego została osiągnięta, chociażby pośrednio, korzyść majątkowa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej
przestępstwo, do którego ścigania zobowiązują umowy międzynarodowe
ZASADA REPRESJI WSZECHŚWIATOWEJ. Wyrazem międzynarodowej solidarności jest ściganie przestępstw objętych międzynarodowymi konwencjami. Jest ono niezależne od miejsca popełnienia przestępstwa i obywatelstwa jego sprawcy, ale jego podstawą są normy konwencyjne ratyfikowane przez dane państwo i zaadaptowane w prawie wewnętrznym.
W Polsce konwencje takie przewidują karalność m.in. zbrodni ludobójstwa, niewolnictwa i handlu niewolnikami, handlu ludźmi oraz eksploatacji prostytucji, fałszowania pieniędzy, bezpieczeństwa żeglugi morskiej, terroryzmu lotniczego, korupcji, itp.
W warunkach polskich penalizacja tych przestępstw ma miejsce częściowo w części szczególnej KK.
KK przewiduje samodzielność jurysdykcji polskiej, także gdy chodzi o przestępstwa popełnione za granicą i zapadłe tam wyroki. Nie stanowią one przeszkody do prowadzenia postępowania i skazania przed sądem polskim, zgodnie z pozostałymi przepisami KK. Od zasady tej są jednak trzy wyjątki:
Wyrok sądu zagranicznego został przyjęty do wykonania na terenie RP lub nastąpiło przekazanie ścigania (w przypadku takim sąd polski dokonuje jedynie adaptacji wyroku do naszych warunków; różnice między systemami uwzględnia się na korzyść skazanego)
Wyrok wydał MTK działający na podstawie prawa międzynarodowego wiążącego RP
Wyrok zagranicznego sądu jest wiążący na podstawie umowy międzynarodowej
Układ z Schengen z 1990 roku -> nie można ponownie ścigać i sądzić za ten sam czyn osoby, której proces zakończył się wydaniem prawomocnego wyroku na obszarze jednego z państw-członków układu