XI. Ideologia, doktryna, program

1. Definicje pojęć.

2. Historyczność ideologii

3. Związki pomiędzy ideologią, doktryną i programem.

4. Dyskusje wokół znaczenia ideologii.

5. „Koniec ery ideologii”.

6. Funkcje ideologii, doktryny i programu.

7. Ideologie społeczeństw postindustrialnych.

8. Lewicowość i prawicowość w polityce.

Literatura:

1. M. Chmaj, M. Żmigrodzki, Wprowadzenie do teorii polityki, Lublin 1995, ss.75-84.

Polityka a ideologia

Pojęcie ideologii

• „ideologia” od greckich słów idea = kształt, wyobrażenia” oraz logos = nauka

• Ideologia sensu stricto = jest to usystematyzowany zbiór idei, na podstawie którego można dokonać oceny stosunków społecznych

• W literaturze marksystowskiej - życie społeczne składa się z dwóch podstawowych typów elementów:

• Subiektywnych, będących produktem naszej świadomości = idee, poglądy; są wytworem ludzkiej myśli

• Obiektywnych, niezależnych od naszej świadomości; odnoszą się do całego otoczenia systemu politycznego

• Ideologia sensu largo = jest to usystematyzowany zespół poglądów (idei), który jest wyrazem interesów jakiejś grupy społecznej, stanowiąc zespół dyrektyw do działanialub też formułowania programu konkretnych działań, zmierzających do utrwalenia lub zmiany danych stosunków społecznych

• Ideologia marksistowska → traktowano ideologie w sposób specyficzny - jako całokształt poglądów właściwych danej klasie lub grupie społecznej

Uwarunkowania zachodzące między polityką i ideologią

• Relacje na trzech płaszczyznach:

1. Metodologiczna

• Ze względu na skład ideologii możemy wyróżńić 4 podstawowe elementy:

1. Ogólne przekonania wartościujące, które określają wartości przyjmowane w ramach danej ideologii za punkt wyjścia oceny zjawisk społecznych (np. przekonanie o tym, że ludzie rodzą się równi i powinni być równi)

2. Ogólne wyobrażenia o świecie, o jego prawach, zasadach, które nim rządzą (np. poglądy uznające lub odrzucające istnienie sił nadprzyrodzonych)

3. Zespół twierdzeń określających warunki realizowania przyjęć tych wartości podstawowych

4. Szczegółowe i konkretne programy działania, hasła...

• Związki ideologii z polityką głównie w czterech sytuacjach:

1. Ideologia może dawać siłom działającym politycznie ogólny obraz świata, wartości, które leżą u podstaw działania, ogólne dyrektywy działania → ideologia jest intelektualną, teoretyczną podbudową działania

2. Ideologia może oddziaływać na politykę poprzez stostunki społeczno-ekonomiczne, pozycje, dążenia i interesy poszczególnych grup w ich obrębie

3. Ideologia może być czynnikiem zespalającym ruch polityczne

4. Ideologia może stanowić zespół czynników o treściach emocjonalnych, które będą sprzyjać intensyfikacji działań jednostki i grupy

2. Relacje między ideologią a programami politycznymi

• Doktryna polityczna = zbiór poglądów określających przebieg i cel działań wyraźnie oznaczonych w czasie i przestrzeni

• Ideologia stanowi ogólne uzasadnienie całokształtu działań politycznych

• Doktryna jest uzasadnieniem konkretnych działań

• Doktryna stanowi konkretyzację systemu ideologicznego w trojakim wymiarze:

1. Konkretno-historycznym = doktryna jest przeniesieniem ideologii do konkretnych warunków historycznych

2. Zakresowym = przenoszenie twierdzeń ideologicznych do konkretnej działalności ludzkiej

3. Poziomu analizy = przejście od szczebla analizy do szczebla motywowania konkretnych działań i koncepcji politycznych

• Program polityczny = stanowi wyraz określonych interesów ekonomicznych, politycznych a także ideologicznych

• Przenosi założenia określonych ideologii i doktryn politycznych na grunt konkretnych sytuacji

• Możliwa bezpośrednia weryfikacja nie tylko zespołów działań politycznych, ale także pojedynczych poczynań

• Program polityczny = jest to formalny wyraz uświadomienia sobie przez grupę jej obiektywnej sytuacji oraz kierunków i możliwości działania w zakresie przekształcenia struktury społecznej, ekonomicznej i politycznej

• Na treść programów składają się poglądy dotyczące:

• Ustroju ekonomicznego, zasad i form produkcji, cyrkulacji i wymiany

• Zasad i form organizacji życia społecznego

• Budowy systemu instytucji publicznego zarządzania sprawami społecznymi

• Rozwiązywania istotnych zagadnień dotyczących spraw narodu

• Walki lub współdziałania sił politycznych w zakresie istotnych dla bytu społecznego spraw

• Relacje między ideologią a celami politycznymi, wartościami

• Wartości a cele polityczne są zawarte w doktrynach i programach, a niekiedy w ideologiach politycznych

• Zależności pomiędzy wartościami politycznymi a normami społecznymi normy są próbą rozwiązywania sytuacji, stanowiąc zarazem instrument kontroli społecznej

• Normy polityczne reglamentują jedynie tę część stosunków społecznych, które dotyczą relacji między wielkimi grupami społecznymi oraz między nimi a małymi grupami i jednostkami

• Normy moralne = normy kontroli społecznej, które regulują bądź pretendują do regulowania stosunków zachodzących między samymi jednostkami, samymi małymi grupami społecznymi oraz między jednostką i grupą społeczną

• Wartości polityczne rodzą się w wyniku sytuacji konfliktowych; normy są próbą rozwiązywania tych sytuacji

• Adekwancja polityczna = to zgodność między wartościami zakładanymi w programach politycznych a zbiorem wartości realizowanych podczas funkcjonowania instytucji je urzeczywystniających

2. S. M. Lipset, Homo politicus. Społeczne podstawy polityki, Warszawa 1995, roz.15.

3. K. Manhaim, Ideologia i utopia, Lublin 1992, roz. II.

4. F. Ryszka, Nauka o polityce, Warszawa 1984, roz. V.

5. J.J. Wiatr, Socjologia polityki, Warszawa 1999, ss.196 -199.

6. M. G. Roskin i in., Wprowadzenie..., wyd. cyt., roz. 6.

Ideologie polityczne

Czym jest ideologia?

• Ideologia jest w zasadzie planem naprawy społeczeństwa

• Antoine Destutt de Tracy → termin „ideologia” na określenie nowej „nauki o ideach”

• Idee znajdują bardziej konkretne zastosowanie i stają się mniej abstrakcyjne → ideologia zmienia się w ważne spoiwo zespalające ruchy, partie lub grupy rewolucyjne

• Ludziom potrzebna jest ideologiczna motywacja jeśli mają walczyć jak należy i zdobywać się na poświęcenia - muszą w coś wierzyć

Główne ideologie

• Klasyczny liberalizm

• Rok 1776 „rok pierwszej ery ideologii” → amerykańska wojna o niepodległość; Adam Smith - „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów - podwaliny klaszycznej ekonomię liberalnej (prawdziwym bogactwem narodów jest całość dóbr i usług wytwarzanych przez ludzi; interwencja rządu zawsze spowalnia wzrost; sam rynek uregułuje gospodarkę)

• Niewidzialna ręka wolnego rynku = porządkuje i koryguje gospodarkę

• Społeczeństwo powinno być jak w największym zakresie wolne od ingerencji rządu

• Klasyczny konzerwatyzm

• Edmund Burke (koniec XVIII wieku)

• Wolny rynek za najlepszy system ekonomiczny

• Ludzie nie są do końca racjonalni

• Funkcjonujące instytucje nie mogą być z gruntu złe (są wytworem setek lat prób i błędów)

• Najlepsze należy zachować, czyli zakonzerwować

• Nie ważne, że nie są idealne, grunt, że działają

• Zmiany są potrzebne, ale powinny następować stopniowo

• Współczesny liberalizm

• Pod koniec XIX wieku → wolny rynek wcale nie jest samoregulującym się mechanizmem w takim stopniu, jak to sobie wyobrażał Smith

• Konkurencja nie rozwijała się swobodnie → pojawiły się monopołe

• Lata 80. XIX wieku - Thomas Hill Green dokonał rewizji liberalizmu → rząd powinien interwenować, by zapewnić wolność do życia na odpowiednim pozioie

• Rząd ma chronić przed niesprawiedliwym systemem gospodarczym

Koniec ideologii?

• W 1960 Daniel Bell → kontrowersyjna teza, że wielkie debaty ideologiczne zbliżają się do końca

• Rezultatem niepowodzenia komunistycznej tyranii i powstania państwa opiekuńczego było zjawisko = koniec ideologii

• Debata polityczna skupi się na technicznych zagadnieniach dotyczących organizacji państwa opiekuńczego

• W 1989 Francis Fukuyama → wielka debata ideologiczna nie tylko zakończyła się wraz ze zwycięstwem kapitalistycznej demokracji, ale i sama historia może się kończy

• Koniec ideologii oznacza konec historii jako starcia wielkich idei

7. Finley Moses Mores (2000) Polityka w świecie starożytnym. Wyd. Znak Kraków ss. 147-170

8. Andrew Heywood (2006) Politologia, wyd. PWN. Warszawa Roz. 3

9. Jerzy Muszyński (2006) Społeczeństwo informacyjne. Szkice politologiczne. Toruń wyd. Marszałek. ss. 33 -61

10. Heywood Andrew (2007) Ideologie polityczne: wprowadzenie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN,.

Rola idei

• Idee polityczne nie są jedynie biernym odbiciem nabytych interesów czy osobistych ambicji,ale mają także potencjał do inspirowania i kierowania działalnością polityczną a zatem mogą kształtować życie materialne

• Idee są kształtowane przez warunki społeczne i historyczne, w których się rozwijają, a także przez ambicje polityczne, którym służą

• Idee i ideologie wpływają na życie polityczne na wiele sposobów → dostarczają perspektywy, dzięki której świat jest rozumiany i wyjaśniany; ustalają cele, które inspirują działalność polityczną; pomagają kształtować naturę systemów politycznych; mogą działać jako swego rodzaju spoiwo zapewniające grupom społecznym jednoczące je zestawy przekonań i wartości

• Ideologie polityczne są powszechnie wiązane z konkretnymi klasami społecznymi (liberalizm z klasą średnią...) → mogą scalać odmienne grupy i klasy

• Idee polityczne pomagają krzewić ład i stabilność społeczną

Koncepcje ideologii

• David McLellan „Ideologia jest najbardziej nieuchwytnym pojęciem spośród wszystkich funkcjonujących w ramach nauk społecznych”

• Ideologia jest:

• Systemem przekonań politycznych

• Zorientowanym na działanie zbiorem idei politycznych

• Zbiorem idei klasy rządzącej

• Sposobem postrzegania świata właściwymi dla konkretnej klasy bądź grupy społecznej

• Zbiorem idei politycznych, które uosabiją lub wyrażają klasę bądź interesy społeczne

• Zbiorem idei, które szerzą fałszywą świadomość wśród wyzyskiwanych lub uciskanych

• Zbiorem idei, które umiejscawiają jednostkę w konteksćie społecznym i tworzą poczucie przynależności do zbiorowości

• Oficjalnie usankcjonowanym zbiorem idei wykorzystywanych do legitymizacji systemu politycznego bądź reżimu

• Całościową doktryną polityczną, która rości sobie prawo do monopolu na prawdę

• Abstrakcyjnym i wysoce usystematyzowanym zbiorem idei politycznych

• Słowo „ideologia” powstało w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej - Antoine Destutt de Tracy (1796) → ideologia odnosiła się do nowej nauki o ideach; ideologia zostanie uznana za królową nauk

• Karol Marks „Ideologia niemiecka”

• Ideologia jest iluzją i mistyfikacją → buduje nieprawdziwy lub błędny obraz świata („fałszywa świadomość - Engels); pojęcie krytyczne, którego celem jest demaskowanie procesu systematycznej mistyfikacji

• Ideologia jest związana z systemem klasowym → zniekształcenia w ramach ideologii powstają w wyniku tego, iż odzwierciedla ona interesy klasy rządzącej i jej sposób postrzegania społeczeństwa

• Ideologia jest manifestacją władzy → ideologia służy zakamuflowaniu przed wyzyskiwanym proletariatem fakt dokonywanego na nim wyzysku a przez to podtrzymuje system nierówności klasowej

• Ideologia jest zjawiskem tymczasowym → będzie trwała tak długo, jak długo będzie istniał system klasowy, który ją tworzy

• Lenin „Co robić?”

• Ideologia socjalistyczna

• Ideologia odnosiła się do charakterystycznych idei danej klasy społecznej

• Ideologie posiadają burżoazja i proletariat

• Antonio Gramsci → kapitalistyczny system klasowy jest podtrzymywany hegemonią burżuazyjnych idei i teorii → walczyć z nią jest możliwe tylko stworzeniem konkurencyjnej hegemonii proletariackiej opartej na socjalistycznych zasadach, wartościach i teoriach

• Herbert Marcuse „Człowieku jednowymiarowym” → rozwinięte społeczeństwo przemysłowe wytworzyło charakter totalitarny w ramach swojej ideologii po to, by manipulować myślami i pozbawić możliwości wyrażenia poglądów opozycyjnych

• Karl Mannheim → idee ludzi są kształtowane przez warunki społeczne; dążył do oczyszczenia ideologii z jej negatywnych implikacji

• „Ideologia i utopia” → ideologie jako systemy myślowe służące obronie danego porządku społecznego oraz w szerokim stopniu wyrażające interesy dominującej lub rządzącej grupy

• Utopie są wyidealizowanymi wyobrażeniami na temat przyszłości i zakładają potrzebę radykalnej zmiany społecznej służącej niezmiennie interesom uciskanych lub podporządkowanych grup

• Ideologie: partykularne (idee i wyobrażenia konkretnych jednostek, grup czy partii); totalne (zawierają w sobie cały obraz świata klasy społecznej)

• Karl Popper, Hanah Arendt, Jacob Talmon, Bernard Crick → teoretycy “końca ideologii” - ograniczony sposób stosowania pojęcia ideologia, postrzegając faszyzm i komunizm jako najlepsze jego przykłady → ideologie są zamkniętymi systemami myślowymi, które przez przypisywanie sobie monopolu na prawdę odmawiają tolerowanie idei oraz przekonań pozostających w opozycji do nich; ideologie są świeckimi religiami, posiadają charakter całościowy i służą jako instrumenty kontroli społecznej, zapewniając uległość i posłuszeństwo

• Konserwatywna koncepcja ideologii → brak zaufania wobec abstrakcyjnych zasad i filozofii wywodzący się ze sceptycznego stosunku do racjonalizmu i postępu; świat jako nieskończenie skomplikowany i w dużej mierze znajdujący się poza możliwościami pojmowania ludzkiego umysłu

• Michael Oakeshott „Racjonalizm w polityce” → ideologie są postrzegane jako abstracyjne systemy myślowe, zestawy idei, których przeznaczeniem jest upraszczanie i zniekształcanie rzeczywistości społecznej

• Konserwatyści odrzucają ideologiczny styl uprawiania polityki, który opiera się na próbach przekształcenia świata według zbioru abstrakcyjnych zasad lub

• Martin Seliger → ideologia jako zbiór idei, przez których człowiek zakłada, wyjaśnia i usprawiedliwia wyniki; ideologia jest zorientowanym na działanie systemem myślowym

Ideologia, prawda i władza

• Ideologia =
  

• Ideologia zaciera podział na to co jest a co powinno być; są opisowe = oferują jednostkom i grupom mapę intelektualną, pokazującą, w jaki sposób funkcjonuje ich społeczeństwo

• Ideologia posiada potężny charakter emocjonalny lub afektywny - jest środkiem do wyrażania nadziei i obaw, sympatii i nienawiści

• Nie możliwe jest wprowadzenie wyraźnego rozróżnienia między ideologią i nauką → Thomas Kuhn w „Strukturze rewolucji naukowych” - ideologia jako zestaw zasad, doktryn i teorii, które pomagają porządkować proces poznania intelektualnego → tworzy ramy, w których odbywa się dążenie do uzyskania wiedzy politycznej

• Seliger - fundamentalny (ideologie przypominają filozofie polityczne - mają do czynienia z abstrakcyjnimi ideami i teoriami) i praktyczny (ideologie przybierają formę ruchów politycznych w szerokim zakresie zaangażowanych w powszechną mobilizację i walkę o władzę) poziom ideologii

• Ideologiom brakuje wyraźnego kształtu i wewnętrznej spójności filozofii politycznych = ideologie nie są hermetycznie zamkniętymi systemami myślowymi → są płynnymi zbiorami idei, które nakładają się na inne ideologie i wzajemnie z nimi przenikają → rozwoj ideologiczny i wyłanianie się hybrydowych form ideologicznych

• Nie istnieje żaden obiektywny standard prawdy, według którego można oceniać ideologie

• Ideologie bez wątpienia uosabiają dążenie do odkrywania prawdy → mogą być postrzegane jako reżimy prawdy (porządkują, jak myślimy, a także to, jak działamy)

• Ideologia jako reżim prawdy jest zawsze powiązana z władzą

• W świecie rywalizujących prawd, wartości i teorii, ideologie dążą do przyznawania niektórym wartościom pierwszeństwo nad innymi, a także do usankcjonowania konkretnych teorii

• Dają nam intektualne mapy → pomagają ustanowić więź między jednostkami a grupami, mięzdy jednostkami a większymi strukturami władzy

• Rola w podtrzymaniu struktury władzy przez ukazanie jej jako sprawiedliwej, naturalnej, prawomocnej





Lewica, prawica i centrum




• Pochodzenie terminów lewica prawica - rewolucja francuska (pierwsze posedzenia Stanów Generalnych 1789 - arystokraci na prawej stronnie od króla x radykałowie a członkowie trzeciego stanu po jego lewicy)

• „prawica” = reakcyjny, monarchistyczny x „lewica” = rewolucyjny, egalitarny

• Kwestia wartości → spektrum pokazuje różne postawy względem równości

• Lewica - równość x prawica - odrzuca równość jako niepotrzebną i niemożliwą

• Komuniści - gospodarka planowana przez państwo

• Socjaliści, nowocześni liberalowie - gospodarka mieszana, regulowana przez rząd

• Prawicowi konserwatyści - kapitalizm wolnorynkowy, własność prywatna

• Słabość spektrum → próbuje zredukować politykę do jednego wymiaru

• Alternatywa - spektrum w kształcie podkowy → skrajne punkty na lewicy i prawicy mają skłonność do zbliżania się




• Hans Eysenck - dodał oś pionową, mierzącą postawy polityczne, które w jednym ekstremum były twarde lub autorytarne, a na drugim delikatne bądź demokratyczne




Ideologie polityczne XXI wieku

• Główne tradycje ideologiczne są zmuszone do przystosowania się do nowych wyzwań:

• Zmieniający się porządek światowy → zakończenie zimnej wojny (upadek komunizmu) i pojawienie się globalnego terroryzmu

• „zimna wojna” była wojną ideologiczną między kapitalizmem a komunizmem

• Upadek komunizmu skutkował wyłonieniem się całego zakresu sił ideologicznych (nacjonalizm etniczny, fundamentalizm religijny)

• Postmodernizm

• Modernizacja społeczeństwa → społeczeństwo informacyjne, rozdrobniene,

• W latach 60. → nowe ruchy: pacyfistycki, kobiecki, gejowski, zielonych...radykalny feminizm, ekologizm

• Globalizacja

• Niesie ze sobą poważne implikacje dla nacjonalizmu (nacjonalizm polityczny związany z narodowym samostanowieniem może okazać się zbyteczny w świecie, w którym państwa narodowe funkcjonują w warunkach postsuwerenności

• Globalizacja nie jest neutralną siłą ideologiczną (idzie ręka w rękę z neoliberalizmem)

• Doprowadziła do wyłonienia się całej gamy sił opozycyjnych (fundamentalizm religijny, ruchy antyglobalizacyjne, antykapitalistyczne

Nauka o polityce

ĆW XI.

1

---