1. Pojęcie filozofii
Słowo „filozofia” pochodzi z języka greckiego. Czasownik philein znaczy „kochać”, sophia oznaczało, najpierw każdy rodzaj biegłości czy zręczności w czymś, później jednak szczególnie wiedzę, wyższego rzędu, która zawiera w sobie cnotę i sztukę życia. Sophos - to ktoś pierwotnie biegły w swym zawodzie i dzielny życiowo, później zaś przede wszystkim „mądry”.
W dziejach filozofii greckiej wyróżniamy 3 okresy:
tworzenia się i rozwoju zagadnień i systemów filozofii starożytnej;
okres szkół starożytnych o zabarwieniu etycznym;
okres tworzenia się systemów filozoficznych na podłożu religijnym
W odpowiedzi na pytanie: od czego filozofia się zaczyna? Jakie są jej przesłanki? należy wziąć pod uwagę następujące elementy:
doświadczenie - jako punkt wyjścia wszelkiego filozofowania. Wychodzimy od przednaukowego, potocznego kręgu doświadczeń, w którym świat jest dostępny naszemu poznaniu i działaniu.
zdziwienie - pytania filozoficzne wyłaniają się z chwilą, gdy świat naszego doświadczenia zaczyna tracić swoją oczywistość i swojskość. Tak, np. wg Karla Jaspersa dzieje się to przede wszystkim w „sytuacjach granicznych”: w obliczu śmierci, w cierpieniu, w walce, w sytuacji winy, itp. Wówczas: „filozofowanie jest jakby zbudzeniem się ze stanu zależności od koniecznej życiowej potrzeby”.
wątpliwość - utrata rzeczywistości czyni wiedzę doświadczalną wiedzą wątpliwą. Człowiek pragnąc na nowo ugruntować swoją wiedzę ze swych wątpliwości wyciąga ostateczne konsekwencje, przezwyciężając w ten sposób swe wątpliwości. Jednakże radykalne wątpienie okazuje się niemożliwe w obliczu niezaprzeczalnego faktu świadomości.
2. Filozofia a religia
Mianem religii określa się skomplikowaną wielorakość zjawisk. Religia jest „sposobem ludzkiego istnienia na zasadzie stosunku do podstawy sensu, która jak coś, co po prostu stanowi fundament i nadaje sens, dotyczy interpretacji wszystkiego co istnieje jako całość oraz wszystkich stron bytu” (Schlette).
Zasadnicza różnica między filozofią a religią byłaby zatem następująca: filozofia pojmuje siebie jako wiedzę rozumową. Filozofia wyklucza zatem wszelkie wypowiedzi , które nie są oparte na samym tylko rozumie. Wzajemny stosunek filozofii i religii ujmuje się często jako stosunek między wiedzą a wiarą. W tradycji filozoficznej ukształtowały się następujące relacje:
a) religia i filozofia nie mają nic wspólnego;
b) między religią a filozofią istnieje sprzeczność. Są tu dwie możliwości: religia contra filozofia (wiara ostaje się wbrew rozumowi i odrzuca filozofię - Tertulian, M. Luter) i filozofia contra religia (filozofia próbuje zdemaskować religię jako coś sprzecznego z rozumem - Feuerbach, K. Marx, F. Nietzsche);
c) religia i filozofia stanowią jedność. Chodzi tu przede wszystkim o „filozofię chrześcijańską” (Augustyn - „wierzę aby zrozumieć”). Dopiero wiara czyni możliwą prawdziwą filozofię. Wiara szuka zrozumienia (fides quarens intellectum). Filozofia próbuje zredukować religię do filozofii i uzasadnić ją metodą wiedz rozumowej;
d) religia i filozofia stanowią różne, ale odniesione do siebie wzajemnie płaszczyzny sensu. Ten pogląd wywodzi się od św. Tomasza z Akwinu (1225 - 1274)
3. Działy filozofii
Starożytni Grecy dzielili filozofię na fizykę, logikę i etykę, tj. na: ogólną naukę o bycie, ogólną naukę o poznaniu i ogólną naukę o wartościach. Podział ten dokonał się w IV w. p.n.e. w Akademii Platońskiej. Przyjęli go Stoicy, Epikurejczycy i Sceptycy. Arystoteles dzielił filozofię na: teoretyczną (dąży do poznania prawdy dla niej samej) i praktyczną (zmierza do poznania dobra, do właściwego kierowania życiem człowieka).
Teoria poznania - zw. „gnozeologią” i „epistemologią”, zajmuje się prawdziwością i prawomocnością (zasadnością) poznania ludzkiego. Dopiero jednak w czasach nowożytnych wyodrębniono teorię poznania wśród innych nauk filozoficznych. Problematyka teorio - poznawcza stopniowo odgrywała coraz większą rolę w dziejach filozofii. W ramach ogólnej teorii poznania wyróżnia się następujące grupy zagadnień:
zagadnienia dotyczące źródeł poznania;
zagadnienia dotyczące przedmiotu poznania (zw. zagadnieniami granic poznania, spór między realizmem, a idealizmem);
zagadnienie prawdy
Metafizyka - teoria bytu, jest najogólniejszą nauka filozoficzną dotyczącą „bytu jako takiego”, najogólniejszą wiedzą o tym, co istnieje. Metafizyka bada byt jako byt celem ustalenia ostatecznych racji (przyczyn) jego istnienia.
Antropologia filozoficzna - często jest też określana mianem :filozofii człowieka”. Jej początki sięgają czasów starożytnych - Protagorasa i Sokratesa, jednakże samodzielność uzyskała dopiero w XX w. (m.in. dzięki Maksowi Schelerowi). Głównym jej celem jest wypracowanie ogólnej koncepcji człowieka, określenie jego istoty.
Aksjologia - teoria wartości. Główne problemy aksjologii dotyczą:
charakteru (istoty) i rodzajów (typów wartości). Chodzi o to, czy wartość - o ile istnieje - jest samodzielnym przedmiotem ( idealnym lub realnym), czy też cechą przedmiotu „noszącego” daną wartość albo czymś czysto intencjonalnym. Na ogół stwierdza się, że wartość to: to, co cenne; to, co zgodne z naturą; to, czego chcemy, przedmiot pożądania, cel; to, co zaspokaja potrzeby, zainteresowania; to, co dostarcza zadowolenia, przyjemności;
ewentualnej hierarchii wartości. Wyróżnia się wartości witalne, gospodarczo - techniczne, przyjemnościowe, obyczajowe, poznawcze, estetyczne, moralne, religijne;
sposobu ich istnienia. Na gruncie pluralizmu istnieje problem, czy wszystkie (rodzaje) wartości istnieją w ten sam sposób;
sposób poznawania wartości;
Etyka - pochodzi od greckiego etos (obyczaj) i etymologicznie oznacza naukę o obyczajach, czyli o tym, co przystoi w postępowaniu. Postępowanie etyczne to postępowanie zgodne z prawym charakterem.
Estetyka - nauka o pięknie oraz o ujmowaniu i ocenie czegoś w aspekcie piękna, o kontakcie z pięknem. Rozważania z zakresu estetyki wystąpiły w starożytnej Grecji, najpierw u artystów, następnie u filozofów. Główni estetycy starożytni to: Platon, Arystoteles, Plotyn. Wiele szczegółów wniosły do estetyki pierwsze wieki nowożytne.
4. Problem relacji dusza - ciało
Dusza - w ujęciu spirytualistycznym oznacza niematerialny pierwiastek ożywiający ciało. W arystotelizmie rozróżnia się trzy szczeble duszy:
duszę rozumną właściwą człowiekowi;
duszę zmysłową wspólną człowiekowi i zwierzętom;
dusze wegetatywną, obecną również u roślin
Zdaniem Platona, nawiązującego do mitów orfickich, dusza wciela się w różne ciała ludzi i zwierząt (reinkarnacja). W tomizmie przyjmuje się, że dusza jest tworzona wraz z poczynającym się człowiekiem i jako forma jest ściśle związana z ciałem, ale oddziela się od niego po śmierci. We współczesnej psychologii i neurofizjologii na ogół nie mówi się o duszy, lecz o psychice lub świadomości człowieka. Zastąpiono pojęcie duszy przez pojęcie psychiki. Wiąże się ją z systemem neurofizjologicznym człowieka, głównie z mózgiem. Znaczna część psychologów i neurofizjologów zgadza się, że nie ma powodu, aby uważać procesy umysłowe za cokolwiek innego, niż czysto fizyczne procesy zachodzące w centralnym układzie nerwowym. Jeżeli przyjmiemy, że termin „umysł” oznacza: „to, w czym zachodzą procesy psychiczne” lub „to, co posiada stany umysłowe”, wówczas można powiedzieć, że umysł to mózg. W tym ujęciu człowiek okazuje się być po prostu przedmiotem materialnym o cechach wyłącznie fizycznych.
Filozoficzne rozstrzygnięcia problemu psychofizycznego można klasyfikować dwojako:
na materialistyczne i idealistyczne (charakterystyka członów relacji psychofizycznej)
dualistyczne i monistyczne (charakterystyka samej relacji)
Na gruncie dualizmu, uznającego ciało i duszę za odrębne substancje, toczył się spór pomiędzy interakcjonalizmem, wg którego zachodzi wzajemne oddziaływanie pomiędzy zjawiskami psychicznymi a fizycznymi, a paralelizmem psychofizycznym, wg którego mamy do czynienia z równoległością zachodzenia obu szeregów zjawisk. Spirytualistyczny monizm, uznający duchowy charakter całej rzeczywistości, traktuje na ogół zjawiska psychiczne jako przejawy materialnych; czasem wprost sprowadza zjawiska psychiczne do mechanicznych (materializm mechanistyczny) lub chemicznych (materializm wulgarny), albo też traktuje zjawiska psychiczne jako nie odgrywające czynnej roli zjawiska uboczne (epifenomeny) wobec zjawisk fizycznych (epifenomenalizm).
Demokryt - dusza to skupisko atomów.
5. Zagadnienie istnienia Boga
Dowody na istnienie Boga:
Dowód kosmologiczny (Platon, Arystoteles, Awerroes, Majmonides, św. Tomasz z Akwinu, Spinoza, Leibniz) - punktem wyjścia są fakty naszego doświadczenia. Postrzegamy powszechną obecność ruchu i zmiany. Wydarzenie, aby zajść, musi posiadać przyczynę, tj. wydarzenie poprzedzające bądź będące powodem jego zaistnienia. Cofając się od skutków do ich przyczyn natrafiamy na pierwszą przyczynę, którą nazywamy Bogiem.
Dowód ontologiczny św. Anzelma - z samej definicji najwyższej istoty wynika, że Bóg istnieje. Argument ten ma charakter apriotyczny bowiem nie zakłada żadnej wiedzy na temat świata. Bóg musi istnieć w rzeczywistości, ponieważ w innym przypadku można byłoby sobie wyobrazić coś doskonalszego od Boga (tzn. byt posiadający wszystkie boskie atrybuty, a nadto realne istnienie), a to z kolei jest niemożliwe na mocy definicji Boga jako najdoskonalszej istoty. Wersja dowodu ontologicznego wg Kartezjusza: „Jeśli Bóg jest bytem doskonałym, to posiada On atrybut istnienia. Bóg jest bytem doskonałym. Jeżeli coś posiada atrybut istnienia, to istnieje. Bóg posiada atrybut istnienie; więc istnieje.
Dowód z przygodności istnienia - wszędzie wokół nas widzimy byty przypadkowe. Racja ich istnienia nie może tkwić w nas samych. Jeśli zatem mamy wyjaśnić istnienie bytów przypadkowych, to musimy założyć, że istnieje jakaś istota konieczna, czyli Bóg.
Dowód z celowości powszechnej - nasze badania natury ujawniają istnienie ładu i wzorca organizujących fizyczne, chemiczne i biologiczne cechy świata.
Od stwierdzonego porządku świata przechodzi się do hipotezy, iż istnieje najwyższy rządca lub najwyższy architekt wszechświata. Jest nim Bóg.
6. Zagadnienie źródeł poznania
Akty poznawcze - czynności psychiczne, np. spostrzeganie, przypominanie, sądzenie, rozważanie.
Rezultaty poznawcze - twierdzenie naukowe, np. prawo grawitacji
Władze umysłowe - pamięć, wyobraźnia, rozum, rozsądek, rozwaga
Teoria poznania (gr. theoria - oglądanie, badanie)
Gnoseologia (gr. gnosis - poznanie, logos - słowo, nauka)
Zagadnienie to rozpatrywane na płaszczyźnie psychologicznej oznacza dociekanie nad faktyczną genezą naszych pojęć, sądów i w ogóle myśli. W związku z tym pojawia się pytanie, czy istnieją tzw. Pojęcia i myśli wrodzone, czy też wszystkie powstają na bazie doświadczenia. W myśl stanowiska racjonalizmu genetycznego (natywizm) - umysł jest tak urządzony, że zawiera pewną wiedzę wrodzoną - pojęcia, które umysł wytwarza niezależnie od zmysłów i introspekcji, bądź też są mu zaszczepione przez Boga. Rola zmysłów ogranicza się tutaj do wyzwalania owych myśli, potencjalnie zawartych w organizacji ludzkiego umysłu (Platon, Descartes, Leibniz). Przeciwstawny temu stanowisku empiryzm genetyczny głosi, że umysł ludzki jest nie zapisaną tablicą (tabula rasa) a znakami wypisanymi na tej „tablicy” przez doświadczenie są początkowo wrażenia (impresje).
W związku z zagadnieniem źródeł poznania zarysowały się dwie pary przeciwstawnych stanowisk:
aprioryzm i empiryzm
racjonalizm i irracjonalizm
Aprioryzm skrajny - z rzeczywistością prawdziwą zaznajomić nas może tylko oderwana od wszelkiego doświadczenia myśl, czyli tzw. Rozum.
Empiryzm skrajny - wszelkie uzasadnione twierdzenie musi opierać się bezpośrednio lub pośrednio na doświadczeniu.
Empiryzm umiarkowany - jak też aprioryzm umiarkowany twierdzą zgodnie, że istnieją twierdzenia, które mają pełne uprawnienie w nauce, a które mimo to nie opierają się na doświadczeniu, czyli są twierdzeniami a priori. Wg umiarkowanego empiryzmu tylko twierdzenia analityczne są uprawnionymi twierdzeniami a priori.
Racjonalizm głosi kult poznania racjonalnego - przeciwstawiając się irracjonalizmowi, poznaniu czerpiącego ze źródeł nadprzyrodzonych. Racjonalizm ceni poznanie, dla którego wzorem jest poznanie naukowe. Odrzuca zaś poznanie powołujące się na objawienie, wszelkie przeczucia, jasnowidztwa, itd. Intersubiektywność ma być charakterystyczną cechą poznania racjonalnego, a także kontrolowanie. Przedstawicielami irracjonalizmu są przede wszystkim mistycy wszelkich odcieni.
7. Zagadnienie prawdy
Klasyczna definicja prawdy: prawda myśli polega na jej zgodności z rzeczywistością („Veritas est adaequatio et intellectus”). Przeciwnicy klasycznej definicji prawdy nie znajdują zadawalającej odpowiedzi na pytanie na czym owa zgodność ostatecznie miałaby polegać. Dochodząc do wniosku, że pojęcie prawdy jako zgodności myśli z rzeczywistością powinno zostać zarzucone, gdyż jest niedoścignionym ideałem i powinno być zastąpione innym pojęciem prawdy. Zgodnie z poglądem starożytnych sceptyków jeżeli ktoś chciałby się przekonać, czy pewna myśl czy też twierdzenie zgodne jest z rzeczywistością, to musiałby w tym celu znać nie tylko tę myśl, lecz nadto wiedzieć, jaka jest ta rzeczywistość. Do tego potrzebne jest zastosowanie pewnego kryterium, które należałoby uprzednio poddać kontroli stwierdzającej czy poznanie osiągnięte przy pomocy wybranej metody odsłoni nam nie zniekształconą rzeczywistość. Okazuje się jednak, że wartość tej kontroli zależna będzie od wartości użytych w niej kryteriów, która znowu jest wątpliwa i wymaga dalszego badania. W efekcie, nie będziemy mogli nigdy zasadnie poznać rzeczywistości i z tego powodu też nigdy dowiedzieć się, czy myśli nasze są zgodne, czy też nie. Ta krytyka doprowadziła wielu filozofów do sformułowania definicji prawdy, opartej na jakimś ostatecznym i nieodwołalnym kryterium. Wobec tego, chcąc zdefiniować pojecie prawdy, winniśmy prawdę zdefiniować jako zgodność myśli z ostatecznymi i nieodwołalnymi kryteriami:
tzw. koherencyjna teoria prawdy definiuje prawdę jako zgodność myśli między sobą. Kryterium decydującym ostatecznie i nieodwołalnie o tym, czy jakieś twierdzenie uznać, czy odrzucić, jest zgodność jego twierdzenia z innymi twierdzeniami przyjętymi; zgodność polega tu na niesprzeczności z innymi twierdzeniami;
tzw. powszechnej zgody - prawdziwość jakiegoś twierdzenia polega na powszechnej na niej zgodzie;
kryterium oczywistości - prawdziwość myśli polega jej oczywistości;
kryterium pragmatyczne - prawdziwość jakiegoś twierdzenia polega pożyteczności w działaniu
Właściwe sformułowanie klasycznego pojęcia prawdy. Myśl „m” jest prawdziwa - tzn. myśl „m” stwierdza, że jest tak a tak i rzeczywiście jest tak a tak. Jakieś twierdzenie jest zgodne z rzeczywistością oznacza tym samym, ze jest tak właśnie, jak to twierdzenie głosi. A więc myśl, że Ziemia jest okrągła, jest zgodna z rzeczywistością, ponieważ Ziemia jest okrągła.
8. Etyka a moralność
Etyka (gr. ethos - zwyczaj, obyczaj) - nauka, której przedmiotem jest moralność.
jest pewnym tworem teoretycznym, systemem normatywnym;
wyznacza obowiązki moralne i wartości moralne;
ustala, co jest dobre, a co złe;
ma obowiązywać powszednio i niezmiennie;
Moralność (łac. moralis; odpowiednik gr. ethos - opinie, przekonania, postawy odnoszące się do zachowań poddawanych ocenie etycznej. „Moralny to tyle, co moralnie dobry”.
kształtowanie się wraz z ewolucją życia na ziemi;
wypływa z tradycji kulturowo - cywilizacyjnej;
nie musi być w pełni uświadamiana przez jednostkę;
może badać jej źródła, sposób powstawania i rozwój;
jest jednocześnie czymś osobistym i powszechnym
Można ogólnie powiedzieć, iż moralność jest dziedziną decyzji i czynów, etyka zaś teoretycznym nad nimi namysłem i opracowaniem w jedyny racjonalny system normatywny.
Podział teorii etycznych:
klasyczne - odpowiadały na pytania, czym jest dobre życie dla ludzi? Jak ludzie powinni postępować? (hedonizm, utylitaryzm, stoicyzm, chrześcijanizm);
współczesne - kładą nacisk na analizę (poszukują koniecznych i wystarczających warunków, które określają znaczenie terminów etycznych)
Etyka stosowana:
bioetyka (problem eutanazji, zapłodnienia in vitro, klonowania człowieka, dystrybucja ludzkich organów, status embrionu ludzkiego);
moralny status zwierząt
etyka biznesowa
Etyka sytuacyjna - odrzuca absolutne rozstrzygnięcia, rezygnuje z formułowania ogólnych reguł postępowania.
Etyka obowiązku (deontologizm) - kryterium oceny moralnej jest zawarte w określonych czynach niezależnie od ich konsekwencji (I. Kant).
Etyka konsekwencji (utylitaryzm) - skutki udanego czynu stanowią kryteria oceny moralnej.
Etyka religijna - określone czyny są dobre dlatego, że Bóg je nakazał
Podział etyki:
Etyka opisowa:
bada moralność w aspektach historycznych, socjologicznych i psychologicznych;
opisuje moralność faktycznie istniejącą;
odpowiada na pytanie, co ludzi uważają za dobre i złe;
Etyka normatywna:
ustala system norm moralnych;
ustala kryterium pozwalające odróżnić cele godne zabiegów od celów pozbawionych wartości;
uzasadnia określoną skalę wartości;
Metafizyka:
bada obiektywność i weryfikalność sądów etycznych;
ustala znaczenie (sens) wypowiedzi, które coś określają jako dobre lub złe;
ustala możliwość prawomocnego uzasadnienia sądów etycznych
9. Etyka Sofistów a etyka Sokratesa
Około roku 450 p.n.e. Ateny stały się środkiem kultury greckiego świata. W filozofii pojawił się nowy kierunek. W Atenach zainteresowanie koncentrowało się na człowieku i jego miejscu w społeczeństwie. Narodziła się demokracja, zwoływano zgromadzenia ludowe i działały sądy. Aby system mógł sprawnie funkcjonować, ludzie uczestniczący w życiu publicznym musieli otrzymywać niezbędne wykształcenie. Dla Ateńczyków najważniejsze było przede wszystkim opanowanie sztuki wypowiadania się, przedstawiania i uzasadniania swoich poglądów.
Wkrótce do Aten zaczęli napływać z koloni greckich wędrowni nauczyciele i filozofowie. Nazywano ich Sofistami. „Sofista” znaczy tyle co „uczony” lub „biegły”. W Atenach sofiści uczynili nauczanie obywateli miasta sposobem zarabiania na życie.
Sofistów łączy z filozofami przyrody krytycyzm wobec przekazywanych mitów. Odrzucali natomiast wszystko, co uważali za zbędne filozoficzne spekulacje. Propagowali sceptycyzm (nawet jeżeli istnieją odpowiedzi na pytania stawiane przez filozofów, ludzie i tak nie są w stanie rozwikłać zagadek przyrody i wszechświata).
PROTAGORAS - „Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy” - nie istnieją bezwzględne wartości moralne (absolutne dobro). Istnieje coś, co jest bardziej użyteczne, bardziej korzystne. „Największym dobrem i największym złem jest to, co jest najbardziej pożyteczne i najbardziej szkodliwe. Na pytanie: „Jak powinienem żyć?”, odpowiedz brzmi: „Żyj zgodnie z zasadami, normami i prawami swego państwa, społeczeństwa bądź wspólnoty” (o wszystkim decydują konwencje społeczne).
Definicja sprawiedliwości wg TRAZYMACHA: „(...) to, co leży w interesie mocniejszego” - ludzie pragną być sprawiedliwi, jedynie po to, aby uniknąć kary, jaką na niesprawiedliwych nakładają mocniejsi.
Sprawiedliwość (w państwie) wg PLATONA: „Gdy władcy rządzą, żołnierze służą w wojsku, a rzemieślnicy pracują.
Etyka Sokratesa
Dla Sokratesa cnota jest dobrem bezwzględnym. Przeciw relatywizmowi Sokrates głosił, iż sprawiedliwość, odwaga czy panowanie nad sobą są zaletami zawsze i wszędzie. Cnoty wywodzą się z samej natury rzeczy a nie z ustanowienia ludzkiego. Mają charakter powszechny a człowiek powinien zabiegać o dobro najwyższe. Cnota wiąże się z pożytkiem i szczęściem. Wszelkie zło pochodzi z nieświadomości: nikt, zdaniem Sokratesa, umyślnie i ze świadomością zła nie czyni, skoro dobro jest pożyteczne i gwarantuje szczęście. Szczęście związane jest z cnotą, gdyż z niej wynika. Szczęśliwym jest bowiem ten, kto posiada największe dobra, a największym dobrem jest cnota. Cnota jest również wiedzą, zatem można się jej uczyć. Zatem od nas zależy, czy dobro to posiądziemy. Z prostego wskazania Sokratesa wynika, iż należy szukać wiedzy, a kto może, powinien i innych wiedzy uczyć.
Panowanie nad sobą (enkrateia) odgrywa ważną rolę w etyce Sokratesa i zostaje wyraźnie nazwane największym dobrem dla człowieka. Oznaczał panowanie nad sobą w stanach przyjemności lub bólu, trudnościach, w naporze impulsów i namiętności. Zaszczepienie enkratei w duszy skutkowało uczynieniem duszy panią ciała, rozumu, panem instynktów. Od Sokratesa wolność nabiera znaczenia moralnego: wolność jest panowaniem natury rozumnej nad zwierzęcą.
10. Etyka Platona
Nauka o cnotach
Sokrates i Platon zdecydowanie odrzucili pogląd, że dobro można określić w kategoriach przyjemności. Zdaniem Platona sprawiedliwie postępuje ten, kto w odpowiedniej harmonii utrzymuje 3 części składowe duszy:
mądrość, dawaną przez rozum;
odwagę, płynącą ze sfery, gdzie rodzą się ludzkie pasje;
opanowanie, które sprawuje władzę nad pożądaniami
Platon przyjął pitagorejską koncepcję duszy jako ładu i harmonii duszy. Każda część zatem duszy ma udział w tej harmonii, a więc każda musi mieć swoją cnotę. Posiadanie wiedzy jest cnotą w jednej tylko części, mianowicie rozumu: mądrość jest cnotą części rozumu, męstwo - impulsywnej, panowanie nad sobą - pożądliwej. Ponadto potrzebna jest czwarta cnota - sprawiedliwość, łącząca wszystkie części duszy i utrzymująca wśród nich ład, aby każda „spełniała swoje” (klasyczna teoria czterech cnót kardynalnych).
Intelektualizm etyczny Sokratesa, sprowadził cnotę do wiedzy. Platon z czasem przezwyciężył jednostronność tego stanowiska. Uznał, że cnoty nie zależą od samego rozumu. Rozróżnienie trzech części duszy umożliwiało mu rozszerzenie etyki. Duszę Platona spełniała 3 zasadnicze funkcje:
biologiczną, ożywiając ciało;
poznawczą, wydobywając z niej niemal naszą świadomość;
etyczno - religijną, harmonizując nasze postępowanie, oczyszczając je z wpływów cielesnych i kierując ku światu boskiemu
Teoria duszy Platona znalazła istotne rozwinięcie w etyce, teorii państwa i wychowania obywatelskiego.
Nauka o miłości
Jądro platońskiej etyki tkwiło w jego idealistycznym poglądzie na świat. Jak byt, tak i dobro, Platon rozdzielił na dwa światy: idealny i realny. Dobra idealne stoją wyżej od realnych. Jego dojrzała teoria etyczna składa się z trzech tez:
dobra stanowią hierarchię;
szczytem tej hierarchii jest dobro idealne - idea dobra;
dobra realne są początkiem etapu w drodze do szczytu
O stosunku dóbr realnych i idealnych Platon wypowiedział się w Uczcie, w swej nauce o miłości. Miłość, jak ją pojmował Platon, to nic innego, jak właściwe duszy dążenie do osiągnięcia i wiecznego posiadania dobra. Pierwszym jej przedmiotem są dobra realne, np. piękne ciało; z czasem rodzi się świadomość, że piękno duszy jest większe od piękna ciała; później przychodzi zrozumienie, że jeżeli przedmioty są piękne, to dlatego, że mają w sobie piękno, które jest wszystkim im wspólne. Wytwarza się miłość do piękna wszystkich przedmiotów. Wreszcie, kto się w tym doskonali, ujrzy piękno wieczne - ideę piękna.
Nauka o państwie
Szczegóły swojej etyki rozważał Platon na tle teorii państwa. Platońska teoria państwa była skonstruowana wedle idei dobra i sprawiedliwości. Sprawiedliwość w państwie odzwierciedla wedle Platona sprawiedliwość w jednostce. Państwo najlepsze powinno dążyć do zalet najwyższych i właściwych ideom: do powszechności i stałości. Od obywateli Platon wymagał stałości w sposobie myślenia i odczuwania. Państwo doskonałe ma jeden cel obowiązujący wszystkich. W państwie - organizmie, każdy ma „robić swoje”, tzn. to, czego odeń wymaga wspólny cel wszystkich. Państwo musi być oparte na wiedzy, bo aby dobro czynić, trzeba dobro znać. Do państwa mogą należeć tylko ci, którzy są dla nich potrzebni. Państwo idealne jest stanowe. Idealne państwo jest ascetyczne, dąży bowiem do idealnego celu, którego osiągnięcie wymaga od obywatela wyrzeczenia.
11. Etyka Arystotelesa
Arystoteles twierdził, że nie ma innego dobra niż realne. Ludzie w życiu stawiają sobie różne cele, ale istnieje cel najwyższy. - Jest to najwyższe osiągalne dobro. Eudajmonizm, podający eudajmonię (szczęście) za dobro najwyższe, oznaczał, że tym najwyższym dobrem nie jest dobro idealne, zewnętrzne, społeczne, ale jest nim doskonałość jednostki. Według Arystotelesa, ta doskonałość polegała na działaniu rozumu, jako osnowie doskonałego życia. Rozróżniał cnoty: 1) dianoetyczne, jak mądrość, rozsądek; 2) etyczne - hojność, męstwo. Cnót jest tyle ile właściwych człowiekowi czynności. Np. rozumnym stosunkiem do lęku jest męstwo, które jest pośrodku - między tchórzostwem a zuchwalstwem. Na tej podstawie określał cnotę jako "usposobienie zachowujące środek". Doktryna środka była najsławniejszą z teorii etycznych Arystotelesa.
12. Etyka Epikura
Epikureizm:
1)hellenistyczny system filozoficzny, którego twórcą był Epikur, który wypływał z dwóch źródeł:
a) kultu życia i pragnienia szczęścia.
b) z trzeźwej postawy umysłu, ufającego temu, co mu bezpośrednio jest dane i operującego wyłącznie konkretnymi wyobrażeniami.
Epikureizm głosił:
- sensualizm psychologiczny, opierający poznanie na wrażeniach zmysłowych.
- zasady logiki indukcyjnej określającej, jak należy poprawnie uogólniać spostrzeżenia poznawcze.
- etykę hedonistyczną opartą na przeświadczeniu, że szczęście polega na doznawaniu przyjemności, a nieszczęście na doznawaniu cierpienia.
Brak cierpienia (eudajmonia) był odczuwany jako przyjemność. Zgodnie z zasadą hedonizmu radość jest wrodzona człowiekowi i nie potrzebuje on o nią zabiegać, wystarczy tylko, by ciało było zdrowe i dusza spokojna a życie będzie rozkoszą.
Wg epikureizmu wartość posiadają jedynie dobra doczesne. Człowiek jest odpowiedzialny za własne szczęście i nieszczęście. Spokój jest najdoskonalszym stanem a oświecony umysł jedynym środkiem przeciwko niepokojowi.
W filozofii przyrody epikureizm wyrzeka się czynników nadprzyrodzonych i uznaje wszelkie byty za cielesne, ciała za zbudowane atomistycznie, zdarzenia za uwarunkowane przyczynowo, a przyczyny za działające mechanicznie.
2) epikureizm okresu cesarstwa rozwinięty przez Diogenesa z Ojnoanda, żyjącego za czasów Trajana, występował przeciwko wierze w objawienie i narastającym tendencjom mistycznym.
3) epikureizm okresu renesansu (odrodzenia) stał się podstawą rozwoju filozofii przyrody, popularyzacji zasad etycznych upowszechnianych w literaturze i sztuce.
13. Etyka chrześcijańska
etyka chrześcijańska zakłada iż istnieje istota boska ustalająca pewne reguły moralnego zachowania, natomiast zachowanie niemoralne polega na łamaniu tych reguł. W religii mamy do czynienia ze stałym występowaniem pewnych tematów o swoistym kontekście: Bóg jest naszym ojcem. Bóg domaga się od nas posłuszeństwa. Powinniśmy być posłuszni Bogu ponieważ On wie co jest dla nas najlepsze.
Etyka św. Augustyna
Przyjmował, że dla człowieka celem jest szczęście i że filozofia ma je znaleźć. Ale o szczęściu mniemał że dać je może jedynie Bóg. W swoim wnętrzu człowiek znajduje prawdy konieczne i pewne, których ważność ma charakter ponadczasowy i ponadindywidualny: „Wejdź w samego siebie, we wnętrzu człowieka mieszka prawda”. Podstawowym pojęciem etyki Augustyna jest miłość występująca razem z wolą. Najwyższym celem ludzkich dążeń jest szczęśliwość. Człowiek nie może jej jednak osiągnąć, zadowalając się dobrami światowymi, lecz wyłącznie dzięki Bogu. Jeśli miłość człowieka do Boga jest prawdziwa, nie potrzebuje on żadnych innych praw moralnych. Dlatego mógł Augustyn stwierdzić: „Kochaj i czyń, co chcesz”. Zło ma miejsce wtedy, gdy człowiek zaczyna przywiązywać do rzeczy ziemskich i zabiegać wyłącznie o dobra doczesne.
Wg normatywnych wskazań etyki Augustyna głównym i wyłącznym motorem ludzkiego postępowania powinna być miłość nadprzyrodzona. Największym zaś złem jest poleganie na samym sobie. Człowiek powinien żyć wg postulatów życia nadprzyrodzonego. „Przeklęty człowiek, który ufa w człowieku”. Jeśli człowiek miłuje ten świat lub drugiego człowieka, to nie powinien tego robić ze względu na nich samych, lecz zawsze ze względu na boskie przeznaczenie. Dla Augustyna głównym celem człowieka jest jego przeznaczenie pozaziemskie. Człowiek powinien mieć stale świadomość tego, że jest na tym świecie tylko chwilowo, że jest tu jedynie „pielgrzymem” , a właściwym celem jego wędrówki jest czekające go szczęście w zaświatach.
Etyka św. Tomasza
Tomasz uważał, że prawo naturalne jest kodeksem moralnym, do którego wszyscy ludzie skłaniają się w sposób naturalny. Bóg nadał konkretne przykazania, te jednak nie przeczą prawu natury, ale raczej je wspierają. Kiedy dusza poddaje się nierozumnym pragnieniom, popada w niewolę. Do cnot naturalnych, czyli podstawowych (skromność, umiarkowanie, wytrwałość i sprawiedliwość, występujących u Arystotelesa), można dotrzeć przy użyciu samego tylko rozumu. Dziesięcioro przykazań (z wyłączeniem trzeciego), miało być przykładami cnót naturalnych, do których należy dodać cnoty objawione (wiara, nadzieja, miłość).
Zdaniem Tomasz człowiek z natury złej skłania się ku dobru. Nie może wybrać lub chcieć innego kierunku działania, jak tylko tego, który w danej chwili w jego mniemaniu doprowadzi do upragnionego celu lub zaspokoi daną potrzebę. Człowiek, inaczej niż Bóg, staje zawsze przed alternatywnie możliwymi dobrami i drogami do ich osiągnięcia musi wybierać między nimi. Problem jego polega na tym, że ma wybierać pod przewodem raczej rozumu a niżeli uczucia. Zły wybór to po prostu wybór mylny, wybór dobra złudnego.
Ostateczny cel życia człowieka upatruje Tomasz w szczęściu ale szczęście pojmował zgonie ze swą teocentryczną filozofią, jako poznanie Boga. Wiedza o Bogu jest najwyższym dobrem. Ponieważ dobro najwyższe jest przysłonięte przez niezliczoną ilość dóbr indywidualnych, to pojawia się problem moralny, które dobro wybrać. Wyniki dociekań Tomasz wskazują na to, że należy panować nad sobą, podporządkować namiętności rozumu, unikać występku, dążyć do cnoty i rozwijać życie kontemplacyjne.
14. Etyka Kanta
Istotnym rysem etyki Kantowskiej jest bezwzględnie negatywny stosunek do wszelkich koncepcji ujmujących jednostkę ludzką jako środek tylko, z którego pomocą mają być urzeczywistnione inne cele, leżące poza obrębem witalnej sfery człowieka. Wg Kanta, nie wolno człowieka traktować jako środek, lecz zawsze jako cel. Środkiem może być i jest tylko rzecz martwa lub zwierzę, nigdy człowiek. Tego wymaga od nas imperatyw głoszący, że zadaniem ostatecznym ludzkości jest urzeczywistnianie państwa czystych istot rozumnych, które się wzajemnie szanują.
Zagadnieniem wolności moralnej łączy się w „Krytyce praktycznego rozumu” problem istnienia Boga i nieśmiertelnej duszy. Krytyka czystego rozumu pokazała, że Bóg i dusza nieśmiertelna nie mogą istnieć w świecie zjawisk, gdzie wszystko jest związane z naturalną przyczynowością. Nie znaczy to jednak, by nie było dla nich miejsca w świecie noumenów. Rozwiązanie zagadnień metafizycznych przez rozum praktyczny. Nakaz moralny ma sens jedynie wówczas, jeśli człowiek jest wolny. Jeśli bowiem wola jest całkowicie wyznaczona przez przyczynowo powiązany przebieg zdarzeń, to próżne są wszelkie zakazy. Wolność stanowi zatem postulat praktycznego rozumu. Ze światem zjawisk związani jesteśmy węzłami przyczynowymi, niemniej w świecie „myślnym” możemy być wolnym. Determinacja jest prawem zjawisk, a wolność- rzeczy samych w sobie, to było rozwiązanie antynomii, dokonane przez rozum praktyczny.
Dla Kanta Bóg i dusza okazują się postulatem rozumu praktycznego. Należy tak postępować, jak gdyby Bóg istniał, ponieważ odrzucając istnienie Boga nie można przezwyciężyć w sobie uczucia zwątpienia na widok pozornej dysharmonii świata; sprzeczność między ludzką wolą i ludzką wolność. Bóg ma być gwarantem, że sprzeczność ta będzie stopniowo zanikać. Są zatem trzy warunki moralności: wolność, Bóg i nieśmiertelność duszy.
Dla Kanta postępowanie moralne jest podjęte z poszanowania obowiązku, a nie ze skłonności ani nawet w zgodzie z obowiązkiem. Czy istnienie jednakże sprawdzian pozwalający określić, co jest obowiązkiem w różnych warunkach? Skoro ludzi są istotami racjonalnymi, to muszą się zachowywać w równie racjonalny sposób. Dla Kanta znaczy to, że powinni oni zachowywać się tak, jakby ich zachowanie miało stać się prawem powszechnym, tzn. każde działanie musi być osądzone pod względem tego co mogłoby ono wywołać, gdyby stało się powszechnym kodeksem postępowania.
Imperatyw kategoryczny
Imperatyw hipotetyczny głosi, że jeśli chce się osiągnąć określony cel, to trzeba działać w określony sposób. Imperatyw kategoryczny zaleca działania bezwarunkowe, bez względu na efekty. Imperatyw kategoryczny sformułował Kant na kilka sposobów :
Postępuj tylko wedle takiej maksymy, co do której możesz zarazem chcieć, żeby stała się powszechnym prawem.
Postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w swej osobie, jak też w osobie każdego innego używał zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka.
Wykorzystując drugiego człowieka jako jedynie środek do osiągnięcia swojego celu, lekceważymy jego człowieczeństwo; traktując człowieka jako rzecz, nie szanujemy w nim istoty racjonalnej. Doktryna ta potwierdza demokratyczny pogląd o „równości wszystkich wobec prawa”