Parabola, przypowieść w literaturze
Przypowieść - z grec. parabole - zestawienie obok siebie. Jest to utwór narracyjny o charakterze
moralizatorskim. Jego istotą jest porównanie dwóch składników:
obraz z życia codziennego;
drugi leży w sferze pojęciowej, abstrakcyjnej.
Przypowieść ewangelijna - opowiadanie zmyślone, ale prawdopodobne; ma pouczać i dawać
przykłady postaw moralnych, ma ukazywać ludziom tajemnicę Królestwa
Bożego.
Rodzaje przypowieści:
przypowieść alegoria - o czym innym mówi, a co innego znaczy (O siewcy);
przypowieść przykład - postacie i zdarzenia są dosłownymi przykładami postaw moralnych (O miłosiernym Samarytaninie);
przypowieść właściwa - opowiadanie o rozwiniętej fabule, w której każda postać i każde ogniwo jest ważne i trzeba je interpretować w powiązaniu z całością przekazywanej nauki (O synu marnotrawnym).
„O siewcy”
Kiedy siewca siał ziarna, rozsypały się one w różnych kierunkach. Część ziaren padła na drogę - nadleciały ptaki i wydziobały je (symbol ludzi słuchających Słowa Bożego, ale nie rozumiejących go). Inne padły na skały, szybko wzeszły, ale i szybko uschły, bo nie miały korzeni (ludzie, którzy rozumieją Słowo Boże, ale nie wierzą w nie głęboko). Część ziaren padła między ciernie, które urosły i zdusiły ziarna (symbol ludzi, którzy zajęci codziennymi sprawami zapominają o Słowie Bożym, nie żyją wg niego). Tylko część ziaren upadła na żyzną glebę i ta część wydała plon (parabola ludzi, którzy rozumieją Słowo Boże i wg niego żyją).
„O miłosiernym Samarytaninie”
Bohaterem jest Samarytanin, przedstawiciel znienawidzonej przez Żydów grupy ludzi, uważanej za błędnowierców, ludzi gorszych, prześladowanych przez Żydów. Tylko on pochylił się i pomógł rannemu człowiekowi leżącemu przy drodze. Przypowieść ta uczy, że bliźnim jest każdy człowiek bez względu na narodowość, kolor skóry, wyznanie, że trzeba pomagać każdemu, kto potrzebuje pomocy, nawet kiedy jest naszym wrogiem. Przypowieść ta nawiązuje do jednego z przykazań: „Kochaj bliźniego swego jak siebie samego”. Czasami Samarytanina interpretuje się jako miłosiernego Chrystusa, który potrafi wybaczyć każdemu. Człowiek ranny to ktoś grzeszny, a przez swój grzech potrzebujący pomocy.
„O synu marnotrawnym''
Trzej bohaterowie to trzy różne postawy. Ojciec symbolizuje bezgraniczną miłość do dzieci, przebaczenie, jednakowe traktowanie obu synów, wyrozumiałość, radość z powodu nawrócenia syna. Ojciec to miłosierny Bóg, który cieszy się z każdego nawróconego, który każdego grzesznika przyjmuje pod swój dach, byleby ten okazał skruchę, zrozumiał swój błąd i żałował za grzechy. Syn marnotrawny pokazuje, że człowiek ma prawo do błędu, do grzechu, ale najważniejsze jest zerwanie ze złem .Starszy syn zgrzeszył zazdrością i pychą, tylko na pozór żył blisko Boga, w rzeczywistości był od niego daleko. Przypowieść ta uświadamia, że Bóg bardziej cieszy się z nawróconych grzeszników, niż z ludzi, którzy zawsze są przy nim.
Powieść parabola oprócz warstwy dosłownej ma warstwę metaforyczną (przenośną, ukrytą). Tę warstwę należy odszukać i odczytać. Parabole są utworami wieloznacznymi.
„Mistrz i Małgorzata” Bułhakow
Obraz Moskwy w „Mistrzu i Małgorzacie”:
obraz Moskwy w „Mistrzu i Małgorzacie” to parabola rzeczywistości ZSRR lat 30-tych, rzeczywistości totalitarnej budowanej na strachu, podejrzliwości i mechanizmach zniewalających człowieka. Bułhakow ukazuje tę rzeczywistość dyskretnie poprzez aluzję i napomnienia, np. Małgorzata zastanawia się czy Mistrz nie znalazł się przypadkiem na zesłaniu, Berlioz widzi w Wolandzie szpiega, szpicle obserwują mieszkanie Berlioza. Asassello zadaje pytanie: „Dlaczego jeśli ktoś rozpoczyna rozmowę miałoby to bezwzględnie zakończyć się aresztowaniem?”.
nieprawomyślnych i nieposłusznych obywateli umieszcza się w szpitalach psychiatrycznych, np. Mistrz, Bezdomny.
mieszkańcy Moskwy nie wierzą w Boga, ich moralność nie opiera się na Dekalogu, który pokazuje jak żyć godnie. Ich etyka oparta jest na różnego rodzaju nakazach. Wady stają się tu zaletami, a zło, donosicielstwo, sprzedajność i podłość - religią.
Bułhakow pokazuje jak system totalitarny wkracza we wszystkie dziedziny życia, także w literaturę. Pokazuje jak totalitaryzmowi podporządkowali się literaci, należący do Massolitu. Organizacja ta skrupulatnie rejestruje ich, planuje im czas pracy, to o czym mają pisać, co jeść, jak się bawić. Ludzie skupieni w Massolicie traktują literaturę jedynie jako sposób na życie, niewiele reprezentują sobą intelektualnie. W tym środowisku o wartości pisarza nie decyduje to co pisze, lecz bycie członkiem Massolitu. Aby zachęcić pisarzy do bycia członkiem organizacji w domu Gribojedowa można tanio zjeść, załatwić tanie wczasy. Bułhakow pokazuje także jak zdeformowana została psychika artystów - są zawistni, nieczuli, zazdrośni, cieszą się z cudzych niepowodzeń, wszyscy są podejrzliwi i wszyscy się boją. Mistrz nie chce podporządkować się Massolitowi, napisał książkę o Bogu, dlatego nie mogła być ona wydana.
takie same reguły rządzą innymi środowiskami, o życiu codziennym, o karierze, o sukcesach decydują tu znajomości i łapówki, wszyscy są skorumpowani, zdemoralizowani, boją się nawzajem siebie, nikt nikomu nie ufa.
w systemie totalitarnym wszystko jest możliwe, np. można nagle zniknąć, zdrowy może trafić do szpitala wariatów, rozmowa z nieznajomym może zakończyć się aresztowaniem.
w Moskwie nie wierzy się także w diabła, choć używa się słów: diabeł, diabli wiedzą czemu, rzucić wszystko w diabły, iść do diabła. Wynika więc z tego, że rzeczywistość moskiewska to dzieło diabelskie. Woland nie przynosi do Moskwy zła, bo ono tam jest. Pojawia się tu, aby pokazać zło tkwiące w systemie totalitarnym, który deformuje ludzką osobowość. To system nauczył ludzi krętactwa, tchórzostwa, kłamstwa, donosicielstwa, podejrzliwości.
Problem winy i odpowiedzialność w „Mistrzu i Małgorzacie”
powieść odczytać można jako utwór o człowieku i jego odpowiedzialności za swoje czyny, za swój los, za sens swojego życia, za cel, który sobie wyznaczył lub który został mu narzucony. Buhakow pokazuje, ze nie można sprzemienierzać się swoim poglądom - jak to uczynił Mistrz niszcząc swoją powieść i poddając się. Nie można też ulegać presji większości - jak stało się w przypadku Poncjusza Piłata. Buhakow pokazuje, że każdy, kto ulegnie zewnętrznym naciskom i pod ich wpływem zaprzepaści pewne wartości, skarze siebie na wyrzuty sumienia, które nie pozwolą mu na normalne życie. Wyrzuty sumienia stały się największym wrogiem i Mistrza i Poncjusza Piłąta. Obaj odzyskują w końcu spokój, ponieważ mają na swoją obronę pewne argumenty, np.: to, że próbowali przeprowadzić swoją misję zgodnie z tym, co nakazywało im serce.
Buhakow pokazuje, że najważniejszym wymogiem wobec człowieka jest wierność prawdzie, służenie dobru i sprawiedliwości. Człowiek powinien być wierny sobie i swoim ideałom. Najczęściej wybiera jednak to, co wygodne dla niego w danej chwili, co łatwiejsze, np.: Poncjusz Piłat skazuje Jeszuę, bo nie chce zmarnować kariery, bo boi się władzy, nie ma odwagi sprzeciwić się woli większości. W ten sposób skazuje siebie na udrękę. Zrozumiał jednak, że uczynił źle, że okazał się tchórzem, że sprzeniewierzył się wierności prawdzie: „tchórzostwo nie jest jedną z najstraszniejszych ułomności, ona jest ułomnością najstraszniejszą”. Bułhakow pokazuje, że każdy indywidualnie odpowiada za swoje czyny - przed swoim sumieniem, przed swoim systemem wartości. Pokazuje też, że jeśli ktoś uczynił zło, ale zrozumiał swoją winę, cierpi, to może uzyskać przebaczenie.
Bułhakow pisze również o innym rodzaju odpowiedzialności - odpowiedzialności za nierozważne słowa, za swoje czyny, dlatego kara wymierzona została Prockorowi Piotrowiczowi za to, że kłamał i przeklinał. Ukarana też została Frieda, za to, że udusiła swoje dziecko. Frieda nigdy nie mogła zapomnieć o tym, co zrobiła.
Powieść odczytać również można jako utwór o miłosierdziu i miłości bliźniego:
są 2 drogi, aby urzeczywistnić dobro. Bułhakow uważa, że zło zawsze można wybaczyć, ale wybaczyć je można tylko temu, kto cierpi z powodu popełnionego zła. Zło zostało wybaczone Friedzie, także Poncjuszowi Piłatowi, także Mistrzowi. Nie ma jednak przebaczenia dla Judy z Kiriatu, dla szpicla Maigla, dla ateisty Berioza. Miłosierdzie może być realizowane tylko wobec kogoś, kto ma głębokie poczucie winy. Miłosierdzie może urzeczywistnić tylko ten, kto bezinteresownie czyni dobro. Taką osobą w powieści jest Małgorzata, która bezinteresownie pomogła Friedzie.
Świat przedstawiony:
przestrzeń realna - obraz Moskwy. Bułhakow przytacza nazwy znanych moskiewskich miejsc, np.: Patryjarsze Prudy, Arbat, ul. Sadowa,
przestrzeń historyczna - wiąże się z opowieścią o Poncjuszu Piłacie,
przestrzeń fantastyczna - związana jest z Wolandem i jego świtą, np.: mówiący kot, podróżowanie na miotle, wydarzenia w teatrze, globus Wolanda, na którym można zobaczyć co dzieje się na kuli ziemskiej w dowolnym miejscu, bal u szatana odbywa się w mieszkaniu na ul. Sadowej - mieszkanie to staje się ogromnym pałacem, który może zmieścić niezliczoną ilość gości.
wszystkie te trzy przestrzenie tworzą jeden świat przedstawiony.
„Dżuma” A. Camus
Występują tu dwa plany:
realistyczny - kronika zarazy. Występuje chronologia zdarzeń, pokazane są kolejne etapy epidemii, np. pojawienie się szczurów, organizowanie formacji sanitarnych, kwarantanny, itd. Symptomy choroby są zgodne z tym, co piszą o niej podręczniki medyczne, sposoby walki z nią są zgodne z działaniami jakie podejmuje się w czasie zarazy: deratyzacja, opisy są realistyczne, czasami naturalistyczne.
to, co opisał Camus jest fikcją literacką, bo w latach 40-tych XX w. w Oranie nie było żadnej epidemii. O tym, że „Dżuma'' jest parabolą świadczą pewne przesłanki, np. motto, brak dokładnej daty, częste metaforyczne użycie słowa dżuma, np.: dżuma otwiera oczy, zmusza do myślenia. To wszystko zapowiada drugi plan powieści - plan paraboliczno-metaforyczny.
Różne odczytania „Dżumy'':
utwór o II wojnie światowej, o doświadczeniach, jakie przyniosła. Można tu znaleźć to, o czym czyta się w utworach dotyczących wojny, obozów, np. segregacja ludności, internowanie, krematoria, rozdzielanie rodzin, masowe groby. Utwór można odczytać jako powieść nie tylko o faszyzmie, ale każdym systemie totalitarnym ( godzina policyjna, głód);
utwór o zagładzie, która w każdej chwili może ludziom zagrozić;
metafora zła, które zawsze towarzyszy człowiekowi. Zło to np. wojna, systemy totalitarne, klęski żywiołowe, zarazy. Człowiek zmaga się ze złem, walczy z nim tak, jak bohaterowie powieści. Każdy musi zając postawę wobec zła - zaakceptować je lub z nim walczyć. Z powieści wynika, że zło jest nieśmiertelne: „Mikrob dżumy nigdy nie umiera”. Zło tkwi w każdym człowieku, ale nie u każdego się ujawnia;
„Dżuma” to metafora śmierci, która jest nieuchronnym zagrożeniem, przeznaczeniem człowieka (nie wiemy, w którym momencie życia śmierć nas zaskoczy);
„Dżuma” to metafora ludzkiego losu, egzystencji. Z losem trzeba walczyć i z walki tej wyciągać wnioski na przyszłość. Ludzie nie potrafią wyciągać wniosków ze złych doświadczeń (mieszkańcy Oranu będą tacy sami jak przed dżumą);
utwór o postawach ludzi wobec śmierci, cierpienia i zła pod każdą postacią.
„Folwark zwierzęcy” G. Orwell
mówi się, że jest to powiastka filozoficzna. Fabuła tego gatunku ilustruje pewne ogólne tezy światopoglądowe, moralne, lub filozoficzne. W alegoryczny sposób przedstawia podstawowe reguły i sposoby zawłaszczania władzy w systemie totalitarnym. Nazywa się ją mikropowieścią lub bajką (bohaterami są zwierzęta posiadające ludzkie cechy i zachowania).
powieść-parabola:
przedstawione tu zwierzęta i zdarzenia są przykładami uniwersalnych prawd o człowieku, jego egzystencji, o postawach ludzi wobec życia;
znaczenie dosłowne utworu to: przygody zwierzęce bohaterów;
znaczenie metaforyczne: ukazanie wzajemnych układów na płaszczyźnie władza - społeczeństwo zniewolone przez system (krytyka literacka sugeruje, że Orwell pokazał system radziecki lat 30-tych XX w.
Postacie i wydarzenia historyczne:
Major (świnia) - zachowuje się jak rewolucjonista, ideolog, ma przygotować grunt i społeczeństwo do rewolucji. Jego hasło to „wolność. równość, braterstwo”. Odpowiada on postaci Karola Marksa.
Napoleon - reprezentuje nowe pokolenie rewolucjonistów, jest groźny, surowy, uparty, nazywany Panem, Słoneczkiem na niebie, Dobrodziejem wszystkich zwierząt; chce utrzymać władzę za wszelką cenę, wszelkimi metodami. Wychowuje sobie psy (aparat przymusu); odpowiednik historyczny: Józef Stalin.
organizowano zwierzęta w różne komitety, np. Komitet Produkcji Jaj, Komitet Czystych Obór. Podobne sytuacje występowały w ZSRR.
Krzykała (Squealer) (świnia) - mówił językiem propagandy, był wspaniałym mówcą, demagogiem, był przebiegły, wiedział z kim trzymać, czarne potrafił zrobić białym; odpowiednik - np. Jerzy Urban.
fałszowanie przeszłości, zmienianie faktów historycznych, np. Chyży (Snowball) z bohatera staje się przestępcą, zdrajcą. Fałszowano fakty dotyczące powstania warszawskiego, Katynia;
budowa wiatraka, jego zburzenie. Władze komunistyczne podejmowały wielkie przedsięwzięcia, co nagłaśniała propaganda, a ich niepowodzenia przypisywano wrogiej działalności ( Snowball`owi);
sąd Napoleona nad nieposłusznymi zwierzętami. W totalitaryzmie były sądy pokazowe nad znanymi działaczami, których zmuszono do przyznania się do nie popełnionych czynów.
twórczość poety Minimusa: pisanie na cześć wodza. Pisano na cześć Stalina, Kim Ir Sena hymny pochwalne;
kult jednostki: Napoleon - Stalin. Uroczyście obchodzono ich urodziny i ważne dla rewolucji daty;
końcowa uczta zwierząt i ludzi. Odczytuje się ją jako parabolę konferencji w Teheranie.
świnie mają uprzywilejowaną pozycję, śpią w domu i o godzinę dłużej, jedzą to, co jedzą ludzie. Tak samo komuniści mieli oddzielne sklepy, szpitale, domy wczasowe, nie mieli problemów mieszkaniowych.
tłumienie wszelkich protestów opozycji. Zwierzęta sprzeciwiające się Napoleonowi ponosiły śmierć, w komunizmie strajki tłumiono poprzez SB, milicję, ZOMO;
apelowanie do społeczeństwa o ofiarność, o tzw. zaciskanie pasa, o zmniejszane racje żywnościowe, o zwiększanie ilości godzin pracy, zwierzęta pracowały nawet w niedziele. W Polsce ograniczano budownictwo mieszkaniowe, czyny społeczne robiono w niedziele.
oszukiwano społeczeństwo, podawano nieprawdziwe dane o stanie państwa;
organizowanie wyborów, w których głosowano na jedną listę wyborczą;
naginano prawo do własnych potrzeb - zmiana siedmiu przykazań;
praca była niewspółmierna do zarobków, np. koń Bokser;
straszenie powrotem dawnych czasów w folwarku, w krajach komunistycznych straszono kapitalizmem i imperializmem;
brak szacunku dla ludzi, którzy nie nadają się już do wydajnej pracy, (Boksera powieźli do rzeźni).