Kamila Marion
SRiKS II rok
forma zaoczna
Temat Pracy Semestralnej:
Zjawisko uzależnienie od Internetu
Spis Treści :
Cel Pracy
Uzależnienie - jego natura i pojecie
Przyczyny uzależnień
IAD czy ZUI ?
Skutki uzależnienia internetowego
Jak leczyć ?
Wnioski końcowe: Uzależnienie od Internetu jako problem indywidualny i społeczny?
Bibliografia i przypisy
1. Cel Pracy
Internet staje się coraz bardziej niezbędnym elementem w wielu dziedzinach naszego życia przynosząc wiele rozwiązań i udogodnień, jednak coraz częściej mówi się również o jej zgubnym wpływie na zdrowie i samopoczucie człowieka
Celem niej mniejszej pracy jest opisanie zjawiska uzależnienia od internetu
i okazanie jego szerokiego wpływu na życie jednostki jak i całego społeczeństwa, które z każdym dniem staje się coraz większym i prężniej rozwijający się globalnym społeczeństwem informacyjnym.
2. Uzależnienie - jego natura i pojecie
Opisując dane zjawisko nie sposób nie zwrócić uwagi na samo pojęcia „uzależnienia” wokół którego widoczne jest spore zawirowanie terminologiczne.
Gdy w roku 1968 Komisja Ekspertów WHO wprowadziła nowe pojecie „uzależnienia” (drug dependence) jako uzupełnienie wcześniejszych definicji „nawyku” i „nałogu”, początkowo miało ono być rozumiane jako uzależnienie od leków, jednakże w szybkim tempie zmieniło swój charakter na bardziej uniwersalny, późniejsze wprowadzenie innych nazewnictw (szczególnie w przypadku uzależnień od alkoholu) miała zapobiegać negatywnemu etykietowaniu osób uzależnionych
i jest obecnie powszechnie w użyciu w naukach społecznych (szczególnie w przypadku socjologii i pracy socjalnej).
Formalnie w polskim słowniku języka polskiego nie ma rzeczownika „uzależnienie” posiada natomiast formy czasownikowe „uzależniać się „ , „uzależnić się”- stawać się zależnym do kogoś, od czegoś”(...). Nowy Leksykon PWN traktuje uzależnienie jako termin medyczny: „uzależnienie jest to stan psychicznej i fizycznej zależności od jakiegoś psychoaktywnego środka chemicznego, przejawia się przymusem jego przyjmowania w oczekiwaniu na efekty działania tego środka, lub uniknięcia objawów abstynencyjnych(...). Diagnostyczny i statystyczny podręcznik zaburzeń psychologicznych definiuje uzależnienie jako „stan psychiczny i fizyczny, wynikający z interakcji pomiędzy organizmem a środowiskiem, objawiający się kompulsywnym(przymusowym) przyjmowaniem środka na stałe lub okresowo, by przełożyć jego działanie lub uniknąć złego samopoczucia wynikającego z abstynencji 1.
Opisane powyżej definicje jak i słownictwo w dużym stopniu odwołują się do natury medycznej pojęcia co znajduje przełożenie w pewien stopniu nieprecyzyjności.
Powstają pytania co do mechanizmów i procesów uzależnienia. Czy uzależnienie od alkoholu i narkotyków do ten samym rodzajem co np. uzależnienie od hazardu?, czy działają na nie te same mechanizmy?.
Międzynarodowa klasyfikacja zabrudzeń i chorób DSM- IV mówi o 13 typach zaburzeń spowodowanych jedynie konsumpcja środków psychoaktywnych, pozostawia ona jednak spora „lukę” uzależnień od pewnych form aktywności takich jak m. in. uzależnienie od pracy czy internetu, które są również groźne w skutkach.
Pomimo swej dużej wielorodności w formie występowania można przypisać im pewne cechy wspólne charakterystyczne dla prawdziwych uzależnień
taki jak „zespól objawów uzależnieniowych” opisanych przez M. Griffitsha (2004)
„choć miał na myśli bardzo konkretny rodzaj uzależnienia :
wyrazistość emocjonalnego podporządkowania - zachowanie realizujące potrzebę staja się najważniejsze,
zmiana nastroju - optymalizacja nastroju tylko w czasie zachowania nałogowego
tolerancja dawkowania - znieczulenie na poprzednio wystarczające dawki, potrzeba ich zwiększania
objawy abstynencyjne - psychiczne wszędzie takie same, fizyczne w wielu przypadkach podobne
konflikt - potrzeby uzależnieniowe zawsze wchodzą w kolizje z najbliższym otoczeniem, burzą więzy z innymi ludźmi
nawrót - każda osoba uzależniona ma w swoim bagażu doświadczeń nieudane próby zerwania z nałogiem „
Również M. Filipiak (2004) opisuje cechy charakterystyczne uzależnień jako:
Eskalacja - W celu uczucia pełnego zadowolenia i satysfakcji jednostce nie wystarcza już „początkowy” kontakt z obiektem swojego pożądania, powstaje potrzeba stałego zwiększenia dawki kontaktu co w jego mniemaniu dopiero zapewni pełnie szczęścia i satysfakcji, skutkuje to do ciągłej chęci posiadania zwiększonej dawki(ilości) środka od której uzależniona jest jednostka.
Objawy odstawienia - Powstaje w wyniku zaprzestania zachowania uzależniającego, organizm jednostki reaguje bodźcami sygnalizującymi stan zagrożenia co skutkuje reakcjami stresowymi od lekkich jak „poirytowanie” po aż po tak masywne jak „ataki panik” czy „poczucie zagorzenia”
Samooszukiwanie - Ma na celu podtrzymanie i dalsza kontynuacje zachowań uzależniających. Objawiają się one u dotkniętego natłokiem brakiem dostrzegania i kontroli nad ilością „dawkowanego” środka (często poprzez tłumienie czy zaprzeczenie), objawy te są jednak widoczne dla osób postronnych. Poprzez tłumienie w sobie negatywnych odczuć dotyczących swojej osoby (podświadoma wiedza o sytuacji ), uaktywniają się sytuacje lękowe- jednym z sposobów ich „zagłuszenia” to ciągle zajmowanie czymś swojego umysłu aby nie mieć czasu na samorefleksje nad sobą. Gdy powyższe metody nie przynoszą już skutku do głosu przychodzi racjonalizacja- jednostka wykorzystuje a niejednokrotnie wynajduje wymówki (usprawiedliwienie) swoich zachowań i czynów- usprawiedliwia siebie, chcą również siebie przekonać o słuszności tychże uzasadnień. Mimo usilnych prób samooszukiwania i zaprzeczania uzależniony powoli zaczyna dostrzega prawdę o sobie, (pierwsze) próby stawienia czoła swoim problemom często okazują się być taktyka opóźnienia - przesuwanie rozwiązania problemu (uzależnienia) na „potem” co w końcowym efektem staje się jednym ciągiem „przesunięć” w oczekiwaniu na coś co nie następuje
„Poczucie winy, goryczy ,porażki, znienawidzenie samego siebie mogą prowadzić do bezwolnego poddania się nałogowi lub nawet prób samobójczych .
Procesowi uzależniania towarzysza również dwa zjawiska:
Utrata silnej woli - uzależniona jednostka chce wyzwolenia z upokarzającego stanu, równocześnie pragnąć kontynuować go z czego drugie pragnienie często wygrywa. Przezwyciężenie uzależnienia nie jest możliwe bez silnej woli która osłabia mechanizm nieuzależniani się. Kolejne bezskuteczne próby zerwania z tym mechanizmem wskazują często na prawdziwe uzależnienie.
Zaburzenie uwagi - w głównej koncepcji opiera się na opisanym powyżej „wyrazistości emocjonalnego podporządkowania” 2
Pomimo występujących podobieństw występują oczywiście cechy indywidualne i specyficzne dla poszczególnych typów omawianego zagadnienia, również internet ma swoje cechy charakterystyczne w którymi zajmę się w dalszej części pracy.
3. Przyczyny uzależnień
Nie można jednoznacznie określi przyczyn uzależnienia przeważnie jest to wynik końcowy nakładających się na siebie okoliczności, źródeł i tendencji mniej czy bardziej sprzyjających powstaniu wyżej opisanego stanu, jednak najczęstsza cecha charakterystyczna jest skłonność do ucieczki przed „realna” rzeczywistością i przynoszonych z nią problemów życia codziennego.
Wśród motywów jej towarzyszących najczęściej wymieniane są m. in: poszukiwanie nowych znajomości, miłości , partnerów seksualnych, osób z podobnymi zainteresowaniami i problemami powiększenie grona znajomych i osobistych koneksji jednostki, również chęć poeksperymentowania z własnym wizerunkiem , osobowością, wymyślanie i odgrywanie ról, podwyższenie samooceny aż po zmniejszenie uczucia alienacji i osamotnienia. Wymieniłam jedynie kilka najpowszechniejszych motywów nie pozostawia jednak wątpliwości ze jest ich więcej.
Jedno z tłumaczeń najczęściej wymienianych przez psychologów jest teoria osobowości skłonnej do uzależnień po angielsku zwana addective personality opisana przez amerykańskiego psychologa Craiga Nakkena twierdząc ze osoby cierpiące na uzależnienie maja najczęściej niskie lub zaniżone poczucie wartości, przejawiają brak chęci lub zdolności do nawiązywania kontaktów i więzi społecznych. Czesio przejawiają cechy niepokoju lękliwości i podwyższonego perfekcjonizmu.
Jest to jedna z koncepcji niekoniecznie najbardziej przekonująca gdyż jak twierdzi M. Filipiak „Nie ma pewności , ze owe cechy stały się przyczyna ich uzależnień. Bardziej prawdopodobne jest to, ze w miarę uzależnienia wyłania się określony typ osobowości, ale nie jest on przyczyna uzależnienia, lecz jej skutkiem”
Natomiast behawioryści swoja koncepcje koncentrując wokół koncepcji asocjacyjnej gdzie uzależnienie jest wynikiem „automatycznej” nauki bądź przyswojenia zachodzących miedzy sobą reakcji- jeśli dane zachowanie zostanie zapamiętane (zakodowane) przez jednostkę jako „przyjemne” będzie ona bardziej skłonna do ponowienia go, zaś w momencie odebrania jednostce środka (bodźca) sprawiającego jej przyjemność , będzie ona dotkliwiej odczuwała jego stratę i vice versa, co wiąże się kolejne z psychobiologia ludzkiego organizmu- jego skłonnością do poszukiwania przyjemności a unikania sytuacji i bodźców nieprzyjemnych.
Powyższa koncepcja wydaje się o tyle złowieszcza gdyż powszechnie (i osobiście) wiadomo jak trudno jest przerwa zakotwiczone już nawyki i przyzwyczajenia.
Również socjologowie zajmujący się dana tematyka upatrują uzależnienie jako wpływ i wynik środowiska społecznego w którym obraca się jednostka. Rodzina , szkoła , praca, znajomi itp. jako całość i odrębne grupy maja pływ (zarówno pozytywny jak i negatywny) na jednostkę , sposób jej wychowania , socjalizacje i warunki życia, największą role „sprawczą” przypisuje się rodzinie, zwłaszcza u osób młodych.
Najczęściej wymieniana przyczyna jest zachwianie spójności w rodzinie zwłaszcza jej za wysoki poziom w którym zachwiana jest równowaga autonomii stwarzając warunki do zamykania się sobie i szukania poza rodzinnego źródła akceptacji i możliwości ucieczki od rzeczywistości.
Poza rodzina swoje znaczenie ma tez chęć przynależności do grupy, konformizm grupowy szczególnie wśród młodzieży Grupa rówieśnicza preferuje ucieczkę od tradycji, zmianę norm i wartości preferując odmienny i nowy styl życia co okazuje się być przysłowiowa „żyzna gleba” dla powstawania i rozwoju uzależnień a odmiana internetowa możne być jedna z wielu jej form..
Pod natłokiem koncepcji i teorii nie należny jednak zapominać o tym ze uzależnienie ma swoje odniesienie w samym „przedmiocie” uzależniającym. Internet jako jedne z środków masowego przekazu staje się coraz powszechniej dostępny a czas przeciętnego użytkownika poświęcany mass mediom ciągle się zwiększa.
4. IAD czy ZUI ?
Nałogowe przybywanie w internecie doczekała się wielu określeń takich jak
siecioholizm (netaholics) lub sieciozależność (netaddiction),
cyberzależność (cyberaddiction) lub cybernałóg,
internetoholizm, internetozależność, uzależnienie internetowe lub uzależnienie od Internetu (Internet addiction),
uzależnienie komputerowe (computer addiction),
zaburzenia spowodowane zależnością od Internetu (Internet Addiction Disorder - IAD ),
Popularny zwłaszcza wśród amerykanów jest termin „Internet Addiction Disorder (IAD) czyli Zespól Uzależnień od Internetu który jest jednym z kandydatów do umieszczenia go w międzynarodowym systemie klasyfikacji zaburzeń.
Jako klasyczne objawy IAD wymieniane są:
nieodparte pragnienie lub przymus przebywania w sieci;
upośledzenie zdolności kontrolowania swojego zachowania;
nieskuteczne próby organizacji spędzania czasu w sieci
występowania zespołu abstynencji po wyjściu z internetu np. Niepokój , rozdrażnienie , drżenie rak
porzucenie dotychczasowych zainteresowań i przyzwyczajeń
zatracenie poczucia realności życia
niechęć do życia w aktualnej rzeczywistości
osłabienie więzi rodzinnych i koleżeńskich
koncentracja własnych zachowań i prowadzenie rozmów wyłącznie wokół spraw komputerowych
Do pierwszych jak największych badaczy tego nałogu zalicza się psychologa dr Kimberly Yunga z University of Pitsburg w USA, dr Kimberly Younga. Dokonując opisu cech charakterystycznych wskazujących granice miedzy normalnym użytkowaniem internetu a nałogiem. Wyróżnił:
Erotomanie Internetowa (cyberseksual addiction)-
Socjomanię internetową (cyber-relationship addiction).
Uzależnienie od sieci (net compulsions).
Przeciążenie informacyjne (information overload).
Uzależnienie od komputera (computer addiction).
Ad 1) Erotomania internetowa - to czynność polegająca na oglądaniu filmów i zdjęć z materiałami pornograficznymi, lub pogawędkach na chatach o tematyce seksualnej. Zjawisko to jest być bardzo groźne, gdy na materiały o treści pornograficznej trafiają osoby małoletnie, lub z zaburzeniami w sferze emocjonalnej.
Ad 2) Socjomania internetowa - objawia się uzależnienie od internetowych kontaktów społecznych. Osoba nawiązuje nowe kontakty tylko i wyłącznie poprzez sieć, co skutkuje osłabieniem relacji w kontaktach poza siecią. wielogodzinne "rozmowy" z innymi użytkownikami internetu, nie przekładają się na łatwość nawiązywaniu kontaktów osobistych, występuje też u takich osób zanik komunikacji niewerbalnej, nie potrafią odczytywać informacji nadawanych na tej płaszczyźnie lub odczytują je błędnie.
Osoby z tym zaburzeniem spotyka się głównie w formach kontaktu, które zapewniają synchroniczną komunikację. Często takie pokoje rozmów są zakładane , tylko po to, by mieć możliwość ciągłego w nim przebywania i kontaktu z osobami go odwiedzającymi.
Ad 3) Uzależnienie od sieci - polega na pobycie w internecie. Jest ono bardzo podobne do uzależnienia od komputera, lecz polega na byciu w sieci. Objawia się stałym zalogowane do sieci i obserwują, co się tam dzieje. Dane zjawisko to łączy w sobie wszystkie inne formy ZUI.
Ad 4) Przeciążenie informacyjne - występuje ono przy natłoku informacji np. przebywanie w wielu pokojach rozmów jednocześnie, lub udział w wielu listach dyskusyjnych.
Ad 5) Uzależnienie od komputera - osoba chora musi w tym wypadku "przebywać" w sieci, wystarczy, iż spędza czas przy komputerze. Nie jest ważne to, co robi się robi na komputerze, lecz tylko sam fakt iż jest on jest włączony i spędza przy nim czas
Z analizy danych statystycznych około 600 przypadków powstały dwie najbardziej podatne na uzależnienie grupy którymi są kobiety w średnim wieku oraz osoby bezrobotne. Zakładano iż czynnikiem decydującym był znikomy kontakt w tradycyjnych formach społecznych, przez co występowała jego rekompensata” w Internecie, jednak i ta teoria spotkała się krytyką
W Polsce coraz częściej stosowanym terminem jest się określenie zaproponowane przez prof. Andrzeja Jakubika nazwanym jako Zespół Uzależnienia od Internetu (ZUI).
Który na podstawie kryteriów diagnostycznych zaproponowane w DSM-IV (1994) proponuje iż można: „zespół uzależnienia od Internetu (ZUI) rozpatrywać jako nieprawidłowy sposób korzystania z Sieci, prowadzący do istotnego zakłócenia czynności psychicznych i zaburzenia zachowania się, przejawiających się w okresie minionych 12 miesięcy co najmniej trzema spośród następujących objawów (por. Woronowicz, 2001, s. 192):
Tolerancja, rozumiana jako:
potrzeba coraz dłuższego czasowego korzystania z Internetu celem uzyskania zadowolenia i/lub
wyraźny, stopniowy spadek satysfakcji osiąganej przez tę samą ilość czasu przebywania w Sieci.
Objawy odstawienia manifestujące się:
zespołem abstynencyjnym wyrażającym się w formie co najmniej dwóch z następujących objawów, występujących w okresie od kilku dni do 1 miesiąca po zaprzestaniu lub ograniczeniu korzystania z Internetu:
pobudzenie psychoruchowe,
niepokój lub lęk,
wyraźne obniżenie nastroju,
obsesyjne myślenie o tym co się dzieje w Sieci,
fantazje i marzenia senne na temat Internetu,
celowe lub mimowolne poruszanie palcami w sposób charakterystyczny dla pisania na klawiaturze;
korzystaniem z Sieci celem uniknięcia przykrych objawów abstynencyjnych po "odstawieniu" Internetu.
Częste przekraczanie planowanego wcześniej czasu korzystania z Internetu.
Utrwalona potrzeba lub nieudane próby ograniczania lub zaprzestania korzystania z Internetu.
Poświęcanie dużej ilości czasu na wykonywanie czynności związanych z Internetem (np. kupowanie książek na temat Sieci, testowanie nowych przeglądarek stron www, porządkowanie ściągniętych z Internetu materiałów, plików, programów itp.).
Zmniejszanie lub rezygnowanie z aktywności społecznej, zawodowej lub rekreacyjnej na rzecz Internetu.
Korzystanie z Internetu pomimo świadomości doświadczania trwałych bądź narastających problemów somatycznych (fizycznych), psychologicznych lub społecznych, spowodowanych lub nasilających się w związku z korzystaniem z Sieci (np. ograniczenie czasu snu, występowanie problemów rodzinnych, spóźnianie się do pracy i na spotkania, zaniedbywanie obowiązków, rezygnacja z innych istotnych działań).
Jak widać powyżej wszystkie terminologie używane na określenie danego zjawiska są bardzo zbliżone do siebie co potęguje jeszcze większe zamieszanie
i kontrowersje na temat tego zjawiska.
5. Skutki uzależnienia internetowego
Wyżej wymienione zagadnienie można podzielić na kilka kryteriów takich jak:
Skutki Psychologiczne - do których zaliczają się:
utrwalona postawa egzocentryczna
objawy depresyjne w przypadku braku kontaktu z siecią
zaburzeniem własnej wartości, tożsamości
zmniejszanie się kręgu zainteresowań i możliwości intelektualnych
zanikanie więzi emocjonalnych z bliskimi spowodowane przeniesieniem emocji na osoby z sieci
pogłębiające się trudności z odczytywaniem informacji niewerbalnych
unikanie kontaktów osobistych objawiające się również fobia społeczna
Wśród skutków społecznych wyróżnia się
zanikające zainteresowanie rożnymi formami aktywności społecznej
zaniedbywanie kontaktów z rodzina (życia rodzinnego) pracy, nauki
przestawienie cyklu około dobowego, przeważnie na: sen-praca
kłopoty finansowe spowodowane utrata pracy lub/i kosztami ponoszonym z związku z przebywaniem w sieci
zubożenie językowe spowodowane używaniem skrótowców, slangów
brak zainteresowania własnym zdrowiem jak i higienę osobistą
.
Powyższe skutki oprócz swoich przejawów w sferach psychologicznych i społecznych posiadają również swoje odbicie w dolegliwości somatycznych, takich jak np.
pogorszenie wzroku,
migrena, tzw. padaczka ekranowa,
bóle pleców i karku,
niedożywienie, zaburzenia snu,
nieprawidłowy.oddech
10
6. Jak leczyć ?
Osoby uzależnione od internetu tak samo jak osoby uzależnione od innych nałogów wymagają pomocy psychoterapeutycznej, Stanach Zjednoczonych gdzie internet rozwija się bardzo dynamicznie jako pierwsze uruchomiło i utworzyło wiele ośrodków specjalizujących się w tego rodzaju terapii.
Wśród najbardziej znanych znajduje się The Center for On-Line Addiction w Pittsburghu założone w roku 1995.
Tak jak i w innych pierwszym krokiem do podjęcia walki z nałogiem i terapii jest uświadomienie sobie samego faktu uzależnienia i akceptacji na jego leczenie, z tych przyczyn psychiatra Goldberg z Columbia University utworzył internetową „Grupę Wsparcia dla Osób Uzależnionych od Internetu. Powstała także grupa Anonimowych Siecioholików (ang. Netaholics Anonymous). Opracowano też wersję "Dwunastu Kroków" dla uzależnionych od Internetu, opartą na doświadczeniach Anonimowych Alkoholików. Istnieją również grupy Chataholics Anonymous, czyli osób uzależnionych od rozmów przez Internet „9
Jako najczerstwiej proponowane metody leczenia proponowane są m. in:
Ustalenie limitów na czas spędzony w sieci
Określenie jednego dnia gdy komputer zostanie wyłączony
Jedyny jak do tej pory ośrodek w Polsce to Stołeczne Centrum Odwykowe, , który od 10 lat zajmuje się różnego rodzaju uzależnieniami od maszyn aktualnie jest zarejestrowani tam nałogowi internauci , w dużej większości którzy sami zwrócili się o pomoc do Centrum.
7. Wnioski końcowe: Uzależnienie od Internetu jako problem indywidualny i społeczny
W obecnych czasach, kiedy społeczeństwo jest w kilkudziesięciu procentach zinformatyzowane a liczba internautów rożnie razem z rozwojem informatycznym , uzależnienie od Internetu zaczyna być traktowane jako poważnym problemem społecznym. Bez wahania wymienia się go wśród takich patologii jak uzależnienie od narkotyków.
Wiadomo iż „nałóg” Internetowy potrafi niszczyć zdrowie fizyczne, niszczy przede wszystkim ludzką psychikę. Konstytucyjnym Obowiązkiem państwa jest ochrona zdrowia psychicznego swoich obywateli.
Do tej pory w polskim ustawodawstwie jednak brakuje nadal przepisów dotyczących wychowania internetowego. Istnieje szereg ustawy dotyczące innych używek , jak chociażby powszechnie znana i akceptowana ustawa o wychowaniu w trzeźwości, jednak Internet do tej pory nie znalazł się na żadnej liście używek, która mogłaby służyć formie drogowskazu dla wychorowania przyszłych pokoleń w odpowiedzialności i świadomości jeżeli chodzi o globalną Sieć.
Nasuwającym się rozwiązaniem byłoby stworzenie instytucji zajmującej się tego typu problemami społecznymi, oraz dzięki przeprowadzaniu świadomych, szeroko falowych badań byłoby wykazanie jak dużej części społeczeństwa dotyczy problem uzależnienia od Internetu co pozwoliłoby na podjecie odpowiednich kroków terapeutycznych i zachowawczych w myśl zasady iż „lepiej zapobiegać niż leczyć”
Bez jakikolwiek wątpliwości wiadomo iż Internet jest także miejscem pracy, wypoczynku i kontaktu wielu ludzi, dlatego zainteresowanie internetem , wykorzystywanie go w celach pracy , nauki czy rozrywki nie jest równoznaczne z nałogiem dla wielkiej ilość użytkowników jest on tylko narzędziem i miejscem do uzyskania wybranych rezultatów, dokupi jest to wytłumaczalne i obiektywne nie powinno się mówić o uzależnieniu, choć pomimo wszystko utrata kontroli nad czasem i sposobem użytkowania sieci potrafi mieć nader płynna granice.
8. Bibliografia i przypisy
Homo Comunicans - Wprowadzenie do teorii masowego komunikowania, M. Filipiak, Lublin 2004r., przypisy nr : 1 ,3 ,5 ,10
Patologie społeczne (resocjalizacja), I. Pospieszył, Warszawa 2008r., przypisy nr. : 2
Strategie rozwiązywania problemów uzależnień, J. Hyla, Opole 2006r., przypisy nr. 7
źródło internetowe: http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=52 , przypisy nr.: 6, 9,
źródło internetowe: http://pl.wikipedia.org/wiki/ZUI , przypisy nr. 8,
źródło internetowe: www.psychologia.edu.pl Serwis 137 z 2002-07-03, przypisy nr. : 4,
.
Patologie społeczne (resocjalizacja), I. Pospieszył, Warszawa 2008, s. 125
Wymiana i omówienia jak i cytat za: Homo Comunicans (...), M. Filipiak, Lublin 2004, s.194-195
2 j.w.
Na podstawie: Serwis 137 z 2002-07-03 www.psychologia.edu.pl
Homo Comunicans (...), M. Filipiak, Lublin 2004, s.196
http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=52
Strategie rozwiązywania problemów uzależnień, J. Hyla, Opole 2006, s.135
Na podstawie http://pl.wikipedia.org/wiki/ZUI
http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=52
Na podstawie Homo Comunicans (...), M. Filipiak, Lublin 2004, s.203
10 j.w
9 j.w.