1. Przedmiot geografii fizycznej ogólnej, jej rola i miejsca śród nauk geograficznych

Przedmiot geografi ficzynej ogólnej( planetarny, sferyczny ) - usystematyzowany całokształt Ziemi, nauka o powłoce Ziemskiej jej zróżnicowanie pod względem przyrodniczym. Wiele zjawisk występujących w powłoce Ziemskiej pozostaje w ścisłym powiązaniu przyczynowym, przestrzennym i czasowym. Zadaniem nauki jest wykazanie prawidłowości w przebiegu i rozmieszczeniu procesów i zjawisk fizyczno-geograficznych.

2. Pojęcie powłoki i przestani geograficnzej

Powłoka Ziemska - część powierzchni Ziemi wraz z przylegającymi warstwami o różnych stanach skupienia, ograniczona taką głębokością i wysokością, do jakiej może sięgnąć antropogeniczna działalność człowieka.

Dzielimy ją na pięć koncentrycznych obszarów zwanych geosferami; są to warstwowo ułożone na sobie powłoki różniące się składem i stanem skupienia materii. Główne geosfery powłoki ziemskiej to:

litosfera - skorupa ziemska, lita powłoka skalna ( przedmiot badań geologii, geofizyki )

atmosfera - powłoka gazowa (powietrzna) ( przedmiot badań meterologii i klimatologii )

hydrosfera - powłoka wodna ( p.b hydrologii i oceanologii )

biosfera - powłoka życia organicznego ( p. b biologii i biogeografii )

pedosfera - powłoka glebowa

Cechy Powłoki

- duże bogactwo energii swobodnej

- zróżnicowany stopień nagromadzenia materii

- występowanie różnych form rzeźby

- istnienie świata organicznego

- koncentruje ciepło emitowane przez Słońce

- istnienie społeczeństwa ludzkiego

Przestrzeń geograficzna - nautralny system rozciągający się od górnej granicy pola magnetycznego Ziemi.

dolną - powierzchnię Moho (- Nieciągłość Mohorovičicia - warstwa ziemi między skorupą a płaszczem Ziemi

górną - tropopauzę. (izotermiczna warstwa atmosfery ziemskiej o grubości ok. 1 - 2 km, tworząca strefę przejściową między troposferą a stratosferą.)

3. Geograficzne następstwa ruchu wirowego i obiegowego Ziemi

Ruch obrotowy Ziemi - inaczej ruch wirowy Ziemi - obrót Ziemi wokół własnej osi. Czas jednego obrotu względem odległych gwiazd wynosi 23 godziny 56 minut i 4 sekundy i okres ten nazywa się dobą gwiazdową.

Konsekwencje ruchu obrotowego Ziemi:

Wynikające bezpośrednio z ruchu:

-dobowy ruch sfery niebieskiej ze wschodu na zachód czyli pozorny ruch gwiazd po sklepieniu niebieskim,

-zamiana dni i nocy i związana z tym rachuba oraz możliwość pomiaru czasu,

-obrót płaszczyzny wahań wahadła Foucaulta

Wynikające z siły odśrodkowej:

-spłaszczenie Ziemi na biegunach, które wynosi 21 km

-zmniejszenie siły ciążenia na równiku

Wynikające z siły Coriolisa:

-efekt Coriolisa - odchylenie kierunku poruszania się ciał (w prawo na półkuli północnej i w lewo na półkuli południowej), obserwowane np. w zmianie kierunku płaszczyzny wahań wahadła Foucaulta,

-odchylenie ciał swobodnie spadających na wschód

-wirowanie mas powietrza wokół niżów i wyżów barycznych (cyklony i antycyklony) oraz strefy stałych wiatrów (pasat),

Wynikające z obrotu wektorów sił pływowych Księżyca i Słońca:

przesunięcie fali wywołanej pływami mórz

ruchy skorupy Ziemi.

Ruch obiegowy Ziemi - ruch Ziemi wokół Słońca po orbicie o kształcie elipsy w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara. Prędkość liniowa jest zmienna i w zależności od położenia wynosi od 29,291 km/s do 30,287 km/s. Ziemia obiega Słońce w ciągu jednego roku czyli: 365 dni 6 godzin 9 minut 9,54 sekundy. 2 stycznia znajduje się najbliżej Słońca w punkcie zwanym peryhelium w odległości około 147 mln km.

Charakterystyczne położenia Ziemi względem Słońca:

21 marca i 23 września - dzień równonocny wiosennej i jesiennej - promienie słoneczne padają pionowo na równik. Promienie słoneczne tylko w te dni oświetlają jednakowo półkulę północną i południową, a w ciągu doby oświetlają całą planetę podczas jej obrotu wokół osi. Dzień i noc na całej kuli trwają po 12 godzin.

22 czerwca - dzień przesilenia letniego - promienie słoneczne padają pionowo na zwrotnik Raka. Lepiej oświetlona jest półkula północna, na której dzień jest dłuższy od nocy. Za kołem podbiegunowym północnym panuje dzień polarny.

22 grudnia - dzień przesilenia zimowego - promienie słoneczne padają pionowo na zwrotnik Koziorożca. Lepiej oświetlona jest półkula południowa, na której dzień jest dłuższy od nocy. Za kołem podbiegunowym południowym panuje dzień polarny.

NASTEPSTWA obiegowego

Wynikające ze zmiany położenia w ciągu roku

-obserwowany ruch wsteczny planet i innych ciał Układu Słonecznego,

-obserwacje paralaksy i aberracji światła gwiazd.

-występowanie i zmiany aktywności rojów meteorów,

-rachuba czasu - kalendarz słoneczny,

Wynikające z ruchu obiegowego i nachylenia osi obrotu:

-występowanie pór roku,

-zmienna długość dnia i nocy,

-zmienna pora wschodu i zachodu Słońca,

-zmienny azymut punktów wschodu i zachodu Słońca,

-zmiana maksymalnej wysokości Słońca nad widnokręgiem w południe,

-zjawisko dnia i nocy polarnej,

-różne strefy oświetlenia kuli ziemskiej,

-występowanie stref klimatycznych,

4. Budowa Ziemi i rola jej pola magnetycznego

Wnętrze kuli ziemskiej budują 3 koncentryczne geosfery różniące się składem i cechami fizycznymi. Są to - licząc od powierzchni - skorupa, płaszcz i jądro. Są one porozdzielane wyraźnymi powierzchniami nieciągłości, które można wykryć metodami sejsmicznymi.

Skorupa to cienka (stanowiąca przeciętnie zaledwie 0,5% promienia Ziemi), najbardziej zewnętrzna warstwa, zbudowana ze stosunkowo lekkich skał. Wyróżniamy 2 podstawowe typy skorupy - kontynentalną i oceaniczną - różniące się grubością i składem

Płaszcz leży pod skorupą i jest dużo grubszy - sięga do głębokości 2900 km. Nie jest jednorodny, w jego obrębie stwierdza się nieciągłości sejsmiczne, dzięki którym zazwyczaj wyróżnia się płaszcz górny (sięgający do głębokości 200-400 km) oraz płaszcz dolny (od 660-900 do 2900 km), niekiedy rozdzielone strefą przejściową (od 200-400 do 660-900 km). Skały budujące płaszcz są przeważnie w stałym stanie skupienia (przewodzą zarówno podłużne, jak i poprzeczne fale sejsmiczne

Jądro Ziemi i barysfera, najbardziej wewnętrzna strefa Ziemi. Hipotezy dotyczące cech jądra Ziemi opierają się głównie na badaniu rozchodzenia się fal sejsmicznych wywołanych trzęsieniami Ziemi.

Zgodnie z powszechnie przyjmowanymi poglądami jądro Ziemi ma promień 3470 km, jest stopem metalicznym żelaza i niklu o znacznej gęstości (9,6-18,5 g/cm3).

W obrębie jądra Ziemi wyróżniono dwie strefy, różniące się między sobą stanem skupienia: jądro zewnętrzne ciekłe lub gazowe i jądro wewnętrzne, wykazujące sztywność ciała stałego

Ziemskie pole magnetyczne - pole magnetyczne występujące naturalnie wokół Ziemi. Odpowiada ono w przybliżeniu polu dipola magnetycznego z jednym biegunem magnetycznym w pobliżu geograficznego bieguna północnego i z drugim biegunem magnetycznym w pobliżu bieguna południowego. Linia łącząca bieguny magnetyczne tworzy z osią obrotu Ziemi kąt 11,3°. Pole magnetyczne rozciąga się na kilkadziesiąt tysięcy kilometrów od Ziemi, a obszar w którym ono występuje nazywa się ziemską magnetosferą.

5. Fazy kształtowania powierzchni Ziemi.

I. Dzieje litosfery.

Kształtowanie powierzchni Ziemi zaczęło się od fazy wyjściowej. Zakończyła się ona około 2mld 700mln lat temu. Powierzchniowe warstwy globu cechowała wielka ruchliwość. Gdyby nie ta ruchliwość oraz procesy lądotwórcze i orogeniczne już po 100mln lat czynniki zewnętrzne doprowadziły by do likwidacji urozmaiconej rzeźby kontynentów. W okresie tym nie istniały jeszcze bloki kontynentalne, a jedynie archipelagi wysp. Podlegały one procesom górotwórczym.

Druga faza trwała od 2,7mld lat do 1,8mld lat temu. Następowało wtedy łączenie się archipelagów wysp i formowanie sztywnych elementów kontynentów. Łączące się elementy litosfery podlegały procesom tektonicznym. Odbywały się one na dużych obszarach i w ogromnych odstępach czasowych. Przez to formowały się sztywne fragmenty litosfery tzw. kratony. W dalszych dziejach ziemi nie podlegały one fałdowaniom lecz tylko pękaniu i powolnym ruchom pionowym. Występowały wtedy też różne strefy klimatyczne i działały zróżnicowane procesy zewnętrzne. Na powierzchni lądów rozwijały się i zanikały pokrywy lodowe. Dowodem na to są osady lodowcowe tzw. tility (gliny lodowcowe w formie skały zwięzłej).

Trzecia faza- faza tektoniki płyt (kier) rozpoczęła się 1,8mld lat temu. Nadal trwał ruch sztywnych fragmentów litosfery. Formowały się oceany, najpierw długie lecz stosunkowo wąskie o nieustannie obniżającym i rozszerzającym się dnie. Tam gromadziły się grube warstwy osadów, które podczas zsuwania kratonów były fałdowane i wypiętrzane formując systemy górskie. Około 700mln lat temu istniał jakiś prastary wszechląd , utworzony z fragmentów litosfery, otoczony wszechoceanem. Rozpadł się on na wiele elementów porozdzielanych oceanami: preuralskim, prekaledońskim, prehercyńskim, a może nawet oceanem Tetydy.

Wskutek wciąż trwających przemieszczeń litosfery zanikł ocean prekaledoński. Likwidacja oceanów i spiętrzanie położonych w nich osadów doprowadziły do uformowania pasm górotworu kaledońskiego. Potem zanikł ocean prehercyński i preuralski. Na ich miejsce pojawiły się systemy górskie hercynidów i uralidów. W rezultacie około 200mln lat temu istniał na Ziemi wszechląd otoczony wszechoceanem. Około 2000mln lat temu zaczął się wielki dryft kontynentów. Najpierw doszło do pęknięcia Wszechlądu na część północną Laurazję i południową Gondwanę. Począł się rozwierać ocean Tetydy. Najpierw rozpoczęło się tworzenie środkowego Atlantyku, potem południowego.

Zaczęła też powstawać przestrzeń wodna między Afryką a Antarktydą, stanowiąca nadal wielki ląd z Australią. Przez Tetydę ruszył na północ oderwany od Afryki blok Indii. Środkowy Atlantyk zaczął rozszerzać się na północ. Ameryka odłączyła się od Grenlandii nadal połączone j z Europą. Potem doszło do ich rozerwania. Przemieszczające się na zachód bloki Ameryki PN i PD deformowały swoje zachodnie krańce, tworząc systemy górskie. Potem nastąpił proces zanikania oceanu Tetydy, blok Indii zderzył się z Azją, zapoczątkowane zostało intensywne fałdowanie i wypiętrzania Himalajów. Na skutek odłączenia się Australii od Antarktydy powstał ocean Indyjski. Afryka i Europa tak dalece się zbliżyły że zaczęły formować Alpy, Pireneje i Kaukaz. Z oceanu Tetydy powstało Morze Śródziemne.

II. Ery prekambryjskie.

Z tego okresu pochodzą układy skał o wielkiej miąższości złożone ze skał krystalicznych i przeobrażonych (granity, gnejsy, łupki krystaliczne). Na tych skałach spotyka się także skały osadowe (zlepieńce, piaskowce). Dochodziło do licznych i na dużą skalę ruchów górotwórczych. Powstawały i ulegały zniszczeniu wielkie systemy górskie. Silnie zdeformowane ale i też skonsolidowane skały tworzą fundamenty obecnych kontynentów, a gdy występują na powierzchni ziemi mówimy o nich tarcze krystaliczne ich cechą jest ugięcie w środku. Skały prekambryjskie występują także w obrębie niektórych pasm górskich jako wysoko podniesione twardzielce, wyjątkowo odporne na działanie procesów zewnętrznych. Na ery prekambryjskie przypadały początkowe fazy rozwoju życia, które rozwinęło się w wodach. Najpierw powstały rośliny, a nieco później pierwsze zwierzęta.

Pod jej koniec życie osiągnęło już zaawansowany etap rozwoju. Po organizmach z tego okresu pozostały tylko skalne ślady.

- zastyganie skorupy ziemskiej

- tworzenie się tarcz kontynentalnych

- tarcze afrykańskie

- tarcza arabska

- tarcza australijska

- tarcza brazylijska

- tarcza dekańska

- tarcza kanadyjska

- tarcza grenlandzka

- tarcza gujańska

- kilkakrotne ruchy górotwórcze

III. Era paleozoiczna.

Z tej epoki pochodzą głównie skały osadowe, zawierające liczne ślady życia w postaci skamieniałości- trylobity. Były to stawonogi które żyły tylko w tej erze. Trylobity stały się zatem skamieniałościami przewodnimi. Do skamieniałości przewodnich należą również graptolity- pływające krzaczaste kolonie zwierząt morskich. Skamieniałości pochodzące z najstarszychokresów ery paleozoicznej reprezentują faunę morską: stawonogi, skorupiaki, ramienionogi, głowonogi, małże, ślimaki, korale i gąbki. Potem pojawiły się kręgowce reprezentowane przez ryby. W pierwszej połowie tejże ery wykształciły się rośliny lądowe, były to olbrzymie skrzypy widłaki, drzewiaste paprocie, paprocie nasienne, rośliny nagonasienne. W paleozoiku spotykamy także faunę lądową- owady, skorupiaki, płazy gady, w tym ssakokształtne. Podczas tej ery miały miejsce dwa potężne ruchy górotwórcze;

- Starsza orogeneza kaledońska- była w postaci wielu faz, trwała od końca kambru do początku dewonu

- Młodsza orogeneza hercyńska- rozpoczęła się na przełomie dewonu i kambru zakończyła w permie

Podczas tych orogenez zróżnicowanym deformacjom zostały poddane m.in. skały osadowe zawierające liczne skamieniałości, powstawały oraz były deformowane plutoniczne skały krystaliczne.

W paleozoiku zmieniały się warunki termiczne Ziemi. Zmieniało się rozprzestrzenienie i układ stref klimatycznych. Zawsze jednak występowały strefy klimatów ciepłych, umiarkowanych oraz zimnych.

-fałdowanie kaledońskie

- Góry Kaledońskie

- Sudety

- Skandynawskie

- Południowo Chińskie

- fałdowanie hercyńskie

- Harc

- Pireneje

- Apallachy

- Ural

- Sudety

- Świętokrzyskie

- Smocze

- Rudawy

IV. Era mezozoiczna.

Intensywne przemiany oblicza Ziemi- zmieniający się rozkład mórz oraz ciągłe przekształcanie rzeźby litosfery. Kształtowały się wielkie sekwencje skał osadowych, głównie pochodzenia morskiego. Miały swój początek pierwsze etapy orogenezy alpejskiej. Aktywność tektoniczna i wulkaniczna powodowała stałe powstawanie skał krystalicznych. Drogą ewolucji rozwijało się życie organiczne. Dominacja płazów i gadów, zarówno morskich jak i lądowych. Gady morskie: ichtiozaury, plezjozaury. Gady lądowe: diplodoki, stegozaury, tyranozaury. W środku tej ery pojawiły się ptaki, a najstarszy z nich to archeopteryks. Zaczęły się rozwijać ssaki. Silnie rozwinęła się drobna fauna morska: głowonogi, ramienionogi, małże, gąbki, jeżowce, korale rafowe, otwornice. Podstawowymi reprezentantami głowonogów były wówczas amonity i beleminty. Wymarły pod koniec ery mezozoicznej dlatego są skamieniałościami przewodnimi.

- okres względnego spokoju w dziejach Ziemi

- pod koniec kredy pierwsze fazy fałdowania alpejskiego

- epoka panowania dinozaurów

V Erakenozoiczna.

Jest ona bardzo krótka w porównaniu do poprzednich. Jest ponieważ trwa nadal. W niej ukształtował się współczesny układ lądów i mórz. W pierwszej części trzeciorzędu miał miejsce względny spokój tektoniczny. Doszło do rozległych zrównań powierzchni Ziemi, powstały tzw. penepleny- prawierównie. Późniejsze fałdowanie alpejskie spowodowało powstanie wielu łancuchów górskich. Znacznemu podniesieniu podlegały struktury geologiczne pochodzące z poprzednich orogenez. Górotwórcze ruchy końca orogenezy alpejskiej zaktywizowały procesy wulkaniczne. Silnie zaznaczały się zmiany warunków termicznych Ziemi. Dochodziło do dużych ochłodzeń i rozwinięcia pokryw lodowych. W czwartorzędzie tych ochłodzeń było wiele. Rozwinęły się wówczas zlodowacenia górskie, powstawały wielkie lądolody i rozległe zlodzenia mórz. Następowało obniżanie się poziomu wód w oceanach. Zmiany termiczne spowodowały przesuwanie się stref klimatyczno-roślinnych. Nadal trwały procesy ewolucyjne świata organicznego. Niewielkim przemianom podlegała flora, natomiast szybkie i istotne były procesy ewolucyjne fauny.

W trzeciorzędzie nastąpił rozwój ptaków, dominujące znaczenie zaczęły mieć ssaki ale ich rozwój został zahamowany na skutek zmian klimatu i przesuwania się stref klimatycznych. Pojawiły się też ssaki naczelne.

Jedną z hipotez na temat pojawienia się człowieka na Ziemi jest ewolucja małp. Małpy które potrafiły coraz bardziej posługiwać się prostymi narzędziami coraz bardziej dostosowywały się do środowiska.

- fałdowanie alpejskie (paleogen- neogen)

- Himalaje, Karpaty, Andy, Alpy, Pireneje, Góry Skaliste, Kaukaz

- flora: dęby, olchy, glony, cyprysy, krasnorosty

- fauna: ślimaki, ryby, płazy, gady, ssaki

6. Podstawowe założenia tektoniki płyt litosfery

płyta litosfery, geol. rozległy fragment litosfery, przemieszczający się poziomo względem sąsiednich fragmentów, po bardziej plast. podłożu (astenosferze), z prędkością zwykle kilka-kilkanaście cm rocznie; wyróżnia się 6 lub 7 wielkich p.l.; w myśl teorii tektoniki płyt litosfery, ruch p.l. jest gł. czynnikiem tektonicznej ewolucji Ziemi.

Płyta tektoniczna (płyta/kra litosfery/litosferyczna) - największa jednostka podziału litosfery, zgodnie z teorią tektoniki płyt. Płyty litosfery graniczą ze sobą wzdłuż stref o wzmożonej sejsmiczności, jednakże same zachowują stosunkowo dużą spójność i sztywność. Wyróżnia się płyty kontynentalne i oceaniczne.

f. tektoniki płyt litosfery

- ruch sztywnych fragmentów litosfery ( ich rozsuwanie się i zwęzanie )

- formowanie się oceanów o obniżającym się i rozszerzającym dnie ( gromadziły się grube warstwy osadów)

- oceany powstawały i zanikały - powstawału góry

- występowały wszechoceany i wszechlądy

Płyty tektoniczne:

• większe

o Płyta Pacyficzna

o Płyta Północnoamerykańska

o Płyta Południowoamerykańska

o Płyta Eurazjatycka

o Płyta Afrykańska

o Płyta Indoaustralijska

o Płyta Antarktyczna

• mniejsze

o Płyta Juan de Fuca

o Płyta Karaibska

o Płyta Kokosowa

o Płyta Nazca

o Płyta Scotia

o Płyta Helleńska

o Płyta Arabska

Podstawowe założenia

W budowie zewnętrznych warstw Ziemi wyróżnia się dwie główne części o odmiennych właściwościach fizycznych: litosferę i astenosferę. Zewnętrzna litosfera jest chłodniejsza i bardziej sztywna, podczas gdy leżąca głębiej astenosfera - cieplejsza i bardziej plastyczna.

Teoria tektoniki płyt przyjmuje, że litosfera nie jest ciągła, lecz składa się z kilkunastu sztywnych płyt tektonicznych, zwanych też krami, które przemieszczają się pod wpływem ruchów konwekcyjnych plastycznej astenosfery.

Miejsca gdzie stykają się płyty tektoniczne znane są jako granice płyt tektonicznych. Ich konfiguracja nawiązuje do przebiegu takich zjawisk geologicznych jak trzęsienia ziemi oraz występowanie takich form topograficznych jak góry, wulkany, rowy oceaniczne czy grzbiety śródoceaniczne.

Płyty tektoniczne dzieli się na kontynentalne i oceaniczne, które różnią się między sobą gęstością właściwą. Ich zachowanie się na powierzchni astenosfery opisuje teoria izostazji.

Granice płyt tektonicznych

Wyróżnia się trzy główne rodzaje granic płyt tektonicznych ze względu na sposób w jaki płyty poruszają się względem siebie. Dla każdej z nich charakterystyczne są pewne zjawiska na powierzchni ziemi.

Rodzaje granic płyt tektonicznych:

Z punktu widzenia procesów kształtujących wielkie formy powierzchni Ziemi

kluczowe znaczenie mają granice płyt. Wyróżniane są trzy rodzaje granic:

• zbieżne (konwergentne), wzdłuż których płyty zbliżają się do siebie;

• rozbieżne (dywergentne), wzdłuż których płyty oddalają się od siebie;

• transformujące, wzdłuż których płyty przesuwają się względem siebie w poziomie.

Na granicach różnego typu zachodzą różne procesy tektoniczne, czego konsekwencją

jest także zróżnicowanie morfologiczne obserwowane na granicach płyt litosfery

Dane płyty mogą względem siebie oddalac się ( tworzy się ryft ) ; mogą się zbiegać, zderzać ( subdukcja ) czyli strefa kompresji; mogą przesuwać się wzdłuż siebie, wzdłuż uskoków

W oparciu o globalny system GPS możemy zlokalizować różne obiekty, miejsca.

Ryft - System rowów tektonicznych, rów tektoniczny o globalnej lub regionalnej rozciągłości, do kilku tys. dł. , głębokość do kilku km , szerokości do kilkudziesięciu. Występuje głownie w grzbietach oceanicznych na kontynentach i oceanach.

Subdukcja - strefa ściskania, podsuwanie się litosfery oceanicznej pod kontynent i pogrążanie si płyty podsuwającej w płaszcz ziemi, gdzie ulega pochłonięciu, przetopieniu; strefy najbardziej rozwinięte; Azja południowo-wchodnia; odznaczają się silnym wulkanizmem, intensywna sesjmicznosść, zróżnicowany strumień świetlny

Izostazja - stan równowagi grawitacyjnej mas między skorupą ziemską, a górnym płaszczem Ziemi. Im blok skorupy jest grubszy tym jest głebiej zanurzony w plszaczu Ziemi.

Przyczyny zaburzeń Izostazji:

- powstanie lub topnienie lodowców, lądolodów

- zmiania ilości wody w morzach i jeziorach

- odciążenie fragmentu lądowego kry litosfery

- konteytenty są nad poziomem morza, bo są lżejsze, a dna oceanów są cięższe dlatego są niżej, są pod powierzchnią wody.

7. Rola procesów endo- egzogenicznych w kształtowaniu powierzchni Ziemi.

GEOLOGICZNE PROCESY, zjawiska i zespoły zjawisk fiz. i chem. przebiegające w obrębie litosfery, zwł. skorupy ziemskiej, wpływające na jej budowę, skład chem. i miner., właściwości fiz., a także kształtujące powierzchnię Ziemi; rozróżnia się p.g. endogeniczne i egzogeniczne.

EGZOGENICZNE PROCESY, procesy geol. przebiegające dzięki czynnikom działającym na powierzchni Ziemi i w strefie przypowierzchniowej; do p.e. należą gł.: wietrzenie, erozja, grawitacyjne przemieszczenia mas skalnych (np. osuwiska), sedymentacja; przeciwieństwo procesów endogenicznych.

WIETRZENIE - przemiany, którym ulegają skały na powierzchni Ziemi i w strefie przypowierzchniowej pod wpływem wody, powietrza, zmian temp., działalności organizmów; prowadzi do rozpadu mech. i rozkładu chem. skał; w wyniku w. powstają niekiedy złoża kopalin; zob. też zwietrzelina.

DENUDACJA - geol. ogół procesów niszczących powierzchnię Ziemi, powodujących jej wyrównywanie i obniżanie; obejmuje wietrzenie, erozję i powierzchniowe ruchy mas skalnych, np. osuwiska, spełzywanie.

EROZJA - geol. żłobienie powierzchni Ziemi przez wody, lodowce i wiatr oraz unoszony przez nie materiał skalny (abrazja), połączone z usuwaniem powstałych produktów niszczenia skał; rozróżnia się e. rzeczną, mor., lodowcową, eoliczną (powodowaną przez wiatr), deszczową; jest ważnym czynnikiem denudacji.

ENDOGENICZNE PROCESY, procesy geol. związane genetycznie ze zjawiskami zachodzącymi w głębi Ziemi, przebiegające dzięki czerpanej stamtąd energii; np. wulkanizm, metamorfizm, diastrofizm; przeciwieństwo procesów egzogenicznych

DIASTROFIZM - ogół procesów geol. endogenicznych, prowadzących do mech. deformacji skorupy ziemskiej na dużych obszarach; obejmuje gł. ruchy górotwórcze (orogeneza) i epejrogeniczne; ob. za podstawowy czynnik d. uważa się ruch płyt litosfery.

WULKANIZM -, geol. ogół zjawisk związanych z wydobywaniem się na powierzchnię Ziemi produktów magmowych (law, materiałów piroklastycznych, ekshalacji wulk.); przejawem w. jest gł. działalność wulkanów, w której wyniku powstają skały wylewne i piroklastyczne; procesy w. wywierają znaczny wpływ na budowę skorupy ziemskiej (tektoniki płyt teoria) i rzeźbę powierzchni niektórych obszarów Ziemi.

PLUTONIZM - geol.: zachodzące w głębi Ziemi zjawiska geol. prowadzące do powstawania magmy i skał magmowych;

TRZĘSIENIE ZIEMI, krótkotrwałe, gwałtowne wstrząsy skorupy ziemskiej wywołane zwykle przez nieodwracalne deformacje ośr. skalnego w głębi Ziemi, czemu towarzyszy naruszenie ciągłości ośr. skalnego i emisja fal sejsmicznych; strefa deformacji, będących przyczyną t.z., jest zw. ogniskiem t.z. (w jego obrębie wyróżnia się hipocentrum); t.z. występują gł. na obszarach zw. strefami sejsmicznymi i spowodowane są przez ruch płyt litosfery i ich kolizje (t.z. tektoniczne),a także przez towarzyszące tym procesom zjawiska wulk. (t.z. wulkaniczne);

OROGENEZA - (ruchy górotwórcze), geol. przebiegające na dużych obszarach, wielofazowe ruchy skorupy ziemskiej powodujące powstawanie orogenów w wyniku fałdowania kompleksów skalnych, a zwł. formowania płaszczowin; za przyczynę o. uważa się ob. kolizje kontynentów; np. o. kaledońska, hercyńska, alpejska.

Najprostszy podział geomorfologiczny kontynentów jest dokonywany według kryterium hipsometrycznego. Zestawienia tabelaryczne pokazują, że kontynenty różnią się od siebie udziałem obszarów położonych w różnych przedziałach wysokości bezwzględnych . Najniższym kontynentem jest Australia, najwyższym - Afryka. Szczególna jest pozycja Antarktydy, której charakterystyka hipsograficzna uwzględnia pokrywę lodową grubości przekraczającej w niektórych obszarach .4500 m.

Chechy powierzchni Ziemi

Głowne rysy dla oceanicznego - urozmaicenie dla oceanicznego jest wieksze niż kontynentów

Obrzeże kontynentalne składa się z trzech podstawowych elementów: szelfu, stoku kontynentalnego i podnóża kontynentalnego.

Szelf jest najpłytszą częścią, przylegającą bezpośrednio do lądu. Jest to łagodnie nachylona w kierunku otwartego morza powierzchnia (średnio poniżej 1°), rozciągająca się do głębokości około 150 m, chociaż w poszczególnych obszarach krawędź szelfu może znajdować się na głębokości od 60 do 400 m poniżej poziomu morza. Szerokość szelfu jest zróżnicowana

Baseny oceaniczne są tym elementem ukształtowania powierzchni Ziemi, który w skali globalnej zajmuje największą powierzchnię (ponad 30%).

Grzbiety śródoceaniczne występują we wszystkich oceanach Ziemi, a ich całkowita długość wynosi około 65 000 km . Są to długie systemy podmorskich gór o specyficznej rzeźbie. Ich oś wyznaczają głębokie rozpadliny - doliny ryftowe, będące miejscem aktywnego wulkanizmu podmorskiego i wydostawania się bazaltowej lawy na dno oceaniczne. Głębokość tych rozpadlin wynosi od kilkuset metrów do kilku kilometrów. Po obu stronach doliny ryftowej znajdują się wzniesienia, biegnące równolegle

do siebie.

Typy lodowców górskich:

- cyrkowy

- fieldowy z lodowcami wiszącymi

- alpejski

- Dendrytyczny

- piedmontowy

- kontynentalny ( lądolód ) z lodowcami wiszącymi

- turkiestański

8. Pojęcie wyrówniania izostatycznego.

Izostazja - równowaga pomiędzy różnymi wycinkami skorupy ziemskiej; dążenie do równowagi mas skalnych w litosferze; bloki stosunkowo sztywnej i lekkiej litosfery "pływają" po plastycznej astenosferze - obciążone zanurzają się głębiej, odciążone unoszą się wyżej (np. Skandynawia po ustąpieniu lądolodu). Unoszenie/zanurzanie się płyt litosfery nazywamy pionowymi ruchami litosfery (ruchy izostatyczne). Mogą one np. doprowadzać do transgresji i regresji morskich.

Równowaga izostatyczna poszczególnych fragmentów skorupy ziem­skiej może zostać zachwiana przez różne procesy geologiczne, np. fałdo­wanie gór, gromadzenie osadów w obniżeniach, rozwój lub zanik pokrywy lodowej. Powstające góry obciążają dodatkowo kontynent, natomiast pro­cesy zewnętrzne niszczące jego powierzchnię, powodują, że ląd staje się lżejszy, gdyż pochodzący z tego niszczenia materiał jest osadzany w zbiorni­kach morskich. W efekcie zostaje zaburzona równowaga grawitacyjna sko­rupy ziemskiej. Jej przywrócenie jest możliwe dzięki ruchom izostatycz­nym, czyli pionowym powolnym ruchom fragmentów skorupy ziemskiej.

Klasycznym przykładem ruchów izostatycznych jest podnoszenie się Skandynawii o ok. 10 mm rocznie. Skandynawia, będąca ośrodkiem zlodo­wacenia w plejstocenie, została wgnieciona w astenosferę, co było spowo­dowane wielkim ciężarem lądolodu. Po jego stopnieniu skorupa, dążąc do stanu równowagi, zaczęła się podnosić. Od czasu ustąpienia lądolodu Skan­dynawia podniosła się o 350 m. Ruchy izostatyczne są wypadkową wewnętrznych i zewnętrznych czynników zmienności

9. Cyrkulacja hydrosfery i rola prądów morskich.

Cyrkulacja wód, ruch mas wodnych w zbiornikach stojących (oceanach, jeziorach) w następstwie oddziaływania czynników zewn. i wewn.; do sił zewn. należą oddziaływania astr. (przyciąganie Księżyca i Słońca) i anemobaryczne (np. wiatry) oraz siła Coriolisa, a do sił wewn. — gradienty ciśnienia, temperatury, gęstości wód i in.

Prądy morskie występujące na Oceanie Światowych stanowią rodzaj potężnych rzek przemieszczających się po powierzchniowych warstwach wód morskich i oceanicznych. Posiadają one niezbyt dużą szerokość i miąższość, ale za to bardzo znaczną długość. Uważa się je za jeden z elementów ogólnej cyrkulacji wód na Ziemi. Tempo ich przemieszczania się nie jest duże, najwolniejsze płyną z prędkością 1km/h, zaś te najszybsze, jak Prąd Zatokowy w okolicach Florydy, osiągają prędkość ok. 10 km/h. Do głównych prądów zalicza się: Północnopacyficzny, Północnorównikowy, Równikowy Wsteczny, Południoworównikowy, Kalifornijski, Peruwiański, Brazylijski, Gwinejski, Zatokowy (Golfsztrom), Labradorski, Północnoatlantycki, Grenlandzki, Kanaryjski, Bengalski, Dryf Wiatrów Zachodnich, Mozambicki, Somalijski, Zachodnioaustralijski, Wschodnioaustralijski, Kuro- Siwo, Oja- Siwo. Ponadto należy pamiętać, że ich lokalne odgałęzienia także posiadają swoje nazwy, ale de facto stanowią one część tych wyżej wymienionych. Istnieje bardzo wiele podziałów tych prądów, tak jak i wiele jest elementów je różnicujących. Zacząć należy zatem od ich podziału ze względu na genezę czyli sposób powstawania.

97% wody powierzchniowej Ziemi jest zawartych w oceanach. Woda morska zawiera:

- 96% wody

- 4% sole mineralne

98% soli to chlorki magnezu

Woda jezior i rzek: ( 80 % - węglany, 0,146% mineralizacji wód )

Przeciętne zasolenie wszechoceanów ( 35,5%, temperatura ok. 4 C. )

Zmienność zasolenia:

- równik 34,5% ( duże opady, deszcze zenitalne )

- podzwrotnikowa 38% ( wysokie temperatury, parowanie, brak opadów )

- umiarkowana 35% ( opady umiarkowane, parowanie )

- okołobiegunowa 30% ( małe parowanie, topnienie lodów )

Morze Czarne 280% zasolenia, Morze Martwe 260% zasoleniaW głębszych warstwach oceanu zasolenie jest stałe 34,5 - 35%. Średnie zasolenie Bałtyku 7,8% na powierzchni 10-2,5%,

Źródła Soli:

- cecha pradawna , powstała w czasie kondensacji pary wodnej w początkowym procesie tworzenia atmosfery

- wybuchy wulkanów, oraz dostawa rzekami z lądów przez ścieki i wiatr

Przyczyną cyrkulacji jest:

- falowanie wiatrowe

- przypływy i odpływy

- tsunami

- prądy powietrzne i głębinowe ( Sprzyja temu też: ruch obrotowy Ziemi, rozkład przestrzenny oceanów i lądów )

Cyrkulacja wód- ruch mas wodnych w oceanach, jeziorach

Przyczyny cyrkulacji wód ? :

- przyczyny zewnętrzne ( pływy )

- amemobaryczne ? ( zmiany ciśnienia )

- Siła Coriolisa

Ogólną cyrkulacje wzbudza gł. Nierównomierny rozklad energii słonecznej na powierzchni Ziemi prowadzący do powstawania prądów morskich. Stałe prądy powietrzne np. pasaty powodują powstawanie powierzchniowych prądów morskich, które lączą się z pionowymi prądami gęstościowymi wód i okresowymi prądami pływowymi. Kierunki ruchu mas wodnych w oceanie są zgodne z kierunkiem masz powietrza.

Wyróżnia się aż osiem typów genetycznych prądów morskich:

Powstałe wskutek działalności wiatru- wiatrowe

Mogą wywoływać je zarówno wiatry stałe (passaty) jak i okresowe (monsuny), lub dominujące w danej szerokości geograficznej (np. wiatry zachodnie). Systematyczne oddziaływanie wiatru na powierzchnię wody sprawia, że jej masy zostają wprawione w ruch, który trwa wtedy gdy oddziałuje czynnik.

Powstałe wskutek nachylenia powierzchni wody- grawitacyjne

Siła grawitacyjna sprawia, że wody morskie znajdujące się pod pewnym nachyleniem opadają swobodnie w dół. Jest to początkowy etap powstawania trwałego ruchu czyli płynięcia prądów.

Powstałe w wyniku oddziaływania gradientu ciśnienia hydrostatycznego- gradientowe

Zmiany ciśnienia hydrostatycznego implikują między innymi lokalne różnice w gęstości wody, a także zmianę położenia wód morskich z płaskiej na pochyłą. Wody dążąc do równowagi wprawione zostają w ruch, który nabiera określonego kierunku. Podobny efekt powstaje również wskutek różnic ciśnienia atmosferycznego występującego nad zbiornikami morskimi (prądy morskie barogradientowe).

Będące efektem zróżnicowania siły grawitacyjnej i siły Coriolisa- geostroficzne

Prądy te także stanowią odpowiedź na zachwianie równowagi w rozkładzie gęstości bądź też na zmianę położenia powierzchni wód, jej odchylenie od poziomu.

Mające swe źródło w nierównomiernej gęstości wody- gęstościowe

Wody oceaniczne nie są jednorodne ani pod względem temperatury, ani składu, a co za tym idzie różnią się także między sobą gęstością. To właśnie nierównomierna gęstość wód, podobnie jak w dwóch poprzednich przypadkach, sprawia, że przyroda dąży do jej wyrównania. Jest ono możliwe waśnie wskutek przemieszczania się wody w formie prądów morskich Oprócz tych omówionych typów, wyróżnia się także prądy kompensacyjne czyli wyrównawcze, wstępujące (zjawisko upwellingu) oraz przypływowo- odpływowe (związane z pływami

Przyczyny i charakterystyka wszechoceanu

.

Ze względu na istnienie strefy gorącej i stref zimnych następuje transfer ciepła mas powietrza i wody, ponieważ dają one do wyrównania różnicy potencjałów energii.

Przebieg prądów powierzchniowych wiążą się z cyrkulacją atmosferyczną czyli z lokalizacją wyzów i niżów barycznych i ogólnym rozkładem gęstości wód.

Główny rdzeń cyrkulacji hydrosfery powstaje przy udziale pasatów.

Z uwagi na obrót Ziemi z zachodu na wschód prądy są silniejsze wzdłuż zachodnich Obrzeży oceanów. Od zachodu ubytki uzupełniają prądy oddalone wszechoceanu

( UPWELLING = DIWERGENCJA)

Ponad osiami prądów ciepłych przemieszczają się cyklony ( niże baryczne ), a ponad strefami zimnych prądów tworzą się zatoki wysokiego ciśnienia - antycyklony ( wyże baryczne )

Prąd zatokowy - najdłuższy, najsilniejszy i najcieplejszy prąd. Przemieszcza wody na długość 10 tys. km. Występuje na PN Atlantyku. Jest to cały system prądów. Szerokość 50-450km.

Arktyczny prąd okołobiegunowy - zimny, najpotężniejszy prąd opływający Antarktydę. Sięga dużych głębokości i obejmuje nawet wody przyziemne.

Downelling - odbywa się to, gdzie zbiegają się prądy morskie. Tonięcie wód powierzchniowych ( wody zimne )

Upwelling - podnoszenie się wód ( wody zimne ), wznoszenie się wod ku powierzchni.

Rola prądów morskich:

- przenoszą ok. 50% ciepła z niskich ? do wysokich ?

- odrywają ważna rolę w kształtowaniu mas wszechoceanu

- wpływają na zasolenie, zawartość tlenu, barwę i przeźroczystość mas wodnych

- mają duży wpływ na procesy biologiczne

- wpływają na kształtowanie się brzegu mórz, na tworzenie się ławic

- zimne wody polarne są płucami oceanów

- ciepłe wody prądów pow. pływają na zimnych i ciężkich wodach głębinowych

10 Cyrkulacja atmosfery i jej skutki.

Ogólna cyrkulacja atmosfery obejmuje wszystkie aspekty przemieszczania się mas powietrza oraz spowodowany tymi ruchami przepływ i wymianę różnych form energii w układzie planetarnym. Od cyrkulacji o charakterze planetarnym odróżnić należy cyrkulację o małym zasięgu przestrzennym (wiatry lokalne) wywołaną specyficznymi czynnikami charakt. dla określonego obszaru. Cyrkulacja atmosfery uwarunkowana jest przede wszystkim dostawą promieniowania słone-cznego do powierzchni Ziemi, na co wpływ ma kształt naszej planety oraz jej ruchy, obiegowy i obrotowy. Czynniki te powodują nierównomierny dopływ energii do powierzchni Ziemi (różny kąt padania promieni słonecznych), występowanie pór roku oraz występowanie sił Coriolisa i siły odśrodkowej, powodujących odchylenie wiatrów od ich początkowego kierunku. Bardzo ważnym czynnikiem kształtującym cyrkulację jest rozmieszczenie lądów i mórz, ze względu na ich odmienne właściwości przewodnictwa cieplnego. Wszystkie te czynniki wpływają na wielkość ciśnienia atmosf., którego różnice wywołują ruch powietrza.

W trójwymiarowym modelu ogólnej cyrkulacji atmosfery wyróżnić można po 3 komórki cyrkulacyjne na każdej półkuli:

- Komórka cyrkulacyjna Hadleya występuje między zwrotnikiem a równikiem. Przyczyną powstawania komórek Hadleya są silne prądy konwekcyjne występujące po północnej i południowej stronie równika. Gorące powietrze unoszone jest do górnej troposfery, w wyniku czego w pasie równikowym powstaje układ baryczny niskiego ciśnienia. Podczas ruchu wznoszącego (prąd wstępujący) dochodzi do ochładzania powietrza i kondensacji pary wodnej, oddawanej w postaci opadów.

- Komórka cyrkulacyjna Ferrela tworzy się na każdej półkuli w umiarkowanych szerokościach geograf. Powietrze opadające na zwrotnikach przemieszcza się ku strefom niskiego ciśnienia jako wiatry zachodnie. Nad kołami podbiegunowymi powiet. to unosi się ku górze, by przemieszczać się w górnej troposferze ku zwrotnikom jako wiatry wschodnie. Na półkuli północnej dochodzi do częstego rozwoju i przemieszczania się układów niskiego ciśnienia (cyklonów).

Cyklony tropikalne

W strefie międzyzwrotnikowej występują zakłócenia ogólnej cyrkulacji atmosfery w postaci cyklonów tropikalnych. Są to zjawiska dość rzadkie. Powstają w wyniku dużego spadku ciśnienia w masach powietrza bardzo ciepłego i wilgotnego (nad oceanami o temp. wody powyżej 25°C). Przyczyną ogromnej prędkości, z jaką przemieszcza się powietrze, jest duży gradient ciśnienia. Porusza się ono z prędkością nawet 120 km/h. Lokalnie nazywane są: huraganami (Antyle, Ameryka Środkowa i Północna), cyklonami(Indie), tajfunami (Azja Południowo-Wschodnia). Cyklony tropikalne rodzą się w pasie powyżej 5° szerokości N i S.. Cechą charakterystyczną cyklonów tropikalnych jest wirowy ruch powietrza oraz występowanie tzw. oka cyklonu (centrum) o śr. 10-60 km, w którym panuje cisza i nie występują chmury. Bezpośrednio do niego przylega strefa najsilniejszych wiatrów, którym towarzyszą intensywne ulewy, dające ponad 500 mm opadu w ciągu jednego czy dwóch dni.

Masy powietrza można podzielić według dwóch kryteriów geograficznego i termicznego. Według kryterium geogra-ficznego wydziela się masy powietrza:

- arktycznego lub antarktycznego (PA),

- polarnego (PP),

- zwrotnikowego (PZ),

- równikowego (PR).

Różne masy powietrza nie występują obok siebie bezpośrednio, lecz rozdzielone są strefami przejściowymi, tzn. powierzchniami frontowymi. Ponieważ powierzchnia frontowa nachylona jest pod pewnym kątem do powierzchni Ziemi, wyznaczoną w ten sposób linię przecięcia nazywamy frontem atmosferycznym.

Główne fronty atmosferyczne rozdzielają masy powietrza wyodrębnione według klasyfikacji geograficznej:

- front arktyczny rozdziela masy powietrza arktycznego od polarnego,

- front antarktyczny rozdziela masy powietrza antarktycznego od polarnego,

- fronty polarne rozdzielają masy powietrza polarnego od zwrotnikowego.

Wtórne fronty atmosferyczne rozdzielają różne części tej samej masy powietrznej, mające jednak inne właściwości fizyczne spowodowane oddziaływaniem podłoża (np. morze - ląd) lub przekształcaniem się masy powietrznej. Ze względu na sposób przemieszczania się tych frontów dzieli się je na:

-front ciepły - przemieszcza się w stronę chłodnej masy powietrza,

-front chłodny - przemieszcza się w kierunku ciepłej masy powietrza,

- front okluzji - powstają wtedy, gdy szybciej przemieszczający się front chłodny dogania wolniejszy front ciepły,

- front stacjonarny - utrzymuje się w tym samym miejscu, nie przesuwa się w żadną stronę. Nadejście frontu atmosferycznego powoduje zmianę pogody, gdyż napływa masa powietrza o odmiennych właściwościach od tej, która występowała na danym obszarze do tej pory.

Rozmieszczenie ciepła na Ziemi

W nagrzewaniu Ziemi przez Słońce występuja w zjawiska:

- przenoszenie energii w postaci energii promienistej 50%

- przemiana energii promienistej pochłoniętej przez Ziemię w energię cieplną

Ilość promieniowania zależy od:

- odległości Ziemi od Słońca

- kąt padania promieni słonecznych

- przekształcania energii promienistej w atmosferze i na powierzchnie Ziemi

- od albedo ( stosunek światła odbitego do pochłoniętego )

Cieplne strefy Ziemi:

Gorące - międzyzwrotnikowe ( 2 razy w roku słońce świeci w zenicie )

- róznica między dniem i nocą niewielka, a dopływ energii równomierny

- roczna śr. Temp. 20 C. ( izotermia )

2 umiarkowane - między zwrotnikami a kołami podbiegunowymi

- temp. Są znacznie zróżnicowane

- leża na obu półkulach

2 chłodne - miedzy biegunami, a kołami podbiegunowymi

- dzień lub noc mogą trwać dłużej niż 24 h.

- śr. Temp. Najcieplejszego miesiąca poniżej 10 C.

2 podsfery - wiecznego mrozu - obszaru okołobiegunowe

11. Zasady strefowości geogrficznej oraz piętrowość.

Strefowość geograficzna to prawidłowe następstwo krajobrazu wraz ze zmianą szerokości geograficznej od równika ku obu biegunom.

Przyczyna tych zjawisk (strefowości) jest kulisty kształt Ziemi oraz jej położenie w stosunku do słońca. Powoduje to, że od równika ku biegunom wyraźnie zmniejsza się kąt padania promieni słonecznych, a tym samym zmniejsza się ilość ciepła dochodzącego do powierzchni Ziemi. Okolice okołorównikowe otrzymują od 5 do 7 razy więcej energii cieplnej niż tereny okołobiegunowe.

Piętrowość - jest to prawidłowe następstwo składników krajobrazu wraz ze wzrostem wysokości nad poziom morza. Jest funkcją rzeźby skorupy ziemskiej. Pasmo górskie jest efektem działań procesów astrefowych, w obrębie wyniesionego fragmentu skorupy ziemskiej będziemy obserwować zjawiska powstające w skutek procesów strefowych.

W górach obserwujemy gradient aerotermiczny (spadek temperatury wraz z wysokością). Wielkość gradientu zależy od wilgotności powietrza. Powietrze suche -> gradient suchoadiabatyczny 1ºC na 100 m.; powietrze wilgotne -> gradient wilgotnoadiabatyczny 0,6ºC na 100 m.. Gradient istnieje na wysokości, w której następuje całkowite skroplenie pary wodnej.

W górach obserwujemy również wzrost promieniowania słonecznego wraz z wysokością.

* Piętrowość roślinna to przejaw strefowości, bez bezpośredni efekt piętrowości klimatycznej

12.Czynniki astrefowe w powłoce krajobrazowej Ziemi.

- źródła energii procesów astrefowych

- piętrowość

Jednym z ważniejszych czynników astrefowych warunkujących klimat jest rozkład lądów i mórz. Powierzchnie lądów i mórz różnią się pod względem właściwości fizycznych. Skały tworzące lądy w lecie szybciej się nagrzewają, aniżeli wody oceanów. Oceany w lecie magazynują cie­pło, które powoli oddają w zimie. Masy powietrza formujące się nad każdą z tych powierzchni, oprócz różnej charakterystyki termicznej róż­nią się jeszcze wilgotnością. Innym czynnikiem astrefowym jest wysokość nad poziomem morza i rzeźba terenu. Wraz z wysokością maleje oddziaływanie ze strony pod­łoża, a wzrasta wpływ Słońca.

13. Zjawiska rytmiczne w powłoce krajobrazowej Ziemi.

Rytmiczne i cykliczne zmiany epigeosfery: cykl geologiczny, geomorfologiczny, klimatyczny, glebowy i hydrologiczny.

Cykl geologiczny - nieustający cykl obiegu skał na Ziemi, polegający na wietrzeniu, cementacji, przeobrażeniu, topnieniu a także krzepnięciu skał. Jest to efektem budowania i niszczenia skorupy ziemskiej przez siły natury. Czas trwania tych procesów oblicza się w milionach lat. Podczas tego cyklu dochodzi do tworzenia się skał osadowych, które pod wpływem wysokiej temperatury i ciśnienia przeobrażaja się w skały metamorficzne. Następnie mogą znów zmienic się w skałę osadowa lub stopić się i zasilić magmę. Magma po wydostaniu się na powierzchnię krzepnie, tworząc skałę magmową. Skała magmowa pod wpływem ciśnienia i temperatury może być przeobrażona w skałę metamorficzna lub poddana procesom niszczenia. Powstaje wtedy, z którego tworzy się skała osadowa.

Cykl hydrologiczny - naturalny obieg wody na Ziemi. Obejmuje on procesy zachodzące zarówno w atmosferze takie jak: parowanie, kondensacja, opady, transport wilgoci; biosferze: pobieranie wody i jej oddawanie w procesie oddychania czyli transpiracji, jak i w litosferze: wsiąkanie, spływ podziemny i powierzchniowy. W cyklu hydrologicznym wyróżnia się obieg duży i mały.

Cykl geomorfologiczny , cykl denudacyjny -cykl przemian i rozwoju rzeźby jakiegoś obszaru pod wpływem czynników rzeźbotwórczych, które prowadzą do obniżenia wyniosłości na powierzchni Ziemi.

---