Artysta plastyk i architekt wnętrz, w swej pracy zawodowej zajmuje się aktywnie artoterpią wykorzystując m.in. pracę z mandalą jako narzędziem oddziaływania terapeutycznego. Prowadzi także zajęcia w Ośrodku Spotkań Akademii Życia we Wrocławiu.
SZTUKA MANDALI - SZTUKA ŻYCIA
Twórczość artystyczna zawsze nieodłącznie związana była z dziejami człowieka. Człowiek prehistoryczny rzeźbiąc w kamieniu i kości zwierzęcej, malując na ścianach jaskiń, nie czynił tego dla żadnej bezpośredniej korzyści - nie stawał się przez to bardziej syty ani nie było mu cieplej. Można się w tym doszukiwać praktyk magicznych, które miały mu zapewnić bezpieczeństwo i powodzenie w łowach. W każdym razie już pierwsze znane nam dzieła sztuki mówią, że człowiekowi z jaskiń przestało wystarczać proste zaspokojenie fizycznych potrzeb, ale że pragnął czegoś więcej. Nie tylko pracował by zaspokoić te potrzeby, ale tworzył by zaspokoić potrzeby innego rodzaju . Od czasów prehistorycznych po dziś dzień poprzez sztukę rysunku wyrażał swoje uczucia i uwieczniał ważne wydarzenia, komunikował się z innymi ludźmi za pomocą symboli.
W ostatnich latach coraz powszechniejsze staje się wykorzystanie twórczości, żeby pomóc ludziom w odnalezieniu siebie, swojej drogi życiowej a także pomóc w indywidualnym rozwoju. Arteterapia czyli terapia poprzez twórczość może to w znaczącym stopniu ułatwić.
Już od dawna psychologowie usiłowali zgłębić istotę przeżycia estetycznego, wytłumaczyć proces związany z tworzeniem. Ekspresja w sztuce stymuluje fantazję i spontaniczność. To daje możliwość pełniejszego wglądu w swoje wnętrze.
Podczas gdy psychoanalitycy używali słowa do opisu symbolicznych wyobrażeń, marzeń i snów, arteterapia umożliwia bezpośrednie przełożenie tego materiału w obraz, rysunek, rzeźbę. Ludziom często łatwiej przychodzi narysować coś niż ująć w słowa. C.G. Jung nie tylko ośmielał pacjentów do rysowania swoich snów i marzeń ale także do rzeźbienia i malowania mandali jako sposobu obserwowania zmian w psychice podczas pracy nad sobą - widział w tych dziełach "drzwi do nieświadomości". Innym przykładem wykorzystania wizualnej wyobraźni w poradnictwie są testy skojarzeń, w których klient rysuje bądź reaguje na dany mu obraz (test Roschacha). Testy oparte na skojarzeniach na temat obrazów są tak samo ważne w analizie przypadku jak werbalne komentarze klienta. Dobrze przeszkolony arteterapeuta jest w stanie z prac pacjentów zrozumieć co się dzieje na ich poziomie nieświadomym, tak jak terapeuci innych szkół mogą to uczynić wykorzystując słowa. Jeżeli weźmiemy pod uwagę uniwersalny proces komunikacji we wszystkich aspektach ludzkich rytuałów, marzeń, snów oraz ekspresji artystycznej to człowiek ciągle wypowiada się poprzez niewerbalne symbole, które wydają się bardziej uniwersalne niż komunikacja poprzez słowa.
W mojej pracy chciałabym zająć się wykorzystaniem mandali w terapii grupowej. Na początku chciałabym przedstawić etymologię słowa mandala. W "Krytycznym słowniku analizy Jungowskiej" mandala opisana jest jako magiczne koło. Jest to figura geometryczna, w której okrąg jest wpisany w kwadrat lub kwadrat w okrąg. Mandala dzieli się na mniej więcej równe 4 części lub wielokrotność 4. W zależności od perspektywy patrzącego promieniuje na zewnętrz lub do wewnątrz. W interpretacji Junga mandala jest wyrazem psyche a w szczególności jaźni (archetypowego obrazu pełni potencjału człowieka i jedności osobowości jako całości). Mandale mogą pojawiać się w snach lub obrazach w czasie trwania analizy jungowskiej. Chociaż mandale mogą wyrażać możliwość stania się pełnią lub reprezentować kosmiczną pełnię (np. wielkie mandale w tradycji religijnej), mogą one też spełniać funkcje obronne dla ludzi, którzy czują się rozbici. W rozdziale pierwszym mojej pracy chciałabym przybliżyć znaczenie i historię symbolu mandali, w rozdziale drugim zajmę się podstawowymi kolorami, symbolami i liczbami jakie mogą się pojawiać na rysunkach, a w rozdziale ostatnim opisaniem praktycznego wykorzystania mandali w pracy z grupą. Wezmę pod uwagę kilka grup, które brały udział w warsztatach psychoterapeutycznych i psychoedukacyjnych o różnej tematyce w ciągu 2 lat. Grupy składały się z kobiet i mężczyzn w różnym wieku, w większości z wyższym wykształceniem. Część z nich była zainteresowana własnym rozwojem i szeroko rozumianą psychoedukacją a część była w trakcie trwania psychoterapii.
Rozdział I
ISTOTA, SYMBOLIKA I HISTORIA MANDALI
Jednym z najczęściej powtarzających się i chyba jednym z ważniejszych symboli jest mandala. Jak pisał C. G. Jung słowo "mandala" pochodzi z sanskrytu i oznacza po prostu "koło". W praktyce religijnej i psychologii określa się nim obrazy na planie okręgu, które mogą być namalowane, narysowane, wyrzeźbione lub tańczone (moim zdaniem mogą być także śpiewane). Tego rodzaju struktury można znaleźć na przykład w buddyźmie tybetańskim, a okrągłe wzory w figurach tanecznych występują w klasztorach Derwiszy. Mandalą może być każdy okrągły rysunek. Jego barwy i symbole odzwierciedlają psychiczny stan autora. Tworzenie mandali, któremu towarzyszy wyciszenie, jest rodzajem medytacji, wyprawą w głąb własnej psychiki.
W astrologii mandala jest kosmogramem czyli rysunkiem na planie koła, w którym zaznaczone są planety, znaki zodiaku, domy i aspekty - tak powstaje horoskop . W centrum kosmogramu znajduje się Ziemia, naokoło to, co z niej widać z tego konkretnego miejsca w którym człowiek się urodził. "Oznacza to, że astrologia interpretuje obserwowalną paralelę między zjawiskami zachodzącym w Kosmosie i bardziej lub mniej precyzyjnie określonymi zmianami w życiu jednostek lub społecznych zbiorowości"
Wg Z. Krzaka treść mandali może być "wieloraka i wieloaspektowa:
Mandala reprezentuje model świata (kosmogram). Krąg oznacza peryferie kosmosu i wpisane są weń 4 kierunki kardynalne zbiegające się w centrum, toteż w mandalę bywają wprowadzane treści kosmogoniczne i astronomiczne,
Centrum mandali to reprezentacja tzw. absolutnej jedności, siedziba najwyższej zasady stwórczej czy najwyższego bóstwa. Przyzywane w trakcie medytacji bóstwo opuszcza się z nieba w sam środek mandali (w tym sensie mandala stanowi teofanię).
Mandala reprezentuje też czasową strukturę kosmosu (chronogram), mianowicie umieszcza się w niej elementy symboliczne, zwane nidanami, które modelują nieskończoność i cykliczność czasu, a więc może to być koło czasu.
Mandala może też być "instrumentem gnosis", umożliwiającym zachodzenie indywiduacji w sensie Jungowskim, a zarazem psychogramem stabilizującym i restrukturalizującym psyche w procesie osiągania pełni.
Z jednej strony reprezentuje krąg widzialnego świata i jego 4 kardynalne kierunki: wsch., zach., płn., pd., a z drugiej, jak wykazał Jung, jest wyłoniona z psyche jako ideo-archetyp jaźni. Stwierdzono bowiem, że struktura ta może ujawniać się z podświadomości w marzeniach sennych oraz w stanach psychopatycznych i ekstatyczno-wizyjnych. Jest to znaczący symbol pełni psychicznej odgrywający ważną rolę w stanach kontemplacyjno-medytacyjnych mistyków, w procesie inicjacji szamańskiej, inicjacji heroicznej i indywiduacji Jungowskiej."
Mandala jest obecna w sztuce i architekturze od pradziejów. Występowała we wszystkich częściach świata i we wszystkich znanych nam kulturach. Ludzie narodzili się na kolistej planecie, która porusza się wokół Słońca po kolistej orbicie. Podświadome doświadczenie tego ruchu zdaje się być zakodowane w naszym ciele. Kolisty jest horyzont, Słońce, Księżyc, gwiazdy. Najwcześniejsze praktyki rytualne koncentrowały się wokół Słońca i Księżyca o czym świadczą mandale wyryte w kamieniu w różnych częściach świata.
Najstarsze znane przykłady mandali to przypisywane człowiekowi neandertalskiemu (żyjącemu 50 tys. lat temu): krąg kamienny wokół czaszki ludzkiej w jaskini Guad Tari (Włochy) i krąg z rogów kozła dookoła ludzkiego szkieletu w Teszik-Tasz (Uzbekistan), ze środkowej epoki kamiennej pochodzi krąg z krzyżem namalowanym na otoczaku kamiennym z Mas-d`Azil (Francja). Mandale możemy znaleźć w prehistorycznych malowidłach naskalnych na Saharze. Mandale z wizerunkami ryb i ptaków ze swastyką w centrum oraz wizerunkami ludzi i zwierząt były przedstawiane na ceramice pochodzącej z Samarry (płn., Irak) z V tysiąclecia p.n.e. Podobne mandale występowały na ceramice pochodzącej z Bałkanów z późnej epoki kamiennej. Z Rumunii i Ukrainy z okresu młodszej epoki kamiennej również pochodzą naczynia z malowanymi na nich barwnymi mandalami (koło z zaznaczonym centrum i 4 głównymi kierunkami). Mandale występowały też w kulturze Azteków w Meksyku (kalendarz aztecki). Symbol mandali pojawiał się także w architekturze od zamierzchłych czasów - w formacjach megalitycznych od VI tysiąclecia p.n.e. do czasów nowożytnych. Poza symbolami na głazach i ceramice mandale najczęściej występowały w świątyniach i grobowcach. Pojawiały się okrągłe kurhany z dodatkowymi kręgami kamiennymi zorientowane wg stron świata, kromlechy czyli kręgi kamienne, drewniane i ziemne z 4 przejściami i zaznaczonym centrum. Ziemskim odbiciem koła niebieskiego był Stonehenge: ten kamienny krąg uważany jest za dawne centrum rytuałów ku czci ciał niebieskich. W Pekinie, w świątyni nieba w pałacu cesarskim centralny ołtarz świata został zbudowany na planie mandali. Także w wielu państwach Azji na planie mandali zakładane były miasta, pałace, świątynie i centra kulturowe . Także islamskie miasta budowano przeważnie na planie koła z centralnym placem pośrodku, od którego promieniście rozchodziły się ulice.
Mandale można odnaleźć również w naskalnej sztuce skandynawskiej z epoki brązu i żelaza. Symbol ten występuje również u Indian: Nawahowie uważają, że "sakralny porządek mandali przywraca harmonię i przywołuje pomocne bóstwa" Ich uzdrowiciele używają do leczenia pacjentów mandali wykonanej z kolorowego piasku, w której środku sadza się chorego.
Istnieją również liczne mandale pochodzące ze średniowiecza, zawierające wizerunek Chrystusa w centrum a 4 ewangelistów w 4 zasadniczych punktach . Mandala posiada pradawny magiczny wpływ, ponieważ pochodzi ona pierwotnie z "ochronnego" lub "zaczarowanego", którego magia zachowała się w wielu zwyczajach ludowych.
Mandala służy jako mapa wewnętrznej rzeczywistości kierująca i wspierająca psychiczny rozwój tych, którzy pragną poszerzać świadomość duchową. Może być również ilustracją określonych duchowych odkryć: Jung sugeruje, że na takiej właśnie zasadzie stworzono pierwsze mandale rytualne. Tybetańska mandala stanowi wizualną pomoc w medytacji . W tradycji buddyjskiej mandale szkicuje się na ziemi wcześniej poddanej stosownym obrzędom. Do nakreślenia linii i figur używa się kolorowych proszków, barwy i ich położenie na mandalach są ściśle określone. Tak przygotowane mandale towarzyszyły inicjacjom do rozmaitych cyklów tantrycznych. Mandale bywały również malowane na płótnie. Kreślenie tradycyjnej mandali nie jest rzeczą prostą. Jest rytuałem mającym na celu duchowe odrodzenie człowieka. Uczestnictwo w nim wymaga wielkiej uwagi i skrupulatności. Najmniejszy błąd, pominięcie czy przeoczenie niweczy całe dzieło. Jak w każdej czynności zarówno magicznej jak i rytualnej gwarancją sukcesu jest absolutna precyzja i właściwa koncentracja wykonującego, gdyż w przeciwnym wypadku nie są spełnione warunki psychologiczne, aby mógł zaistnieć proces zbawczy. Przy konstruowaniu mandali istotny jest nawet rodzaj sznurka (ma być spleciony z 5 nitek, każda w innym kolorze), którego należy użyć do kreślenia poszczególnych części mandali. Sznurek ten zabarwiony kolorowym proszkiem napręża się mocno, podnosi dwoma palcami i gwałtownie puszcza - strząśnięty z niego barwny proszek kreśli linie. W wykonaniu mandali nie ma szczegółów, które nie byłyby precyzyjnie określone. Dotyczy to także rytuałów oczyszczających, którym poddane są wszystkie potrzebne akcesoria. Tradycyjna mandala składa się z okręgu zewnętrznego i jednego lub więcej kręgów koncentrycznych, mieszczących w sobie kwadrat podzielony liniami prostopadłymi do siebie, wychodzącymi z centrum ku 4 kątom tak, że powierzchnia jest podzielona na 4 trójkąty. W centrum kwadratu i pośrodku każdego trójkąta jest 5 kół zawierających postacie bóstw bądź ich emblematy. W centrum mandali znajduje się zwykle postać o najwyższej wartości religijnej - Sziwa albo Budda.
W buddyźmie tybetańskim mandala "posiada znaczenie rytualnego instrumentu (jantra), którego zadaniem jest umożliwianie medytacji i koncentracji. Jej znaczenie w alchemii było podobne, gdyż przedstawiała ona syntezę czterech pierwiastków, które zawsze podlegają rozpadowi. Jej spontaniczne pojawienie się u współczesnego człowieka powoduje, iż psychologiczne badania mogą dokładniej wniknąć w jej funkcjonalne znaczenie. Mandala zazwyczaj występuje w przypadkach psychicznego rozszczepienia osobowości czy dezintegracji, jak np. u dzieci w wieku od 8 do 11 lat, których rodzice rozwodzą się lub w przypadku dorosłych, którzy w wyniku nerwicy i jej leczenia natykają się na problem istnienia przeciwieństw w ludzkiej naturze i w konsekwencji tracą orientację albo u schizofreników, którzy widzą świat w zamieszaniu, dlatego że zalały ich niezrozumiałe treści nieświadomości. W tych przypadkach z łatwością da się zauważyć, jak boleśnie przemożny wzór narzucony przez tego rodzaju okrągły obraz równoważy chaos i zamieszanie psychiki poprzez zbudowanie centralnego punktu, będącego punktem odniesienia lub poprzez koncentryczne ułożenie nieuporządkowanej różnorodności i sprzecznych oraz nie dających się pogodzić żywiołów. Jest to wyraźna próba samoleczenia się ze strony Natury, która nie jest wynikiem świadomej refleksji lecz instynktu".
Chińczycy wierzą, że czynnikiem, który łączy człowieka z całym wszechświatem jest specyficzny typ energii życia zwany, qi. Qi jest "kosmicznym oddechem", "energią ducha", cyrkuluje w całym wszechświecie a także w organiźmie człowieka. Sposób działania qi w ciele każdego człowieka jest różny, stanowi o jego indywidualności. Zawsze jednak qi dąży do stworzenia stanu równowagi, harmonii pomiędzy dwiema podstawowymi siłami uniwersum jin i jang. Przedstawione jest to za pomocą czarno-białej mandali, w której na czarnym polu jest zaczątek białego i odwrotnie. Jest to znak Tao.
Ciało ludzkie również może być traktowane jako mandala. Zarówno w buddyźmie jak i hinduiźmie silnie akcentowano znaczenie introspekcji psychologicznej. "Oba systemy rzutują na mandale dramat dezintegracji i reintegracji kosmicznej, przeżywany we wnętrzu osoby - jedynego autora własnego zbawienia, tj. powrotu do prazasady (..)" . Pada przy tym pytanie czy człowiek może obyć się bez rysowanej mandali i umieścić w samym sobie całą wyobrażaną przez nią symbolikę. "Taki skok ułatwiony jest przez równoważność makro- i mikrokosmosu, będącą centralnym punktem jogi i przyjmowaną przez gnostyczne szkoły Indii ( i nie tylko Indii). Ciało ludzkie nie tylko okazuje podobieństwo do Wszechświata pod względem rozciągłości i struktury fizycznej lecz również zawiera w sobie wszystkich bogów (...) Z tą chwilą mandala zewnętrzna przeobraża się w mandalę wewnętrzna, tzn. ciało, w którym symbole tamtej mandali rozmieszczone zostają w porządku analogicznym" . Jednostkowe życie psychiczne odbija w sobie życie kosmosu. "W każdej chwili odbywa się ten sam proces, który owo pierwotne światło prowadzi ku indywiduacji i materii" . Adept jogi wie, że zasada zbawienia jest w nim samym, ale pozostanie bezczynna jeśli nie dołoży on wszelkich starań by ją odnaleźć i wprawić w działanie. Potrzebuje on całej swojej woli by uruchomić moce własnej psyche, która chociaż go więzi, to może dostarczyć mu środków niezbędnych do zbawienia, o ile potrafi z niej czytać i ją ujarzmić. Ciało żąda troskliwości, zaspokojenia pragnień ale bez niego nie można się cieszyć pięknem świata. Jogin nie odrzuca więc ciała ale posługuje się nim jak niezbędnym narzędziem w dziele zbawienia.
Rozdział II
TERAPEUTYCZNA WARTOŚĆ MANDALI
"Nigdy dotąd ludzkość nie odczuwała takiego zapotrzebowania na uzdrawiające moce mandali jak obecnie. Nasz spękany, rozpadający się świat woła o tę spajającą siłę, która stanowi o potędze mandali".
Symbol koła i spirali jest od najdawniejszych czasów ważnym elementem kultury i sztuki człowieka. Motyw ten pojawia się już w prehistorycznych rysunkach naskalnych w Afryce, Europie i Ameryce Północnej.
"Zamknięte, zaokrąglone ze wszystkich stron koło jest widzialnym wyrazem tęsknoty człowieka do ujarzmienia chaosu oraz uświęcenia czasu i przestrzeni aby samemu stać się świętym, doskonałym i tym sposobem osiągnąć zgodność z boskim porządkiem, z rządzącą wszechświatem harmonią" . Do obrazu koła należy środek, który wydłużając się w oś świata łączy ze sobą wszystkie sfery bytu.
Obraz koła jest wyobrażeniem Ziemi, która porusza się dookoła słońca po kolistej orbicie. Może też być symbolem samego Słońca a także Księżyca. "Przemienność dnia i nocy, nieustannie zmieniający się księżyc oraz rytmy pór roku stały się fundamentami światopoglądu opartego na idei koła" . Ten punkt widzenia, nadal istotny dla ludów żyjących w bliskim kontakcie z przyrodą, został doskonale ujęty przez mędrca Indian Dakota, Czarnego Łosia (Black Elk): "Wszystko co czyni Moc Świata dokonuje się w okręgu. Nieba jest okrągłe, a słyszałem też, że ziemia jest okrągła jak piłka i podobnie wszystkie gwiazdy. Wiatr w swych największych porywach wiruje. Ptaki wiją okrągłe gniazda, ponieważ ich religia jest taka jak nasza. Słońce wynurza się i zapada na okrągło. Tak samo księżyc, i oba są okrągłe. Nawet pory roku zataczają w swych zmianach wielkie koło i zawsze wracają tam, gdzie już kiedyś były. Życie człowieka jest kołem od dzieciństwa do dzieciństwa i tak samo jest ze wszystkim, w czym porusza się moc".
Kolory w interpretacji mandali
Użyte kolory i formy są odbiciem procesu życia. Można obserwować ich ewolucję w miarę postępów w pracy nad sobą. Zrozumienie symboliki mandal pozwala na uzyskanie lepszego wglądu w siebie. Wybór kolorów niezależnie od tego jak starannie dobiera się barwy, pozostaje w znacznym stopniu zdeterminowany przez podświadomość. Kolor i forma dają nam szansę pracować z naszymi emocjami i poszerzać pole świadomości. Każdy z nas ma własny słownik form i kolorów, własne skojarzenia, które mogą być pomocne w pracy nad sobą. Choć w mandalach każdy kolor ma przypisane pewne znaczenie, każdy z nas może mieć własny sposób jego interpretowania.
Susanne F. Fincher przedstawia następującą interpretację kolorów i symboli używanych w kreacji mandali:
białemu przypisywano czystość, niewinność, niematerialność, ponadczasowość, duchowość. Kojarzony jest ze światłem, co stanowiło element opowieści o stworzeniu świata, występujący w wielu kulturach, nie tylko chrześcijańskiej. Występuje też zamiennie z kolorem srebrnym. Może występować w mandali jako kolor papieru pozostawiony, nie zamalowany lub biała kredka albo farba nałożona na inne kolory. Przyjmuje się, że biel w mandalach może oznaczać wzmożoną duchowość, otwarcie się na te obszary psychiki, które mogą stanowić źródło natchnienia, uzdrowienia bądź oświecenia. Może oznaczać też utratę energii lub odrzucenie życia cielesnego z jego popędami i słabościami.
Czerwień jest uznawana za kolor życia. W mandali jest interpretowana jako pobudzenie potencjałów uzdrawiających i życiodajnych w psychice rysującego. Jest kolorem powszechnie kojarzonym z krwią, ogniem, aktywnością. W sensie negatywnym kojarzona jest ze złością, agresją i cierpieniem; w pozytywnym z niezbędną energią życiową oraz transformacją ku większej wewnętrznej mądrości. Tworząc mandalę, często sięgają po czerwień kobiety w czasie miesiączki.
Niebieski sugeruje ciszę, spokój, harmonię, pobudzenie ku rozumieniu. Symbolizuje wodę i nieświadomość. Związany jest z myśleniem i trwałymi wartościami, często łączony jest także z macierzyństwem i archetypem matki. Ciemniejsze odcienie tego koloru np. indygo kojarzone są z przebudzeniem intuicji i osiągnięciem mądrości a także, w sensie negatywnym, odwołują się do trudnych doświadczeń konfliktu z matką, uczuć załamania, straty lub zagubienia. Pojawienie się tego koloru w mandali może zapowiadać psychiczne odrodzenie.
Żółty ogólnie postrzegany jest jako kolor słońca, kojarzony z jego ciepłem i życiodajną siłą a także dostatkiem zarówno rozumianym jako dobra materialne jak i duchowe. Wymiennie stosowany jest z kolorem złotym. Przyćmiony żółty może symbolizować negatywne przywiązanie do ojca, co może się przejawiać trudnościami w stosunkach z przełożonymi i władzami. Gdy kolor żółty pojawia się w mandalach świadczy o sile i energii, wyraźnym postrzeganiu rzeczy i wytyczaniu sobie realistycznych celów. Może oznaczać potrzebę nauczenia się czegoś nowego, może też świadczyć o pewnym braku równowagi.
Zieleń jako kolor przyrody, liści, trawy, wody, symbol Matki - Natury kojarzony jest z wrażliwością zmysłową. Występujący w mandalach może świadczyć o umiejętności zajęcia się sobą a także udzielania wsparcia innym. Często występuje w pracach ludzi związanych z niesieniem pomocy innym np. poprzez pracę. Duża ilość zieleni w mandalach może świadczyć o tendencjach do nadopiekuńczości, zaborczości i przesadnej dbałości o innych. Ciemna zieleń może wskazywać na groźne cechy opiekuna i łączy się ze wspomnieniami "ciemnego lasu, w którym mieszka czarownica".
Pomarańczowy kojarzony jest z siłą, asertywnością, dumą i ambicją. W mandalach może sugerować zdecydowane starania, silne poczucie tożsamości. Negatywnie może oznaczać brak samodyscypliny, wrogie nastawienie do autorytetów, stosowanie siły.
Fioletowy lub purpurowy jako mieszanka czerwonego i niebieskiego łączy w sobie energię ze spokojem choć postrzegany jest także jako odrębny kolor. Purpura od dawnych czasów była kolorem królów i biskupów. W mandali kolor ten może oznaczać proces osobistego wzrostu, poszukiwanie źródeł inspiracji, rozwój duchowy bądź potrzebę emocjonalnego wsparcia. Może oznaczać też zaabsorbowanie sobą, dla niektórych symbolizuje uczucia prześladowania i paranoi.
Lawendowy w wymiarze duchowym oznaczać może mistycyzm i pozytywny rozwój duchowy, przebudzenie wiodące do oświecenia. Duża jego ilość w mandalach wskazuje na skłonności do fantazjowania i ucieczkę od rzeczywistości. Badacze zauważali też tę barwę w mandalach ludzi cierpiących na choroby układu oddechowego.
Różowy - połączenie białego i czerwonego tradycyjnie oznaczał zmysłowość, emocje i młodość. Różowy wybierać mogą osoby, które odczuwają fizyczne objawy choroby lub stresu, często sięgają też po ten kolor kobiety w czasie miesiączki. Oznaczać też może nadmierne zaabsorbowanie ciałem. Pozytywnie oznacza cieszenie się zmysłowymi przyjemnościami ciała i akceptację, zachęca do poszukania w sobie tego, co nowe i wymagające opieki.
Brzoskwiniowy łączony jest z żeńską energią, pozytywnie oznacza dojrzałość seksualną lub wyzwolenie potencjału rozrodczego. Negatywnie może się wiązać z przesadnie romantycznym pojmowaniem seksu i jego miejsca w życiu.
Karmazynowy wyraża żywotność, podniecenie i ruchliwość. Może być postrzegany jako połączenie energii czerwonego z niewielką ilością refleksyjnego błękitu. Łączony jest z żeńską formą energii. W mandalach może ukazywać gotowość do otwartego wyrażania własnych przekonań lub podjęcie studiów. Negatywnymi możliwościami mogą być niecierpliwość, egotyzm lub nadmierna emocjonalność.
Brązowy jest kolorem kojarzonym z jesienią. Dlatego często występuje w mandalach tworzonych pod koniec ważnego etapu w życiu lub procesu leczenia. Do jego pozytywnych znaczeń zaliczyć można urodzajność, płodność, szansę na zapoczątkowanie nowego okresu w życiu. Negatywnymi możliwościami są zbyt niska ocena samego siebie lub zablokowana energia. Może też oznaczać brak poczucia bezpieczeństwa.
Turkusowy w mandalach pojawia się często, gdy do dalszego życia potrzebny jest proces gojenia ran, dystansowanie się do zbyt bolesnych przeżyć. Może o oznaczać opieranie się zbyt głębokim emocjom, ale także nieuświadomioną dla nas zdolność psychiki do leczenia się.
Szary jako kolor utożsamiany z brakiem emocji, łączony bywa z depresją. Występuje często w mandalach tworzonych przez narkomanów uzależnionych od heroiny. Może świadczyć o odcinaniu się od uczuć, nieuzasadnionym poczuciu winy za bycie sobą.
Czarny jest symbolem ciemności, tajemnicy często też śmierci i zła. Uważany też bywa za symbol nieświadomości lub wyrzeczenia i pokuty. W mandalach oznaczać może depresję, stratę lub żałobę. Świadome ego może czuć się zagrożone wydobyciem się na wierzch jakiejś nieprzyjemnej cechy charakteru. Może też oznaczać proces integracji mrocznych aspektów naszej osoby oraz początek nowych procesów.
Istotne dla interpretacji mandali wydają się też połączenia kolorów na jednym rysunku. Tak np. występowanie razem czerwonego i niebieskiego lub czerwonego i zielonego może oznaczać konflikt. Żółty z czarnym bądź indygo często występują przy rozchwianiu emocjonalnym. Czarny i czerwony świadczą o doświadczaniu depresji i złości w tym samym czasie i mogą uzewnętrzniać się w impulsywnym zachowaniu. Czarny w połączeniu z różowym mogą świadczyć o negatywnych myślach na swój temat i informować o konieczności podjęcia działań do poprawy samopoczucia i zdrowia. Czarny i biały (bez użycia innych kolorów) mówią o doświadczaniu napięć przeciwności, często też o intelektualnym postrzeganiu świata. Oznaczać to też może symboliczne oddzielenie światła od ciemności i gotowość na przyjęcie nowych idei.
Jako podsumowanie należy dodać, że nie są to jedyne możliwości interpretacji. Każdy z nas ma swój indywidualny sposób postrzegania kolorów i może uczynić z tworzenia mandali narzędzie do własnych badań. Możliwe jest także rozpatrywanie kolorów występujących w mandali w odniesieniu do pór roku. Każda z nich ma swoje barwy, które odróżniają ją od pozostałych.
Wiosenne zielenie, żółcie i róże mogą sugerować coś nowego, wnoszącego nową siłę.
Kolory letnie: zielony, żółty, pomarańczowy, czerwony, brzoskwiniowy i błękitny mogą oznaczać obfitość, spełnienie bądź dojrzałość.
Jesienne brązy, pomarańcze, odcienie złotego mogą oznaczać zbieranie nagród po okresie wytężonej pracy i przypomnienie o tym, by nie zaniedbywać smutku, którego wystąpienie jest naturalnym elementem przemijania bądź końca pewnego etapu w życiu.
Do kolorów zimy zaliczamy czarny, biały i szarości. Świadczą o tym, że po okresie rozwoju nadszedł właśnie czas odpoczynku.
Podstawowe symbole w interpretacji mandali
Chciałabym teraz przedstawić interpretacje najczęściej występujących symboli w mandalach. Muszę zauważyć, że interpretacje uczestników zajęć często różnią się od tej, którą podają opracowania. W mojej pracy, skupiam się na symbolach najczęściej występujących w pracach uczestników zajęć.
Oko - może być symbolem ego a wiele oczu na jednym rysunku może sygnalizować większa zdolność odbierania informacji nadzwyczajnym kanałami. Symbol ten kojarzony jest również z tożsamością kobiecą.
Koło - mniejsze koła w mandali mogą być symbolem ochrony lub wyzwolenia jakiegoś aspektu swojej osobowości. Mandala z pustym wnętrzem może oznaczać gotowość na zmiany, otwarcie lub skłonność do doświadczeń, które rzucają wyzwanie zasadom logicznego myślenia.
Serce - uniwersalny symbol miłości. Oznacza miłość między ludźmi a także miłość jako źródło oświecenia i szczęścia w wymiarze czysto duchowym. W mandali może oznaczać pobudzenie emocji, stan zakochania a także troskę o związki osobiste. Przypomina o potrzebie skupienia się na tym, co najistotniejsze. Serca zranione lub przeszyte strzałą zwracają uwagę na rany i cierpienia, mogą sugerować także zdrowotne kłopoty z sercem.
Spirala - symbolizuje ruch ku centrum i od centrum. Ukazuje wieczny ruch elementów wszechświata. Oprócz koła jest jednym z najstarszych symboli znanych ludzkości. Jest wyrazem "rewitalizacji życia poprzez kontakt z boskimi, twórczymi, uzdrawiającymi energiami najgłębszych pokładów psychiki" . Spirale zgodnie z ruchem wskazówek zegara wskazywać mogą na dążenie ku świadomości. Spirale poruszające się w ruchu przeciwnym mogą świadczyć o dążeniu do nieświadomości. Gdy symbol ten występuje w mandalach świadczyć może o chęci poznania swego miejsca we wszechświecie.
Pająk i pajęczyna - archetypowy symbol tkania, może oznaczać sięganie do wspomnień z najwcześniejszego dzieciństwa a także przygotowanie gruntu do nowego cyklu rozwoju. "Pająki w swym nieustającym tkaniu i zabijaniu - budowaniu i niszczeniu - symbolizują nieustanną przemienność sił, od której zależy stabilność wszechświata".
Trójkąt - oznaczać może treści napływające z nieświadomości. W ich rozszyfrowaniu pomocne bywa zwrócenie uwagi na kolory. Skierowany wierzchołkiem ku górze kojarzony jest z pierwiastkiem męskim. W mandali może zapowiadać pojawienie się czegoś nowego, odrodzenie, kreatywność. W centrum rysunku oznacza aspiracje, zaś zbliżony wierzchołkiem do górnej krawędzi asertywność. Trójkąt skierowany wierzchołkiem do dołu - łączony z pierwiastkiem żeńskim, wskazuje na idee uwalniane ze świadomości lub okres zmian po zakończeniu jakiegoś etapu. Dwa nałożone trójkąty (sześcioramienna gwiazda) sugerować mogą udane zespolenie przeciwnych sił w celu wytworzenia nowej jakości. Oznacza to równowagę energii. Trójkąty działają też jako wskaźniki kierunku. Zwracają naszą uwagę na inne symbole, na które wskazują wierzchołkami. Jeden lub kilka trójkątów skierowanych w mandali wierzchołkami ku centrum może wskazywać na agresję skierowana przeciw sobie. Gdy skierowane są wierzchołkami na zewnątrz może to oznaczać potrzebę ochrony samego siebie lub obecność agresywnej energii.
Tęcza - może oznaczać radość z przejścia przez okres trudny okres. Może sugerować szczególne znaczenie liczby 7, gdyż składa się na nią 7 kolorów. Może oznaczać wyzwolenie przez psychikę potężnych energii uzdrawiania.
Drzewo - przez Junga było uznawane za archetyp jaźni. Oznacza samoodnawiające się życie, zakorzenienie, solidność i trwałość, śmierć i odrodzenie. Jeżeli drzewo wyrasta poza brzeg mandali oznaczać to może dążenie by wyrosnąć poza stare ograniczenia. Odkryte korzenie mogą oznaczać brak poczucia bezpieczeństwa. Może to też sugerować zdrowotne kłopoty z nogami. Bezlistne drzewo może wskazywać na okres uśpienia, drzewo bogato ulistnione o wielu konarach na dobre kontakty z innymi ludźmi. Drzewa z owocami lub kwiatami często są rysowane przez matki wychowujące dzieci. Złamane gałęzie lub dziuple kierują uwagę na zapomniane rany.
Błyskawica
Od zamierzchłych czasów uważana była za atrybut boski. Rozbłysk światła błyskawicy stał się też symbolem nagłego wglądu lub przebłysku intuicji. W mandalach może oznaczać rozpoczęcie nowego cyklu, zaktywizowanie uśpionych dotąd energii. Może symbolizować przebudzenie intuicji lub duchowe.
Dłonie
Przekazują treści poprzez gesty. Zaciśnięta pięść oznacza wyzwanie, wzniesiona ręka wnętrzem skierowana na zewnątrz udziela błogosławieństwa. Wyciągnięta z dłonią zwróconą ku górze to błaganie. Złączone dłonie mogą byś symbolem braterstwa lub małżeństwa. Dłoń z wyciągniętym palcem wskazującym w sztuce wczesnochrześcijańskiej uważano za symbol Boga. Dłonie wykonują pracę, chwytają przedmioty, dlatego ich pojawienie się w mandali może sugerować gotowość do zaangażowania się w życie, realizacji projektów. Dłoń ma 5 palców więc jej symbolika może być związana z liczbami 5 i 10. Dłoń wskazująca na coś palcem na mandali może sugerować konieczność zwrócenia uwagi na dany obszar.
Gwiazda
Przyglądając się gwiazdom lub gwieździe w mandali warto policzyć ich ramiona. Liczba ta i jej symbolika może okazać się istotna przy interpretacji rysunku. Gwiazda wypełniająca koło mandali mówi o poczuciu własnej wartości, tożsamości, misji oraz gotowości do czynu. Liczne mniejsze gwiazdy sugerują konkurujące ze sobą cele, możliwości albo mówią o rozrodczości. Gwiazda wzywa do nawiązania szczególnego kontaktu ze swoim prawdziwym wewnętrznym Ja.
Krople
Symbol ten może być związany z deszczem przynoszącym ziemi wilgoć i urodzaj. W mitologii związany był z płodnością i elementem męskim (mit o Danae). Deszcz tradycyjnie związany jest również z procesem oczyszczenia ale warto wziąć pod uwagę również skojarzenie np. z kwaśnym deszczem, wynikiem zatrucia środowiska, co może stanowić przykład deszczu wrogiemu życiu i wzrostowi. Krople kojarzą się również ze łzami, które mogą być wyrazem zarówno smutku i rozpaczy jak i radości i ulgi. Symbol ten kojarzy się również z krwią i krwawiącą raną Jest to związane z symboliką ofiary. Przy interpretacji mandali zawierającej krople istotny może się okazać ich kolor. Symbol ten może też kojarzyć się z inspiracją nowymi ideami lub naturalnym procesem oczyszczania.
Kwiaty
Zapowiadają nadejście wiosny, są symbolem piękna, przejściowej natury życia a także jego wiecznego odnawiania się. Ofiarowywane są w hołdzie miłości dla uhonorowania dokonań oraz przy rytuale pogrzebowym. Poprzez swój kształt są naturalnymi mandalami. Przyglądając się kwiatom w mandalach warto policzyć ich kwiatki i przyjrzeć się kolorom. Kwiaty mogą oznaczać spełnienie zadania wymagającego poświęcenia i wskazywać na przyśpieszenie osobistego rozwoju.
Motyl
Może występować jako metafora duszy, jest symbolem przemiany. Motyle w mandalach mogą odzwierciedlać piękno, duchowość i odnowę. Ich pojawienie się na rysunku może oznaczać wyjście z cienia, być potwierdzeniem siły psychiki do ciągłego tworzenia siebie od nowa.
Znak nieskończoności
Symbolizuje nieograniczony czas, przestrzeń i ilość. Reprezentuje harmonijną jedność dwóch przeciwieństw. W mandali może ujawniać pragnienie odniesienia się do Nieskończonego - Boga lub być próbą zrównoważenia przeciwieństw. Może też wyrażać dobrą relację z drugim człowiekiem - przyjacielem, współmałżonkiem czy terapeutą.
Kwadrat
Sprawia wrażenie stanowczości, stabilności i równowagi. Sugeruje równowagę czterech różnych elementów. Kwadratura koła była figurą alchemiczną, w której symbol Nieba - koło - spotyka się z symbolem Ziemi - kwadratem. Jung wymienia kwadraturę koła jako jedną z form, którą wyjątkowo często widywał w pracach swoich pacjentów. Traktował ją jako świadectwo dynamiki jaźni, jako próby psychiki, aby zrównoważyć często rywalizujące ze sobą możliwości czterech funkcji: myślenia, odczuwania, odbioru zmysłowego i intuicji. S. Fincher sugeruje, iż narysowany prostymi liniami kwadrat wyraża racjonalność, ziemskość, mocne osadzenie, jasność myślenia, gotowość do nauki i pragnienie odnoszenia sukcesów.
Krzyż
Jego najważniejszym znaczeniem jest spotkanie przeciwieństw - tego co duchowe (pion) i materialne (poziom) lub też przeciwieństw ciemne - jasne, świadome - nieświadome, itd. Jung dostrzegał w krzyżu symbol równowagi przeciwieństw w obrębie całej osoby. Krzyż może sugerować konieczność rozstania się z trybem życia, do którego jesteśmy przyzwyczajeni. Może zapowiadać czas, w którym ego będzie postawione przed koniecznością wytrwania okresu próby. Może dotyczyć walki, zmagania się z podjęciem trudnej decyzji lub zaangażowania się w ryzykowne przedsięwzięcie a także oznaczać równoważenie przeciwieństw stanowiących część natury ludzkiej. Krzyż w formie X może sugerować zakończenie cyklu.
Liczby w interpretacji mandali
Przy analizowaniu kształtów mandali można wziąć pod uwagę także liczby: często graficzne formy liczb bywają włączane świadomie bądź nie do wzoru rysunku.
liczba ta może oznaczać jedność i początek procesu, pojedyncze formy lub kolory mogą sugerować rodzący się potencjał rozwoju. Może być symbolem jedności, może oznaczać sposób myślenia pozbawiony przeciwieństw. Może też symbolizować całkiem odmienną postawę - bycie "numerem 1", duży stopień świadomości siebie, czasem wręcz egotyzm.
sugeruje dualizm, podział na światło i cień, świadome i nieświadome, oddalenie się od jedności, separację, konflikt, zderzenie przeciwieństw lub stan równowagi między spolaryzowanymi siłami. Dwójka sugeruje także intymność - parę tworzą kochankowie i małżonkowie. Uwidacznia też się w ciele ludzkim, gdyż większość organów jest parzysta. Jako połączenie przeciwieństw może oznaczać powrót do harmonii. W mandali może być symbolizowana przez dwie identyczne formy geometryczne, rośliny, postaci ludzkie, itp.
może świadczyć o pragnieniu niezależności, sugerować wysiłek jednostki w celu ustanowienia tożsamości oddzielnej od tożsamości rodziców. Od tysiącleci związana jest też z religią: chrześcijański Bóg występuje w 3 osobach, pogańskie boginie przejawiały się w 3 postaciach: dziewicy, matki, wiedźmy (staruchy). Chrystus przebywał 3 dni w grobie, podobnie Jonasz pozostawał 3 dni w brzuchu wieloryba. Jung uważał motyw 3 dni lub 3 nocy jako charakterystyczny dla opowieści bohaterskich: "jest to okres inkubacji, w którym bohater doznaje przemiany - metafora spotkania z nieświadomością, które jest zarazem przerażające i transformujące" .
wiąże się z 4 porami roku, 4 żywiołami, z których wg Greków zbudowana była materia. Wg Junga czwórka była naczelnym symbolem jaźni. "Jung postrzegał mandale charakteryzujące się poczwórnością jak naturalną, podejmowaną przez psychikę, próbę powołania symbolicznej struktury, dzięki której można by dotrzeć do zrozumienia rzeczywistości ostatecznej (...). Kiedy konstruujesz mandalę z układem poczwórnym twoją ręką kieruje potrzeba doświadczania równowagi, harmonii i porządku"
to liczba naturalnej całkowitości, często występuje w przyrodzie - jako liczba płatków kwiatu, ramion rozgwiazdy, komór rdzenia jabłka. Odnosi się również do fizycznej rzeczywistości ciała, każda z dłoni i stóp ma po 5 palców. Kiedy stoimy twardo na podłożu, z rozstawionymi nogami i wyciągniętymi w bok ramionami, dłonie, stopy i głowa stanowią 5 wierzchołków ciała. Mandale charakteryzowane przez 5 mogą sugerować zaangażowanie w przekształcaniu osobistej wizji w rzeczywistość, może to być związane z poczuciem misji lub z chęcią dania czegoś od siebie światu.
może być związane z zakończeniem cyklu kreatywności, może sugerować przerwę, która następuje po ukończeniu dzieła. W mandalach może oznaczać osiągnięcie celów, spowolnienie działań twórczych lub pogłębienie się poczucia duchowości.
jest mocno związana z mistyką. Było 7 planet czczonych jako bogowie, jest 7 kolorów tęczy, którą uznawano za boski powrót na ziemię. W tradycji amerykańskich Indian jest 7 kierunków, poza pd., płn., wsch., i zach., uznawali jeszcze kierunek w górę i w dół oraz centrum czyli samego siebie. Jest 7 grzechów głównych i 7 darów Ducha Św. Liczba 7 mówi o zakończeniu pewnego cyklu. W biblijnej opowieści o Stworzeniu Bóg 7 dnia odpoczywał ukończywszy swe dzieło. 7 w mandali może oznaczać zakończenie jakiejś fazy życia, przedsięwzięcia lub spełnienia ambicji. Może też wskazywać na równoważenie męskich i żeńskich aspektów człowieka.
uważana jest za liczbę stabilności, harmonii i odrodzenia. Położona poziomo przypomina znak nieskończoności. Jung uważał 8 za symbol całkowitości, gdyż jest to wielokrotność liczby 4, naczelnego symbolu jaźni. W mandalach może reprezentować równowagę dobranych parami przeciwieństw, idei albo osób.
"w europejskiej filozofii ezoterycznej 9 symbolizowała kosmologię opartą na 3 planach istnienia" . Może przypominać, że nasze życie będzie pełniejsze gdy uda nam się zintegrować 3 płaszczyzny: duchową, fizyczną i mentalną. Jest 3 przemnożoną przez 3 więc można ją traktować jako wzmocnienie przekazu zawartego w liczbie 3. W hebrajskiej tradycji mistycznej symbolizowała prawdę. Jej pojawienie się w mandali może przypominać nam o naszej prawdziwej naturze.
jest tradycyjną liczbą doskonałości i realizmu. W mistycyźmie europejskim symbolizuje powrót do jedności, w judaiźmie 10 to liczba Boga. Jest 10 przykazań, wg których kierować należy swoim postępowaniem, dlatego liczba 10 może symbolizować kodeks moralny. 10 jest też podstawą naszego systemu numerycznego, ma też odbicie w naszym ciele gdyż mamy 10 palców. W mandalach może sugerować posłuszeństwo lub bunt wobec tradycyjnego kodeksu moralnego. Jej obecność może wskazywać na duchową inspirację, równowagę lub realistyczne podejście do życia.
może być odejściem od doskonałości 10, dlatego może być kojarzona ze zmianą, zagrożeniem, załamaniem doskonałości. Odwrotnie postrzegają 11 Chińczycy - jest dla nich symbolem całkowitości i jako taka reprezentuje Tao - świętą drogę życia. Być może w mandalach jedenastka odzwierciedla konflikt, mówi o ważnej zmianie, która prowadzi do pełniejszego zrozumienia siebie.
odpowiada ilości znaków zodiaku i liczbie miesięcy w roku. Symbolizuje kosmiczny porządek i zbawienie. Pojawia się w bajkach (12 dobrych wróżek w "Śpiącej Królewnie") i mitach (12 prac Herkulesa). W chrześcijaństwie jest 12 apostołów. W mandalach może zwracać uwagę na upływ czasu i zakończenie cyklu. Może się pojawiać jako symbol zakończenia ważnego przedsięwzięcia lub zamknięcia sprawy z przeszłości. Może też sugerować całkowitość i nieustający ruch spirali wzrostu.
kojarzona bywa z nieszczęściem, pechem, niewiernością, zdradą, nieszczęśliwym zakończeniem. Jest to liczba uczestników ostatniej wieczerzy. Podczas gdy 12 oznacza koniec cyklu, 13 może sugerować początek kolejnego. W mandalach może oznaczać nową fazę, kierunek życia hamowany przez ciężary przeszłości.
Uważam, że istotne jest zachowanie ostrożności przy posługiwaniu się rysunkami do interpretacji, a dotyczy to zarówno malującego jak i terapeuty. Jung wychodził z założenia, że obraz należy do pacjenta (tak samo jak jego marzenie senne) a najistotniejszy jest związek zachodzący między samym malującym a jego własną wyobrażeniową interpretacją kolorów i form, które maluje . Ja również prowadząc ćwiczenia z wykorzystaniem mandali staram się wystrzegać nadmiernej interpretacji rysunków. Zachęcam uczestników zajęć, aby każdy z nich sam opowiedział o swoich wrażeniach i emocjach, których doświadczał podczas procesu twórczego. Proszę także grupę, by podzieliła się swoimi uczuciami i wyobrażeniami, które wywołała w nich dana mandala (oczywiście jeżeli jej twórca wyraził na to zgodę i był zainteresowany wysłuchaniem informacji zwrotnej od grupy).
Rozdział III
MANDALA W PRACY Z GRUPĄ
Celem wykorzystania mandali w pracy z grupą jest poszerzenie pola świadomości m.in. poprzez ekspresję twórczą. W pierwszym stadium mandala może służyć zdiagnozowaniu zarówno stanu całej grupy jak i poszczególnych uczestników zajęć np. w jakim stopniu są otwarci, jaką mają samoocenę, jak współpracują z innymi itp. Ćwiczenia z wykorzystaniem mandali dają dobre rezultaty przy rozpoczynaniu pracy z nową grupą, integrują ją poprzez wspólne działania. Tego rodzaju aktywności budują wzajemne zaufanie, uczą prawidłowej komunikacji, wyrażania swoich emocji w różnych kanałach, zarówno werbalnie jak i wizualnie czy ruchowo. Uruchamiają one nie tylko procesy myślowe ale także emocje, co sprzyja uwewnętrznianiu treści jakie ze sobą niosą.
Rysunek dla wielu z uczestników jest zupełnie nowym wzorcem wyrażania emocji. Ćwiczenia z wykorzystaniem mandali mają za zadanie również bawić i służyć odprężeniu. Rozwijają wrażliwość, w tym także kolorystyczną. Dzięki tego typu zadaniom uczestnicy wchodzą w kontakty interpersonalne i uczą się współdziałania. W trakcie omawiania mandali grupa udziela cennych informacji zwrotnych. Prowadzący koordynuje przepływ informacji, pilnuje by uczestnicy wyrażali się wprost, nie oceniali się wzajemnie, nie dawali "dobrych" rad. Przypomina on, że każdy mówi tylko o swoich uczuciach i wrażeniach, które słuchający może wziąć pod uwagę ale absolutnie nie jest do tego zobowiązany. Dzięki pracy z mandalą uczestnicy zajęć mają okazję lepiej siebie poznać, skonfrontować się ze swoimi uczuciami i emocjami i dzięki poszerzeniu pola świadomości mogą dokonać pozytywnych zmian w swoim życiu. Ćwiczenia te można wykorzystać zarówno w grupie, pracy indywidualnej jak i w parach. Pomagają one budzić ukrytą kreatywność i wspomagać zrozumienie swojej nieświadomości poprzez interpretację struktury psychicznej ukazanej na rysunku. Zapewniają środek do wyrażania wewnętrznych konfliktów i pracy nad nimi.
Ćwiczenie I
Wykorzystanie mandali w ćwiczeniach indywidualnych
W zajęciach wzięło udział 13 osób w wieku 20 - 40 lat: 12 kobiet , 1 mężczyzna. Wszyscy oni są lub planują być terapeutami w ośrodkach pomocy społecznej, bądź innych instytucjach. W swoich grupach prowadzą także zajęcia z arteterapii. Jedna osoba jest artystą plastykiem z dużym doświadczeniem w arteterapii.
Blok rysunkowy formatu A3, farby, kredki, ołówki, pastele, pędzle, kubeczki na wodę, woda
Na początku prowadzący wyjaśnia uczestnikom znaczenie słowa mandala. Jest możliwe pokazanie kilku przykładów, ale to może spowodować, że uczestnicy będą się sugerować tym co zobaczyli. Bardzo ważna jest skupienie się, ćwiczenie odbywa się w ciszy; uczestnicy w miarę możliwości nie rozmawiają ze sobą w czasie jego trwania. Uczestnicy proszeni są o zamknięcie oczu i wzięcie paru głębokich, rozluźniających oddechów i wyobrażenie sobie koła swojego życia od początku, kiedy sięgają pamięcią, do chwili obecnej i po otwarciu oczu o wykonanie mandali na ten temat. Jeżeli dla kogoś okaże się to zbyt trudne, może to być rysunek na chwilę obecną. Każdy z uczestników pokazuje swoją pracę innym, którzy dzielą się z nimi swoimi spostrzeżeniami i wrażeniami (jeżeli pokazujący sobie tego życzy). Następnie sam opowiada o tym co przedstawia jego mandala, co dla niego oznaczają poszczególne symbole i kolory. Prowadzący prosi o odpowiedź na 4 pytania: jaki smak, zapach, dźwięk, ruch miałaby mandala? Jest to istotne, gdyż pomaga maksymalnie wzbogacić doświadczenie mandali. Jeśli grupa wykazuje zainteresowanie można poprowadzić ćwiczenie dalej - każdy uczestnik zajęć może spróbować odtańczyć i odśpiewać swoją mandalę używając dźwięków i ruchów o których opowiadał wcześniej. Np. gdy ruchem było falowanie oceanu, autor mandali wykonuje ruchy naśladujące ruch fal. Może też naśladować dźwięki śpiewając je lub pomagając sobie zaimprowizowanymi instrumentami. Może też poprosić innych uczestników o odtańczenie i odśpiewanie swojej mandali, samemu pozostając tylko obserwatorem.
Ćwiczenie wraz z wprowadzeniem i omówieniem trwa ok. 2 godzin. Jeżeli dołączy się także odgrywanie swojej mandali z efektami dźwiękowymi to czas ćwiczenia wydłuża się odpowiednio.
Opisy mandali wykonanych przez uczestników podczas trwania zajęć
Mandala przedstawiająca dotychczasowe życie do chwili obecnej (idąc od zewnątrz do środka). Pomarańczowa obwódka z żółtą falistą linią symbolizuje dzieciństwo. Czarny kolor to smutek związany ze śmiercią bliskiej osoby. Rozjaśniająca się szarość symbolizuje wychodzenie ze smutku. Pozostałe elementy oznaczają miłość i szczęście, niepewność co przyniesie życie oraz nadzieję, że wszystko dobrze się ułoży.
Mandala ukazująca dążenie autora do doskonałości i Boga. Ryba (symbol chrześcijaństwa) w błękitnej sadzawce jest stałym punktem wśród chaosu świata, który symbolizują przenikające się kolory dookoła.
Mandala (kolejność zdarzeń od środka na zewnątrz) ukazująca szczęśliwe dzieciństwo i młodość (jasna kolory w centrum), okres depresji (kolor czarny) oraz wyjście z depresji i dalsze dojrzałe życie.
Mandala ukazująca miłość do Boga (symbol ryby) i do ludzi (czerwone serce, które oznacza też chęć niesienia im pomocy). Oczy kojarzone są zwykle ze zdolnością widzenia, zarówno w sensie dosłownym jak i w wymiarze duchowym. Brązowa sylwetka poza obrębem mandali przedstawia autorkę.
Bardzo dekoracyjna mandala malowana na chwilę obecną z centralnym motywem kojarzącym się wielu uczestnikom zajęć z łodzią lub kotwicą a także kościelnymi witrażami.
Mandala - kompas malowana także na chwilę obecną, kreski ułożone wzdłuż jej obwodu ukazują wychodzącą z mandali energię.
Mandala przedstawiająca drzewo na tle wschodzącego słońca ukazuje dobry okres w życiu autorki po pokonaniu trudności i nadzieję, że będzie jeszcze lepiej. Mocne korzenie w zielonej ziemi są znakiem dobrego osadzenia w życiu.
Mandala w łagodnych pastelowych odcieniach błękitu i żółci wedle słów autorki ukazuje dążenie do spokoju.
Mandala przedstawiająca potrzebę stabilności (rodzina) w dzisiejszych niepewnych czasach, które reprezentowane są przez przenikające się kolory poza obrysem mandali.
Mandala - tęcza ukazująca życie od dzieciństwa po dzień dzisiejszy. Czarna falista linia wskazuje na obecność trudności i okresu smutku w życiu, ale wedle słów autorki nie jest ich zbyt dużo.
Mandala z powtarzającymi się symbolami koła lub trójkąta bardzo zdecydowana w kolorze. Czarny oznacza obecność smutku w pewnym okresie życia autorki. Liczne koła wskazują na potrzebę ochrony siebie a trójkąty zdają się zapowiadać pojawienie się czegoś nowego oraz kreatywność.
Mandala pokazująca poszczególne etapy życia autorki od beztroskiego dzieciństwa (niebieski) aż po dorosłość (żółty). Czarny punkt na białym tle w centrum symbolizuje nieznaną przyszłość.
Mandala pokazująca życie autorki od dzieciństwa aż po dzień dzisiejszy. Zielony kolor symbolizuje miłość i małżeństwo. Żółte centrum - nieznaną, ale oczekiwaną z optymizmem przyszłość.
Podsumowanie ćwiczenia
Ćwiczenie zostało wykonane z entuzjazmem przez uczestników zajęć. Niektórzy wyrazili zdumienie, że pewne wydarzenia z ich życia tak łatwo znalazły odbicie na rysunku. Uczestnicy chętnie dzielili się swoimi wrażeniami i opiniami. Po zajęciach byli ożywieni i zrelaksowani; zauważyli, że ich wcześniejsze nastawienie dotyczące trudności zadania okazało się nieprawdziwe.
Zamierzone cele ćwiczenia zostały w pełni osiągnięte.
Ćwiczenie II
Wykorzystanie mandali w ćwiczeniach integracyjnych w pracy z grupą
W zajęciach przeprowadzonych w ramach wyjazdowych warsztatów psychoedukacyjnych wzięło udział 15 osób w wieku 25-50 lat (12 kobiet, 3 mężczyzn). Są to ludzie z wykształceniem wyższym, zainteresowanym szeroko rozumianą edukacją i własnym rozwojem, nie leczeni psychiatrycznie. Żadna z osób nie ma wykształcenia plastycznego, ale wiele z nich traktuje twórczość jako swoje hobby. Większość (12 osób) znała się z wcześniejszych wyjazdów, pozostali po raz pierwszy brali udział w tego rodzaju zajęciach.
Kilka arkuszy szarego papieru, flamastry, farby plakatowe, kredki, pędzle, kubki z wodą, swobodny i odporny na zabrudzenie strój uczestników.
Na początku prowadzący wyjaśnia grupie znaczenie słowa mandala. Zaznacza też, że ważne jest zachowanie ciszy w trakcie ćwiczenia. Uczestnicy proszeni są o sklejenie ze sobą kilku arkuszy szarego papieru (zwykle 2 do 4, ich ilość zależy od liczebności grupy). Następnym etapem jest stworzenie wspólnej mandali na tak przygotowanym podłożu. Uczestnicy proszeni są o częstą zmianę miejsca malowania oraz poinformowani, że ich rysunki mogą się łączyć i przenikać.
Grupa podeszła do ćwiczenia z zainteresowaniem. Większość uczestników, początkowo bez oporów zmieniała miejsce pracy i pozwalała wzbogacać swój rysunek innym. Później mocno widoczna była tendencja do trzymania się swojego miejsca. Tylko w centrum mandali kolory i formy tworzone przez uczestników cały czas łączyły się i przenikały. Jednocześnie coraz śmielej używali oni narzędzi (w tym pędzla do golenia przyniesionego specjalnie do tego ćwiczenia przez jednego z uczestników) ale i chusteczek higienicznych, szmatek, a także własnych dłoni. W czasie trwania ćwiczenia nie wyłonił się lider, nie było rozgrywek o przywództwo. Nie udało się też zachować ciszy, uczestnicy wymieniali się uwagami na temat swoich rysunków, śmiali się i żartowali, jednocześnie cały czas malując. Cel integracyjny ćwiczenia został w pełni osiągnięty. W czasie omówienia pracy uczestnicy chętnie dzielili się swoimi spostrzeżeniami i uczuciami. Za szczególnie interesujące uznali możliwość bezpośredniego malowania rękoma oraz użycia szmatek i chusteczek zamiast pędzli.
Tak, jak w poprzednim ćwiczeniu, sklejamy ze sobą kila arkuszy szarego papieru i na tak powstałym podłożu markerami rysujemy 3 koncentryczne okręgi. Uczestnicy proszeni są, aby w zewnętrznym kręgu wykonali indywidualne rysunki z użyciem dowolnych form i kolorów. Rysunki te nie mogą stykać się ze sobą. Uczestnicy proszeni są również o zachowanie ciszy i nierozmawianie ze sobą podczas trwania ćwiczenia. Po wykonaniu pierwszego etapu uczestnicy zamieniają się miejscami, ich rysunki w kolejnym kręgu mogą delikatnie stykać się ze sobą bez gwałtownego naruszania granic. Trzeci etap w wewnętrznym kręgu zakłada pełną swobodę działań twórczych, rysunki mogą się łączyć, przenikać, nakładać na siebie, uczestnicy proszeni są o częstą zmianę miejsca pracy.
Celem tego ćwiczenie jest integracja w sposób nieinwazyjny. Zaczyna się od rysunków indywidualnych a potem zakłada ich coraz bardziej intensywny kontakt. Cel integracyjny został w pełni osiągnięty, uczestnikom spodobała się idea stopniowania kontaktu przy wspólnym rysunku. Ostatni etap wykonany był bardzo żywiołowo.
Ćwiczenie III
Mandala w pracy w parach
W ćwiczeniu brało udział 5 osób w wieku 24-36 lat (3 kobiety, 2 mężczyzn) o wyższym wykształceniu. Wszyscy są pacjentami gabinetu psychoterapeutycznego a 2 osoby poddawane są leczeniu farmakologicznemu w poradni zdrowia psychicznego z powodu depresji, zaburzeń osobowości, zaburzeń adaptacyjnych i fobii. Ćwiczenie było częścią 2-dniowych stacjonarnych warsztatów psychoterapeutycznych p.t. "Relacje II" zorganizowanych przez psychoterapeutkę, która w tym ćwiczeniu była 6 uczestniczką. Podział na pary nastąpił wg następującego klucza:
A - para narzeczonych
B - para obcych sobie ludzi (na tych zajęciach kobieta i mężczyzna spotkali się po raz pierwszy)
C - para długoletnich przyjaciółek
Założeniem ćwiczenia było, że uczestnicy zachowują milczenie i nie porozumiewają się ze sobą słownie w czasie trwania tego ćwiczenia. Istotne jest jak przebiega komunikacja i proces twórczy w poszczególnych relacjach i na jakim poziomie możliwa jest komunikacja niewerbalna. Polecenie dotyczące nie porozumiewania się słownego okazało się bardzo trudne do wykonania. Uczestnicy cały czas rozmawiali bądź szeptali ze sobą, mimo ponawianych próśb o zachowanie ciszy.
Para A - narzeczeni, zgodnie współpracowali ze sobą, używane przez nich kolory łagodnie się przenikały, nie wyodrębniły się też żadne wyraźne formy. Zarówno formy, jak i kolory oboje wybierali intuicyjnie.
Para B - tutaj nastąpił wyraźny podział na osobę dominującą (mężczyzna) i pasywną (kobieta). W omówieniu ćwiczenia mężczyzna zaznaczył, że nie czuł się dominującym, po prostu robił swoje, rysował to, na co miał ochotę, raczej intuicyjnie, nie zastanawiając się nad znaczeniem form i kolorów. Komentując, kobieta wyznała, że świadomie poddała się dominacji mężczyzny powtarzając na swojej części rysunku to, co on wcześniej narysował. I ta rola bardzo jej odpowiadała.
Para C - przyjaciółki, zgodnie współpracowała choć na początku trudno im było stosować tylko komunikację niewerbalną. Każda z nich rozpoczęła pracę na swojej połowie koła, później oba obrazy spotkały się w centrum mandali. W tej parze, inaczej niż w dwóch poprzednich wybór kolorów nie był tylko intuicyjny. Przy omówieniu ćwiczenia jedna z kobiet powiedziała, że świadomie nie używała koloru brązowego, o którym wiedziała, że nie lubi go jej przyjaciółka.
Podsumowanie ćwiczeń I, II i III
W czasie pracy z mandalą mogą pojawić się pewne zagrożenia. Jak w każdej pracy z nieświadomością mogą się uaktywnić i wyjść na światło dzienne wyparte treści, których uczestnik zajęć może się przerazić, gdyż nie jest jeszcze gotowy na ich przyjęcie. Dlatego też zawsze w czasie ćwiczeń obecny był profesjonalny psychoterapeuta lub doświadczony trener NLP. Równie ważne jest psychoterapeutyczne przygotowanie prowadzącego - w moim przypadku jest to ukończony 2-letni kurs w Polskim Towarzystwie Psychologii Zorientowanej na Proces w Warszawie. Dodatkowo prowadzący musi mieć świadomość praw procesu grupowego i zapoznać z nim grupę na zasadzie kontraktu terapeutycznego. Za szczególnie istotną uważam zasadę dyskrecji. Prowadzący nie tylko musi strzec tajemnic uczestników, ale też dążyć, by i oni nie ujawniali na zewnętrz poufnych informacji usłyszanych w grupie. Równie istotna jest dla mnie zasada dobrowolnego uczestnictwa: każdy kto nie ma ochoty na dane działanie ma prawo powiedzieć "nie chcę uczestniczyć". Każdy zapraszany jest do udziału w ćwiczeniach, nikt nie jest z nich wykluczony, każdy ma wolny wybór oraz prawo do odmowy, które trzeba uszanować. Mam świadomość, że bardzo ważne jest zapewnienie uczestnikom ochrony przed napaściami werbalnymi i fizycznymi. Staram się też uświadomić uczestnikom jak istotne jest wyrażanie swoich uczuć i emocji wprost i asertywnie. Przedstawione powyżej ćwiczenia są jedynie propozycją i mogą być poddawane modyfikacjom, bądź występować w wielu wersjach. Jest to próba zanotowania tego, co może być przydatne i zastosowane w pracy z grupą. Będę starała się rozwijać dalej tę metodę czerpiąc m.in. z bogatych doświadczeń w pracy z mandalami C.G. Junga.
"Plastyka jest naturalną formą ekspresji człowieka od najmłodszych lat. W okresie dzieciństwa, wczesnych lat szkolnych odgrywa ona w życiu dziecka dużą rolę. Daje ujście emocjom, pomaga poznawać świat, wzbogaca uczuciowo".
Sztuka pozwala człowiekowi, także temu dorastającemu i zupełnie już dorosłemu, kontaktować się ze swoimi emocjami, nazywać je i ostatecznie nabierać do nich dystansu w procesie wyjaśniania siebie i świata.
Poprzez ekspresje twórczą odbywa się symboliczny dialog człowieka ze światem a arteterapia pomaga w wyzwalaniu twórczego potencjału człowieka, w wypełnianiu ludzkiej potrzeby wyrażania siebie w społeczeństwie, które staje się coraz bardziej zmechanizowane. Jest pośrednikiem w budzeniu ukrytej kreatywności człowieka i podobnie jak psychoterapia pomaga w nazywaniu niewypowiedzianych i nierozwiązanych konfliktów. Wszystkie te metody pomagają zapełnić poznawczą i emocjonalną próżnię w dzisiejszym pełnym stresów, technologicznym i niebezpiecznym świecie. Arteterapia może prowadzić ludzi w każdym wieku do lepszego zrozumienia ich nieświadomości poprzez interpretację struktury psychicznej pokazanej w ich dziełach. Może zapewnić im środek do wyrażania ich wewnętrznych konfliktów - i pracowania nad tym przez całe życie.
Przez całe życie poprzez sztukę uzyskujemy kontakt z naszym wewnętrznym kreatywnym dzieckiem, które gotowe jest do zabawy w twórczość. To właśnie ono tworzy dzieła sztuki, wyzwalając się od stereotypów, norm oraz innych elementów społecznego uwarunkowania. Jesteśmy elementami jednej kultury, bowiem ludzka cywilizacja nieustannie stwarza siebie na nowo w każdym akcie twórczym. W konsekwencji terapia poprzez sztukę staje się potwierdzeniem własnej egzystencji człowieka, wyrazem jego aktualnej tożsamości. Każda stworzona przez człowieka mandala staje obrazem jego wewnętrznego świata.
Corey M. S. i G. Corey, Grupy zasady i techniki grupowej pomocy psychologicznej, Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, Warszawa 1995
Fincher S. F., Kreatywna mandala, Wydawnictwo Ravi, Łódź 1994
Guze J., Na tropach sztuki, Nasza Księgarnia, Warszawa 1982
Hammond L.C., Gantt L.,Using art. in counselling: ethical Considerations, Journal of Counselling & Development, Summer 1998, Vol.76, Issue3, p271,6p
Jachimska M. (oprac.), Grupa bawi się i pracuje, Oficyna Wydawnicza UNUS, Wrocław 1994
Jacobi J., Psychologia C.G. Junga, Wydawnictwo Ewa Korczewska L.C., Warszawa 1996
Jung C.G., Mandala. Symbolika człowieka doskonałego, BRAMA, Poznań 1993
Krzak Z., Mandala w pradziejach w Albo Albo Inspiracje Jungowskie, Wydawnictwo Psychologii i Kultury Eneteia, 1998
Lurker M., Przesłanie symboli w mitach, kulturach i religiach, Wydawnictwo Znak, Kraków 1994
Mahut-Mendecka, Obrazy jaźni w islamie w Albo Albo Inspiracje Jungowskie, Wydawnictwo Psychologii i Kultury Eneteia, Kraków, 1998
Oster G., Gould P., Rysunek w psychoterapii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000
Prinke R.T., Weres L., Mandal życia t.1, KAW Poznań 1982
Samuels A., Shorter B., Plaut F., Krytyczny słownik analizy Jungowskiej, Oficyna Wydawnicza UNUS, Wrocław 1994
Synder B. A., Expresive Art. Therapy Techniques: Healing the soul through creativity Journal of Humanistic Counseling, Education & Development, Dec97, Vol. 36, Issue2, p74, 9p
Tucci G., Mandala, Wydawnictwo Znak, Kraków 2002
Van der Fen A., Talizmany i amulety, Wydawnictwo HUM, Gliwice 1996
Zalewska D. (red), Kultura i terapia. Doświadczanie wartości Wydawnictwo International Institute of Powerty, Wrocław 1996
Zylbertal W. H., Kosmiczne źródła jaźni, Toporzeł, Wrocław 1992
Mandala narysowana przez Jacka Borowicza
Ośrodek Spotkań AKADEMIA ŻYCIA we Wrocławiu,
Centrum Kultury "AGORA", pl. Piłsudskiego (Karłowice),
telefon kontaktowy: Jacek - 0501 427 460
borowicz@prawo.uni.wroc.pl
|