O arteterapii

Arteterapia wyodrębniła się jako nauka praktyczna w latach sześćdziesiątych dwudziestego wieku. Na jej rozwój silny wpływ miała psychoanaliza oraz francuscy psychiatrzy: A. Tardieu
i M. Simon, którzy pod koniec XIX wieku, opublikowali prace na temat znaczenia diagnostycznego dzieł plastycznych osób chorych psychicznie. Obecnie, jako działanie wspierające proces leczenia, znajduje ona zastosowanie w pediatrii, geriatrii, w leczeniu przewlekle chorych w zakła-dach rehabilitacyjnych. Wykorzystuje się ją w rehabilitacji młodzieży, w terapii rodziny, w reedu-kacji chorych na schizofrenię, w resocjalizacji przestępców. Stosuje się ją również jako terapię odprężającą wśród dzieci szkolnych mających zaburzenia koncentracji. Stanowi rodzaj treningu autogennego, uwalniającego od nadmiaru stresów w trakcie swobodnej plastycznej wypowiedzi.

Terapia przez sztukę ma bardzo szerokie zastosowania. Poprzez działania plastyczne, muzyczne, literackie, teatralne, spełnia ona funkcję zarówno korekcyjną, jak i stymulacyjną. Umożliwia człowiekowi, przy pomocy symboli, wyrażenie swoich trudnych przeżyć i emocji w bezpiecznych warunkach. Zarówno zapobiega występowaniu emocji negatywnych, jak też stymuluje emocje mające korzystny wpływ na stan psychiczny. Arteterapia umożliwia samopoznanie, rozbudza świadomość motywów własnych działań i zachowań, pobudza wyobraźnię, uaktywnia spontaniczność, daje poczucie wolności i realizacji, spełnia funkcję kompensacyjną, wyrównując braki i ograniczenia psychofizyczne, zaspakaja potrzeby: bezpieczeństwa, współuczestnictwa, akceptacji, rozbudza wiarę w siebie.

Terapia przez twórczość umożliwia bezpośrednie dotarcie do ukrytych w podświadomości treści za pomocą obrazu, rzeźby, rysunku, ruchu, ekspresji muzycznej. Działania twórcze stanowią otwarcie bramy do wnętrza psychiki. Poprzez język uniwersalnych symboli docieramy do sedna, istoty naszego bytu, konfrontujemy się z wewnętrznym światem naszych potrzeb, lęków i pragnień, możemy nabrać dystansu wobec swoich projekcji, dostrzec problemy z innej perspektywy. Takie rozpoznanie tkwiących w nas schematów, uwarunkowań, prowadzi do uzdrowienia i rozwoju.

 

Mandala w terapii

Jednym z najstarszych symboli ludzkości jest niewątpliwie mandala. Słowo to pochodzi z sans-krytu i oznacza: koło życia, obwód o znaczeniu magicznym, cały świat, święty krąg, centrum.
Kształt koła obecny jest w całym wszechświecie: w jajeczku, z którego rodzi się życie, w łonie matki, w komórkach, z których zbudowane są istoty żyjące, atomach, kryształkach lodu, pajęczych sieciach, słojach drzew. Kołem jest dla nas niebo, słońce, księżyc, ziemia, kosmos, przestrzeń, która nas otacza, cykliczny rytm zmieniających się pór roku, rytm dnia i nocy, następujące po sobie przemiany życia i śmierci.

Od początku istnienia rodzaju ludzkiego, we wszystkich wierzeniach, obrzędach, praktykach rytualnych, legendach, mitologiach, religiach, motyw koła miał podstawowe znaczenie, był punktem wyjścia do wszelkich spekulacji i poszukiwań. Świadczą o tym m.in. prehistoryczne rysunki naskalne, praktyki rytualne ludów pierwotnych, które w niektórych miejscach na ziemi przetrwały do dziś, legendy Maorysów, mitologia egipska.

Przestrzeń zawarta w kole stała się obszarem świętym. Zaczęto budować magiczne obwody,
w których centrum - profanum, stykało się z sacrum, a człowiek mógł wznieść się na wyższy cykl rozwoju. Powstawały miejsca sakralne - kurhanowe grobowce, kamienne kręgi, kromlechy, budowle starożytnego Egiptu, Babilonu, Ameryki prekolumbijskiej, Jawy, stupy buddyjskie, meczety islamskie, katedry chrześcijańskie. Kuliste symbole były ozdoba ołtarzy, naczyń, ścian, witraży, ksiąg religijnych. Tańce wykonywane w trakcie obrzędów religijnych również odbywały się w kręgu. W obrzędach magicznych właśnie zakreślenie koła stanowiło ochronę przed złymi mocami lub wyznaczało obszar uzdrawiania.

Ideę zastosowania mandali w psychoterapii, wprowadził do współczesnej psychologii słynny szwajcarski psychoanalityk i psychiatra C.G.Jung. Swoje teorie budował w oparciu o własne, głębokie doświadczenia wewnętrzne, oraz spostrzeżenia powstałe w trakcie pracy z pacjentami. Głównymi zasadami, na których opierają się jego teorie, są: zasada psychicznej totalności oraz zasada psychicznej energii.

Mandala, wg Junga, stanowi praobraz, matrycę pełnej i doskonałej jaźni, zawiera w sobie obraz świadomości, podświadomości oraz odzwierciedla obszar nieświadomości zbiorowej ludzkości. Jej zadaniem jest przywrócenie równowagi między świadomym ja, a nieświadomością, połączenie przeciwieństw, przywrócenie porządku i harmonii. Dlatego w snach lub w rysunkach, jako instynktowne samoleczenie się, obrazy mandali tak często pojawiają się seriami w momen-tach chaosu, dezintegracji lub rozszczepienia psychiki np. u chorych na nerwicę i schizofrenię. Spotkać je można również w twórczości małych dzieci, kiedy towarzyszą procesowi powstawania poczucia własnej tożsamości i odrębności.

Obecnie praca z mandalą coraz częściej wykorzystywana jest w arteterapii i powstaje na jej temat coraz więcej opracowań. Tworzony w trakcie swobodnej ekspresji magiczny, fascynujący, tajemniczy, barwny krąg, umożliwia wewnętrzną przemianę i ma ogromne działanie terapeutyczne.

W osobistej mandali, czyli obramowanej przestrzeni własnej, koło stanowi odzwierciedlenie jaźni. Symbolicznie ujęta przestrzeń jaźni wypełniana jest, na skutek projekcji, kształtami i barwami o charakterze bardzo indywidualnym. Powstaje obraz ukazujący nam nasze konflikty, lęki, napięcia. Zakreślenie wokół siebie ochronnej, magicznej linii, skupienie się na centrum, przyjrzenie się formom i kształtom obrazującym nasze wnętrze powoduje, że czujemy się bardziej pewni, bezpieczni, silniejsi i możemy z dystansem podejść do swoich problemów. W wyniku takiego aktu kreacji powstaje poczucie uwolnienia się od negatywnych emocji, wyciszenia, harmonii, pełni.

Wnikając coraz głębiej w naturę mandali, np. prowadząc terapię w przeciągu dłuższego okresu czasu, obserwujemy proces wyłaniania się coraz to nowych układów symboli, barw, kształtów, motywów, świadczący o zachodzących w psychice przemianach i trwającym procesie rozwoju.

Interpretacja mandali wymaga dobrej znajomości symboliki barw, kształtów, liczb oraz wielkiej intuicji. Znana arteterapeutka S. F. Fincher, autorka pracy pt. "Kreatywna mandala", tak opisuje swoje doświadczenia:

"Nigdy nie dokopiesz się do ostatecznego dna mandali. Użyte kolory i formy są odbiciem procesu życia(.). Powrót do mandali po miesiącu lub roku może przynieść świeży, odmienny wgląd, który będzie nie mniej prawdziwy. Najprawdopodobniej natrafisz też na różne tajemnicze formy, których nigdy nie zrozumiesz, mimo, że będą się one regularnie pojawiać i znikać w twoich mandalach. Mając już pewne doświadczenie w rysowaniu i studiowaniu mandali można identyfikować typowe formy i kolory oraz obserwować ich ewolucję, dokonującą się w miarę rozwoju i zmian osobowości".

Zarówno terapeuta, jak i uczestnik zajęć, powinien powstrzymywać się przed nadmierną analizą powstałej wypowiedzi. Jung uważał, że najistotniejszy jest związek pomiędzy twórcą, a jego własną, wyobrażeniową, często nieuświadomioną w pełni, interpretacją kolorów i form. W trakcie tworzenia, jak i w kontakcie z powstałą formą, bardzo istotne są subiektywnie doświadczane wrażenia i emocje.

W interpretacji symboliki mandali należy brać pod uwagę różnice wynikające z przynależności twórców do różnych kręgów kulturowych, wiek oraz indywidualne uwarunkowania i preferencje. Osoba terapeuty, dokonując projekcji własnych doznań, również w pewien sposób wpływa na jakość i adekwatność odczytywanych informacji.

W ekspresji plastycznej kolor wyraża najgłębsze stany emocjonalne. Dokładnego zestawienia dotyczącego zależności pomiędzy barwami a psychiką w aspekcie poznawczym, emocjonalnym, charakterologicznym i symbolicznym, popartego szczegółowymi badaniami wykonanymi na podstawie źródeł wywodzących się z różnych obszarów kulturowych świata, dokonał prof. Stanisław Popek w swojej pracy pt. "Barwy i psychika".

W interpretacji barw obowiązują, oprócz rozumienia symboliki poszczególnych kolorów, takie zasady jak: dominanta barwna we wszystkich tworzonych mandalach, oraz powtarzanie się kolorów zasadniczych, oznacza główne tendencje emocjonalne człowieka; obecność kolorów kontrastowych obok siebie świadczy o napięciach i walce przeciwieństw; nieobecność podstawowego koloru ukazuje stłumienie odpowiadających mu emocji.

W bogactwie pojawiających się form, powtarzają się najczęściej takie motywy jak: krzyż, kwadrat, koło, kwiat, gwiazda. Nie istnieje jedna właściwa i pewna interpretacja, symbole są zawsze wieloznaczne.

Tworzenie mandali umożliwia bardzo intymny kontakt z własnym wnętrzem i dlatego powinno wynikać ze spontanicznej potrzeby i nie podlegać naciskom z zewnątrz. Fakt, że właśnie ten rodzaj autoterapii pojawia się u ludzi chorych lub u małych dzieci, przechodzących okresy dezintegracji, świadczy o tym, że jest to naturalna metoda pomocna w stanach rozbicia i chaosu, umożliwiająca powrót do stanu równowagi, harmonii wewnętrznej.

Trudno jest w sposób naukowy odnieść się do wieloznacznej symboliki mandali. Każdy człowiek posiada swój własny wewnętrzny świat, do którego centrum, tylko on sam ma pełny dostęp. Wszelkie sugerowanie rozwiązań, narzucanie gotowych odpowiedzi, dopowiadanie prawd, stanowi manipulację i nie prowadzi do pozytywnych efektów. Rolą arteterapeuty powinno być jedynie stworzenie odpowiedniej atmosfery, będącej zachętą do wykorzystywania twórczego potencjału i umożliwiającej podejmowanie tego rodzaju działań.

Tekst: Beata Sielicka-Kowalska

---