Psychologia jako nauka
Wykład 1

Psychologia społeczna

Anna Kwiatkowska

Pedagogika I rok

Semestr letni 2006/2007

Psychologia społeczna jako nauka

Definicja (Allport, za: Aronson i in. 1997)

Naukowe badanie sposobu, w jaki rzeczywista bądź wyobrażona obecność innych ludzi wywiera wpływ na ludzkie myślenie, odczuwanie i zachowanie

Przykłady pytań

Percepcja społeczna: Jakie czynniki wpływają na to, jak spostrzegamy siebie i innych?

Wpływ społeczny: W jaki sposób ludzie wpływają na siebie nawzajem?

Interakcje społeczne: Jakie czynniki powodują, że się lubimy, kochamy, nienawidzimy, krzywdzimy?

Definicja: ... naukowe...

Zarówno naukowcy i zwykli ludzie chcą zrozumieć, przewidzieć i wpływać na myśli i zachowania innych ludzi;

PS-SP różnią od innych (nienaukowych) sposobów poznawania człowieka nie cele poznania, ale metody;

wiedza potoczna jest niespójna, zawiera nawet sądy wzajemnie sprzeczne;

wiedza potoczna opiera się na doświadczeniach własnych albo cudzych;

wiedza naukowa oparta na systematycznych metodach zbierania informacji;

analiza informacji podlega określonym rygorom itp.

Definicja ... wpływ społeczny...

Wpływ innych ludzi zależy od tego, jak interpretujemy ich zachowanie.

Ważniejsze jest wyjaśnienie, jak ludzie spostrzegają i interpretują otoczenie (tworzą konstrukty społeczne) niż obiektywny obraz otaczającego środowiska.

Inni ludzie nie muszą być realni, ani obecni w danej chwili

Ludzie na ogół nie doceniają mocy wpływu społecznego i wykazują tendencję do wyjaśniania zachowań w terminach osobowości.

Definicja ... reakcje jednostki...

Obiektem badań jest jednostka i jej myśli, uczucia, zachowania

Sposób stawiania pytań (przykłady):

Rozwody: wzajemna percepcja małżonków; percepcja sytuacji trudnych; dynamika konfliktu; stosowane strategie etc.

Kupowanie rzeczy niepotrzebnych: manipulowanie emocjami, poczuciem winy, zobowiązaniami, obrazem własnej osoby etc.

Konflikty na tle rasowym: kategoryzacje społeczne, stereotypy, etnocentryzm etc.

Psychologia społeczna a nauki pokrewne: Socjologia

Obiekt: grupa vs jednostka

Metody: opisowe, korelacyjne vs eksperymentalne

Zmienne wyjaśniąjące:

socjalne (np. klasa społeczna, struktura społeczna, instytucje)

vs psychologiczne (np. procesy poznawcze, emocjonalne)

Cel: poznanie czynników socjalnych wpływających na zachowanie

vs określenie uniwersalnych właściwości ludzkich powodujących podatność na wpływ społeczny

Podobieństwa: zainteresowanie sytuacyjnymi i socjalnymi czynnikami wpływającymi na zachowanie

Psychologia społeczna a nauki pokrewne: Psychologia osobowości

Obiekt: jednostka (podobieństwo między dyscyplinami)

Metody: korelacyjne vs eksperymentalne

Zmienne wyjaśniające:

Cechy osobowości vs wpływ społeczny / sytuacje

Cel:

Poznanie stałych cech osobowości odpowiedzialnych za zachowanie niezależnie od sytuacji (stałość osobowości w różnych sytuacjach)

Poznanie procesów psychologicznych odpowiedzialnych za podatność na wpływ społeczny (sytuacyjna zmienność zachowania)

Psychologia społeczna: kierunki badań

Integracja emocji, motywacji, procesów poznawczych

Perspektywa biologiczna, np. rola genetyki w agresji, orientacji seksualnej itp.

Psychologia ewolucyjna, np. selekcja naturalna w intymnych związkach interpersonalnych

Perspektywa kulturowa:

Pytania o podobieństwa i różnice między kulturami

Badanie grup etnicznych i rasowych w obrębie różnych kultur

Nowe technologie: Internet a komunikowanie się, relacje interpersonalne

Psychologia a problemy społeczne

Zdrowie:

Zachowania prozdrowotne

Stres a zdrowie

Grupy wsparcia

Edukacja

Wpływ oczekiwań nauczycieli

Współzawodnictwo w klasie

Klasy integracyjne

Prawo

Zeznania świadków

Detektor kłamstwa

Manipulowanie

Środowisko

Postawy wobec recyclingu

Oszczędzanie energii

Lokalne społeczności a rezerwaty przyrody

Biznes

Funkcjonowanie organizacji

Podejmowanie decyzji

Style kierowania

Zachowania konsumenckie

Polityka

Zachowania wyborcze

Konflikty międzynarodowe

Problemy etyczne

Nie szkodzić!

Zgoda badanych na udział w badaniach

Wyjaśnienie badanym natury eksperymentu i uzyskanie ich zgody na udział

Maskowanie

Wprowadzenie w błąd uczestników lub zatajenie prawdziwego celu badań

Debriefing

sesja wyjaśniająca, jeśli w badaniu było użyte maskowanie

Zachowanie „tajemnicy zawodowej”.

Poznanie społeczne
Wykład 2

Poznanie społeczne - definicja

Poznanie społeczne:

sposób, w jaki ludzie myślą o sobie samych i o świecie społecznym,

tj. jak selekcjonują, interpretują, zapamiętują i wykorzystują informacje społeczne w wydawaniu sądów i w podejmowaniu decyzji.

podstawowe zasady (Smith i Mackie, 2000)

Zasady motywacyjne

 Panowanie (mastery)

 Związki z innymi (connectedness)

 Pozytywne wartościowanie „Ja” i „Moje”

Panowanie

Dążymy do zrozumienia i przewidywania zdarzeń w świecie społecznym po to, aby osiągnąć pożądane cele; chcemy mieć trafne opinie na temat siebie i świata, ponieważ to prowadzi nas do efektywnych i satysfakcjonujących działań.

Związki z innymi

Zabiegamy i podtrzymujemy uczucia wzajemnego wsparcia, lubienia, akceptacji z ludźmi, o których się troszczymy i szanujemy.

Pozytywne wartościowanie Ja

Dążymy do osiągnięcia i utrzymania pozytywnej oceny siebie i wszystkiego, co pozostaje w relacji z nami (np. rodzina, naród, posiadane przedmioty).

Zasady przetwarzania informacji

 Konserwatyzm

 Dostępność (accessibility)

 Płytkość vs głębokość

Konserwatyzm

Obraz świata jednostki jest mało podatny do zmiany i skłonny do powielania siebie, np. siła pierwszego wrażenia, stereotypy, preferencje wyniesione z dzieciństwa.

Dostępność

Informacja, która jest najbardziej dostępna, ma największy wpływ na myślenie, uczucia i zachowanie, np. informacja wystająca, ostatnia

Powierzchowność vs głębokość

Ludzie na ogół nie wkładają wysiłku w przetwarzanie informacji, lecz czasem są motywowani do przetwarzania głębokiego, np. przetwarzanie automatyczne może być zastąpione głębszym, gdy ważne cele są zagrożone, występuje niezgodność z oczekiwaniami

Oszczędność poznawcza

Oszczędność poznawcza: ludzie uczą się stosować efektywne i uproszczone myślowe i praktyczne reguły zdroworozsądkowe, które pomagają im zrozumieć rzeczywistość społeczną, ponieważ nie są zdolni przetwarzać wszystkich oddziałujących na nich informacji społecznych.

-Skąpiec poznawczy (cognitive miser)

-Umotywowany taktyk (motivated tactician)

Schematy

Struktury poznawcze, za pomocą których ludzie organizują swoją wiedzę o świecie według pewnych tematów; schematy silnie wpływają na to, co z otrzymanych informacji zauważamy, o czym myślimy i co pamiętamy.

Rodzaje schematów

-Schematy osób: konkretnych osób, typów ludzi (np. introwertyk), grup; ról społecznych, osób w określonej sytuacji;

-Schematy Ja: własnych cech, zachowań.

-Schematy cech:

-Schematy zdarzeń - skrypty, np. imieniny, pranie, wycieczka, zdawanie egzaminu

Budowa schematów

Zasada prototypowości: na schemat składają się:

Zmienne charakteryzujące egzemplarze schematu (w schemacie kupowania: nabywca, sprzedawca, kupowane dobro, środki nabywcze)

Typowe relacje występujące między zmiennymi,

Prototyp - zbiór najbardziej typowych wartości przybieranych przez schematy pod względem tych zmiennych.

Zasada hierarchiczności

Każdy schemat składa się z podschematów, te zaś również składają się z podschematów itd., aż do schematów pierwotnych.

Relacja „część - całość”, np. twarz - oko - źrenica

Relacja ogólności, np. kupowanie - kupowanie samochodu - kupowanie na giełdzie

Hierarchiczność schematów
(Cantor i Mischel, 1979)

Funkcje schematów

Eksperyment Harolda Kelleya (1950):

 ukształtowanie schematu wykładowcy (ciepły vs zimny); ocena jego cech zgodna ze schematem.

Wpływ na uwagę i selektywność spostrzegania

 Ukierunkowanie uwagi na cechy zgodne ze schematem; (eksp. Carvera i de la Garzy, 1984 - wypadek samochodowy); zjawisko wrogich mediów

 Po potwierdzeniu schematu, uwagę przyciągają informacje sprzeczne ze schematem.

Wpływ na rozumienie zdarzeń

 Schematy pozwalają na interpretację zdarzeń (eksp. Rosenhana -pseudopacjenci; interpretacja zachowań zgodna ze schematem schizofrenika)

Wpływ na pamięć zdarzeń

 Lepsze pamiętanie informacji zgodnych niż nie wiążących się ze schematem;

 Lepsze pamiętanie również informacji niezgodnych ze schematem.

Procent badanych poszukujących określonych informacji dotyczących starego vs młodego kierowcy
(Carver, de la Garza, 1984)

Schematy a zachowanie i przetwarzanie danych

Schemat (skrypt) zostanie zrealizowany w zachowaniu, jeśli:

 Mamy dany skrypt wykształcony (np. kupowanie margaryny; nawykowe zachowania agresywne),

 Skrypt zostanie zaktywizowany (np. obejrzenie reklamy; filmu gangsterskiego)

 Wejdziemy w rolę jednego z aktorów (np. gospodyni domowa; identyfikacja z gangsterem)

Schemat wpłynie na przetwarzanie danych, jeśli:

 Schemat jest wykształcony (np. stereotyp Cygana)

 Zostanie zaktywizowany (np. muzyka cygańska, południowy typ urody; zjawisko torowania)

 Da się zastosować do danej sytuacji (np. kradzież w sklepie vs spotkanie z profesorem UJ pochodzenia romskiego)

Aktywizacja schematów

Aktywizacja percepcyjna - zaobserwowanie obiektu związanego ze schematem

 Im bardziej typowy jest egzemplarz (np. ciemna karnacja, złota biżuteria),

 Im bardziej percepcyjnie wyrazisty (np. jeden Cygan wśród nie-Cyganów)

Aktywizacja przedpercepcyjna - podwyższona dostępność pamięciowa przed rozpoczęciem przetwarzania

 Torowanie (poprzedzanie) - wzbudzanie schematu pod wpływem zdarzeń poprzedzających (poprzedzanie semantyczne - bodziec słowny i afektywne -bodziec emocjonalny).

Zmienianie schematów

Efekt uporczywości

 Przekonania ludzi dotyczące ich samych i świata społecznego utrzymują się nawet wtedy, gdy dane wspierające te przekonania zostały podważone.

 Badanie Rossa, Lepperra i Hubbarda (1975) nad utrzymywaniem się określonego poziomu samooceny.

Efekt samospełniającego się proroctwa

 Ludzie mają określone oczekiwania co do innej osoby,

 co wpływa na ich postępowanie względem tej osoby,

 które powoduje, że zachowuje się ona w sposób zgodny z ich oczekiwaniami

 Badanie Rosenthala i Jacobson (1968) - uczniowie utalentowani i pozostali.

Wzrost poziomu inteligencji u uczniów „utalentowanych” i „pozostałych”
(Rosenthal, Jacobson, 1968)

Heurystyki wydawania sądów

Heurystyki:uproszczone reguły wnioskowania, którymi posługują się ludzie, by wydawać sądy w sposób szybki i efektywny

Heurystyka dostępności

Ludzie wydają sąd kierując się tym, jak łatwo mogą coś przywołać z pamięci

Heurystyka reprezentatywności

Klasyfikacji czegoś dokonuje się na podstawie stopnia podobieństwa do przypadku typowego

Kiedy używamy heurystyk?

Nie mamy czasu, aby angażować się w dokładne analizy, np. musimy szybko podjąć decyzję, czy lecieć samolotem, czy jechać samochodem.

Jesteśmy przeładowani informacjami, zajęci zadaniami poznawczymi, nie mamy wolnych mocy przerobowych, np. mamy mnóstwo spraw do załatwienia przed podróżą.

Kiedy problem nie jest zbyt dla nas ważny, np. środek lokomocji nie jest istotny.

Kiedy nie mamy wystarczającej wiedzy w danej sprawie, np. nie mamy wiedzy na temat bezpieczeństwa lotów czy jazdy samochodem na tej trasie.

Kiedy coś w sytuacji aktywizuje heurystykę, np. ktoś podaje dane procentowe dotyczące wypadków lotniczych (zakotwiczenie)

Uproszczone wnioskowanie

Wnioskowanie z prób niereprezentatywnych

Dokonywanie uogólnień na podstawie prób informacji, o których wiadomo, że są tendencyjne lub nietypowe.

Np. kreowanie obrazu Ameryki na podstawie serialu „Dynastia”

Szacowanie współzmienności

Ocenianie stopnia, w jakim dwie zmienne są skorelowane, tj. przewidywanie jednej zmiennej na podstawie drugiej zmiennej, np. pieniądze - szczeście

Korelacja pozorna - przekonanie, że dwie zmienne są skorelowane, gdy tak nie jest, np. czekolada - nastrój

Źródła	Introspekcja	Zachowanie	Reakcje innych	Porównania społeczne
䦋㌌㏒㧀좈໱琰茞ᓀ㵂Ü	Czasami czuję się skrępowana w obecności obcych.	Często imprezuję.	Ludzie mówią mi, że żadna impreza nie może się odbyć beze mnie.	W czasie wystąpień publicznych denerwuję się bardziej niż inni ludzie.
Wnioski	Jestem nieśmiała.	Jestem śmiała.	Jestem śmiała.	Jestem nieśmiała.
䦋㌌㏒㧀좈໱琰茞ᓀ㵂Ü	Jaka	jestem	naprawdę?	䦋㌌㏒㧀좈໱琰茞ᓀ㵂Ü

Pojęcie Ja
Wykład 3

Poznawanie siebie: Introspekcja

 Obserwacja własnych stanów wewnętrznych: kierowanie uwagi na własne myśli i uczucia, niedostępne obserwacji innych ludzi.

 Jak często myślimy o sobie (Csikszenmihalyi i Figurski, 1982):

 Badani (N=107, wiek: 17 - 63 notowali swoje myśli na dźwięk brzęczyka, włączającego się w odstępach przypadkowych w ciągu dnia.

 Tylko 8% spostrzeżeń dotyczyło Ja.

Teoria samoświadomości (Wicklund i in. 1975)

 Stan samoświadomości:

 kierowanie uwagi na siebie, (np. pod wpływem czynników takich jak: swoje odbicie w lustrze, nagrany swój głos).

 Gdy koncentrujemy się na sobie,

 oceniamy własne zachowanie,

 porównujemy je z wewnętrznymi normami i wartościami,

 stajemy się świadomi rozbieżności między zachowaniem a standardami;

 jeśli można zmienić zachowanie, zmieniamy; jeśli nie - uciekamy od stanu samoświadomości.

 Ucieczka od samoświadomości: alkohol, narkotyki, objadanie się w bulimii

Stan samoświadomości a zachowania moralne

 Stan zwiększonej samoświadomości sprawia, że uświadamiamy własne normy moralne i możemy odpowiednio ukierunkować swoje zachowanie.

 Diener i Wallbom (1976):

 W badaniu stworzono sytuację sprzyjającą oszukiwaniu (na wykonanie trudnego testu mieli 5 minut, ale eksperymentator przyjdzie po 10 minutach).

 Połowa badanych siedziała przed lustrem i słyszała własny głos nagrany na magnetofonie).

 Druga połowa badanych miała lustro za sobą i słuchała nagranego głosu innej osoby.

 W sytuacji pierwszej oszukiwało tylko 7% osób, w sytuacji drugiej - 71%.

Poznawanie siebie:
Obserwacja własnego zachowania

 Teoria spostrzegania siebie Daryla Bema (1972)

 Zdobywamy wiedzę o swoich stanach wewnętrznych przez wnioskowanie na podstawie swego zachowania i/lub okoliczności, w jakich się ono pojawia.

 Gdy wskazówki wewnętrzne są słabe, niejednoznaczne lub trudne do zinterpretowania, to podmiot musi polegać na wskazówkach zewnętrznych.

 Ludzie nie wyciągają wniosków na podstawie obserwacji swego zachowania, jeśli zachowanie zostało wymuszone przez kary lub nagrody.

 Badania wspierające teorię:

 Fazio i in. (1981): zadawanie pytań sugerujących ekstrawersję bądź introwersję prowadziło do definiowania siebie w terminach tych cech.

 Strack i in. (1988): trzymanie pióra w zębach/ustach i ocena rysunków.

Poznawanie siebie:

Wpływ innych ludzi

 Spontaniczny opis Ja (McGuire & McGuire, 1988) na pytanie: „Kim jesteś?”

 zawiera głównie cechy, które wyróżniają jednostkę od innych ludzi, atrybuty dystynktywne (zależnie od kontekstu)

 Teoria porównań społecznych (Leon Festinger, 1954):

 Kiedy ludzie są niepewni swoich opinii (przy braku standardów obiektywnych), porównują się z innymi ludźmi;

 Do porównań wybieramy raczej „innych - podobnych do nas”, np. pod względem wieku, płci, statusu itp.

Wpływ innych ludzi na wiedzę o własnych stanach emocjonalnych

 W ocenie własnych emocji ludzie posługują się wskazówkami pochodzącymi z obserwacji innych ludzi.

 Eksp. Schachtera (1959) nad potrzebą afiliacji:

 ludzie oczekujący na eksperyment z użyciem szoków elektrycznych, poszukują towarzystwa innych ludzi.

 Dwuczynnikowa teoria emocji (Schachter i Singer, 1962)

 Osoba musi doświadczać pobudzenia fizjologicznego (np. przyśpieszone bicie serca, pocenie się itp. )

 Musi znaleźć poznawczą interpretację swego pobudzenia, np. obserwując inne osoby.

Eksperyment Schachtera i Singera (1962)

 Pierwsza faza: podział na grupy

 I grupa: lek (epinefryna) + informacja

 badani otrzymali lek produkujący objawy pobudzenia fizjologicznego i zostali poinformowani o efektach działania leku

 II grupa: lek - brak informacji o działaniu

 III grupa: placebo

 Druga faza: oczekiwanie na właściwy eksperyment wraz z osobą podstawioną prezentującą wesołość bądź złość.

 Trzecia faza: wyjaśnianie przyczyn pobudzenia

 II grupa wyjaśniała stosowanie do zachowania partnera

 I grupa - miała wyjaśnienie; III grupa - nie musiała wyjaśniać

Poznawanie siebie: Pamięć autobiograficzna

 Problemy tożsamościowe „Człowiekq, który pomylił swoją żonę z kapeluszem” (Sacks, 1985):

 William Thompson, z uszkodzeniami mózgu, niezdolny do zapamiętania niczego przez czas dłuższy niż kilka sekund,

 nie posiadający pamięci autobiograficznej; konstruował swoją tożsamość ciągle na nowo.

 Pamięć autobiograficzna pozwala na zachowanie poczucia ciągłości i stałości Ja.

 Podlega zniekształceniom zgodnie z potrzebami Ja:

 Organizowanie informacji zgodnie z aktualnie posiadanymi teoriami dotyczącymi Ja,

 Tendencja do myślenia o zdarzeniu przeszłym z perspektywy teraźniejszej („Ja wiedziałem, że tak będzie”),

 Przecenianie własnej roli w przeszłych wydarzeniach (Afera Watergate)

Schematy Ja (Markus, 1977)

 Pojęcie Ja składa się ze schematów Ja:

 Zorganizowane struktury wiedzy o sobie samym,

 Kierują przetwarzaniem (nabywaniem, przechowywaniem, odtwarzaniem) informacji pozostających w relacji do danego obszaru Ja;

 Cechy schematowe to cechy ważne i dla danej osoby wysoce charakterystyczne (np. niezależność, towarzyskość, inteligencja itp.)

 Np. osoba „schematyczna” w porównaniu z osobą „aschematyczną” ze względu na wagę ciała

 uważa siebie za osobę bardzo grubą /chudą;

 doświadczenia aktualne i przeszłe (jedzenie, zakupy, ubranie, plaża) są interpretowane ze względu na wagę ciała;

 informacje o innych także (np. nawyki żywieniowe koleżanki)

Zróżnicowanie Ja

William James (1890):

 Ja Podmiotowe (poznające) i Ja Przedmiotowe (poznawane, empiryczne)

 Ja empiryczne: Ja materialne - Ja społeczne - Ja duchowe

 Greenwald i Pratkanis (1984):

 Ja rozlane - Ja publiczne - Ja prywatne - Ja kolektywne

 Ja Realne - Ja Idealne

 Ja Aktualne - Ja Przeszłe - Ja Przyszłe

 Ja Możliwe - Ja Powinnościowe

 Ja Prywatne - Ja Publiczne

Wiedza o sobie a wiedza o innych

 Różnice ilościowe

 Wiedza o sobie jest bogatsza, bardziej szczegółowa, bardziej zróżnicowana.

 Różnice dotyczące atrybucji

 Atrybucja przyczyn własnego zachowania jest częściej sytuacyjna (perspektywa Aktora - Obserwatora).

 Podobieństwa dotyczące trafności

 Wiedza o sobie, jak też o innych ludziach często nie jest trafna.

Samoocena

 Wartościowanie samego siebie; afektywny komponent pojęcia Ja, składający się pozytywnych i negatywnych ocen własnej osoby.

 Potrzeba wartościowania siebie:

 Mark Leary i in. (1995): samoocena jest wskaźnikiem naszego statusu społecznego, tj. stopnia włączenia bądź wyłączenia ze społeczności, stopnia akceptacji przez innych ludzi.

 Greenberg, Solomon i Pyszczynski (1997): teoria opanowania trwogi (lęku przed śmiercią) - samoocena pozwala widzieć siebie jako wartościowego członka społeczeństwa; uczestniczenie w społeczeństwie, w kulturze zapewnia mu symboliczną nieśmiertelność.

Tendencja do posiadania samooceny pozytywnej

 Ludzie oceniają siebie powyżej przeciętnej, zwłaszcza pod względem cech trudnych do oceniania (np. inteligencja, wrażliwość, uczciwość, bycie dobrym kierowcą).

 Oceniają bardziej pozytywnie rzeczy, które do nich należą (nawet litery, które występują w ich nazwisku, Nuttin, 1987).

 Wybierają sytuację, w których mogą odnieść sukces, a unikają sytuacji, w których mogą odnieść niepowodzenie.

 Przeceniają swój wkład we wspólne projekty zakończone sukcesem; brak tego efektu w odniesieniu do projektów zakończonych niepowodzeniem.

 Lepiej pamiętają pozytywne zdarzenia w swojej autobiografii niż negatywne.

 Nie doceniają prawdopodobieństwa zajścia negatywnych zdarzeń w przyszłości (np. ciężkich chorób, wypadków, niepowodzeń w małżeństwie, czy w wychowywaniu dzieci)

Samoocena pozytywna a samoocena negatywna

 Ludzie z pozytywną samooceną:

 Czują się szczęśliwsi,

 Są zdrowsi (śpią lepiej, rzadziej miewają wrzody),

 Są w stanie wykonywać dłużej trudniejsze zadania,

 Mają więcej zaufania do siebie

 Są bardziej akceptowani przez innych

 W mniejszym stopniu poddają się presji innych ludzi

 Ludzie z niską samooceną:

 Są bardziej lękowi, depresyjni, pesymistyczni,

 Skłonni do niepowodzeń,

 Nie mają zaufania do siebie,

 Mają słabszy system immunologiczny

Mechanizmy podnoszenia samooceny - pozytywne myślenie o sobie (1)

 Procesy atrybucyjne w służbie Ego:

 Źródłem sukcesu są osobiste cechy jednostki („dzięki silnej woli schudłam 5 kilo”)

 Źródłem niepowodzeń - czynniki zewnętrzne („nie mogę schudnąć, bo moja praca wymusza na mnie taki tryb życia”).

 Nierelistyczny optymizm („na pewno uda mi się schudnąć przed Sylwestrem”)

 Ziva Kunda (1987): Ludzie tworzą teorie dotyczące związków między optymistycznymi przewidywaniami a posiadaniem określonych cech:

 studenci przewidywali prawdopodobieństwo, że ich własne małżeństwo skończy się rozwodem, na 20% szans (w populacji: 50%),

 Ci, którzy byli zaangażowani w poważny związek, uważali, że takie doświadczenie zapewnia im stabilne małżeństwo; ci drudzy, że brak takiego doświadczenia pozwala przewidywać stabilne małżeństwo.

Samoutrudnianie (Self-Handicapping) (2)

 Pojawia się wtedy, kiedy ludzie przewidują niepowodzenie w bardzo ważnej sytuacji:

 w celu ochrony swojej samooceny (najgorszą implikacją niepowodzenia jest przyznanie się do braku zdolności);

 jako wymówek używają choroby, nieśmiałości, lęku, jakiejś traumy.

 Sabotowanie własnych działań („rzucanie sobie kłód pod nogi”:

 Celowe utrudnianie wykonania zadania w celu zapewnienia sobie wygodnego alibi.

 Np. urządzanie przyjęcia tuż przed egzaminem, zaniechanie treningu przed meczem, obrażanie szefa przed podpisaniem nowego kontraktu itp.

Identyfikowanie się z innymi ludźmi a samoocena (3)

 Pławienie się w blasku cudzej chwały - BIRG (Bask in Reflected Glory) - Cialdini i in. (1976).

 Podnoszenie samooceny dzięki identyfikacji z ludźmi odnoszącymi sukces (kibice sportowi: „MY zwyciężyliśmy”, „MÓJ syn jest najlepszym uczniem”)

 Odcinanie się od cudzych niepowodzeń - CORF (Cut Off Reflected Failure)

 Ochrona własnej samooceny przez dystansowanie się od tych, którzy odnieśli niepowodzenie (kibice sportowi: „ONI przegrali”, „TWÓJ syn to chuligan”)

Porównania społeczne z gorszymi od siebie („w dół”) (4)
Wg teorii Festingera

 ludzie porównują się z innymi (podobnymi do siebie), aby uzyskać trafną informację o sobie.

 Porównania społeczne mogą podnosić samoocenę,

 gdy porównujemy się z osobami gorszymi od siebie, w gorszej sytuacji, z osobami odnoszącymi niepowodzenia.

 Marsh i Parker (1984):

 Dzieci ze szkół o niskim poziomie (np. ze szkół specjalnych) mają wyższą samoocenę niż dzieci ze szkół o wysokim poziomie (lepiej być dużą rybą w małym stawie niż odwrotnie).

 Konsekwencje dla adaptacji do traumatycznych wydarzeń losowych:

 Np. pacjentki z rakiem piersi - zawsze jest ktoś w gorszej sytuacji.

Teoria ewaluacji Ja (SEM - Self-evaluation maintenance) Abrahama Tessera (1988)

 Nie zawsze porównania „w dół” są możliwe,

 np. w sytuacji, gdy ktoś bliski jest lepszy.

 Efekt porównań wg Tessera zależy od:

 stopnia bliskości z obiektem porównań (np. rodzeństwo, małżonek, przyjaciel, ktoś obcy)

 stopnia ważności danej dziedziny dla Ja.

 Możliwe reakcje wg SEM:

 Samoocena jest wyższa, gdy osoba bliska odnosi sukces w dziedzinie dla mnie mało ważnej (efekt BIRG), np. żona profesora medycyny zdobywa laury w konkursie szopenowskim.

 Samoocena jest wyższa, gdy osoba bliska odnosi niepowodzenie w dziedzinie dla mnie ważnej (porównanie w dół), np. żona znakomitego chirurga oblewa egzamin ze specjalizacji w chirurgii.

Autoprezentacja

 Strategie używane przez ludzi w celu ukształtowania obrazu siebie w oczach innych -

 za pomocą świadomych lub nieświadomych zachowań werbalnych, niewerbalnych i działań (z różnym skutkiem).

 Autoprezentacja strategiczna (Jestem taki, jakim chcecie, żebym był) i weryfikacja Ja (Jestem taki, jaki jestem).

 Autoprezentacja strategiczna

 Kierowanie wrażeniem, jakie wywieramy na innych, w taki sposób, aby zyskać wpływ, władzę, sympatię czy aprobatę.

 Dwa rodzaje celów autoprezentacji strategicznej:

 INGRACJACJA: Być lubianym i zyskać sympatię (prawienie komplementów, zgadzanie się, uśmiechanie się, czynienie przysług)

 AUTOPROMOCJA: Być szanowanym, zyskać uznanie dla swoich kompetencji (popisywanie się, mówienie o sobie

Percepcja grupy:stereotypy
Wykład 4

Literatura do egzaminu

Wojciszke, B. (2002). Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej. R. 2, 3, 4, 5

Nelson, T. D. (2003). Psychologia uprzedzeń. R. 8.

Doliński, D. (2000). Psychologia wpływu społecznego. R. 7,8,9.

Stereotypy, uprzedzenia, dyskryminacja

 Stereotypy

 Poznawcza reprezentacja grupy społecznej lub kategorii; skojarzenie cech (i emocji) z członkami danej grupy lub kategorii.

 Np. stereotypy etniczne, narodowe, rasowe, płciowe, zawodowe, dotyczące osób niepełnosprawnych, chorych psychicznie, gejów itp.

 Uprzedzenia

 Reakcja emocjonalna, najczęściej negatywna, w stosunku do członków pewnych grup lub kategorii.

 Np. niechęć, wrogość, lęk, niepokój, zakłopotanie, wstręt, irytacja, także: podziw, admiracja

 Dyskryminacja

 Negatywne lub krzywdzące działanie wymierzone przeciwko innym ludziom z powodu ich przynależności do określonej grupy.

 Np. Holocaust, apartheid, niższe płace dla kobiet, problemy ze znalezieniem pracy po 40-ce itp.

Postawy wobec grup

• Dwie ścieżki prowadzące do dyskryminacji:

• oparta na stereotypach,

• oparta na uprzedzeniach.

• Istnieją także wzajemne powiązania między tymi komponentami:

• praktyki dyskryminacyjne podtrzymują stereotypy i uprzedzenia,

• stereotypy mogą prowadzić do uprzedzeń,

• ludzie uprzedzeni używają stereotypów, aby usprawiedliwić swoje uprzedzenia.

Cechy stereotypów (1)

 Poznawczy charakter:

 Ubóstwo treści, uproszczenie (ale: podział na stereotypy mniej i bardziej złożone).

 Treści mogą dotyczyć podzielanych przez członków grupy cech, typowego wyglądu, zachowań, preferowanych przez grupę celów, ich wpływu na innych ludzi itp.

 Silne zabarwienie afektywne:

 Emocje (głównie negatywne) stanowią trwałe oznakowanie towarzyszące treści kategorii.

 Nawet pozytywne emocje mogą mieć konsekwencje negatywne.

 Generalizacja treści:

 Przypisywanie cech wszystkim członkom grupy (apersonalne postrzeganie członków grupy)

 Mała wariancja egzemplarzy („oni wszyscy są tacy sami”)

Cechy stereotypów (2)

 Sztywność i trwałość

 Nie są podatne na zmiany (łatwo potwierdzić, trudno obalić),

 Aktywna obrona przed zmianą (obronność percepcyjna, treści silnie związane z afektem)

 Subiektywna pewność

 Duża pewność co do trafności sądów stereotypowych.

 Społeczny charakter

 Dotyczą grup, tworzą się i utrzymują się w grupie i dzięki grupie,

 Stereotypy kulturowe (podzielane w danej kulturze) i indywidualne

 Trafność: „ziarno prawdy”

 Mogą być trafne (opisują rzeczywiste różnice między grupami)

 Nietrafność: przesadne natężenie cech, nietrafne przypisywanie cech każdemu członkowi grupy, niezmienność mimo zmian na poziomie grupy.

Funkcje stereotypów

 Ekonomizacja procesów poznawczych

 Selekcja i redukcja nadmiaru informacji

 Uzupełnianie deficytu informacji

 Dostarczanie poczucia bezpieczeństwa

 Poznawcza kontrola nad światem

 Przewidywalność zachowań obiektów stereotypizowanych

 Funkcje komunikacyjne

 Posiadanie wspólnych stereotypów w grupie ułatwia komunikację.

 Funkcje manipulacyjne

 W komunikatach perswazyjnych, w reklamie, propagandzie

 Usprawiedliwianie własnych zachowań, zachowań własnej grupy i systemu społecznego

 Stereotypy dostarczają uzasadnień dla istniejącego status quo, dla racjonalizacji działania (np. prowadzonych wojen)

Kształtowanie się stereotypów:kategoryzacja społeczna

 Kategoryzacja społeczna

 Proces identyfikowania ludzi jako członków jednej kategorii i jednocześnie rożnych od członków innych kategorii.

 Funkcje kategoryzacji

 Ekonomizacja poznania - oszczędzamy czas i wysiłek poznawczy tworząc szybko obraz osoby na podstawie informacji, do jakiej kategorii osoba ta należy.

 Dostarczanie informacji - po włączeniu danej osoby do kategorii możemy sięgnąć do wiedzy zawartej w tej kategorii i przypisać osobie dodatkowe cechy.

 Proces naturalny i adaptacyjny, lecz prowadzi do:

 Przeceniania podobieństw wewnątrz kategorii (wszystkie obiekty włączone do jednej kategorii wydają się bardziej podobne),

 Przeceniania różnic między kategoriami (obiekty należące do różnych kategorii wydają się bardziej różne).

Kształtowanie się stereotypów: podział na „My” i „Oni”

 Spośród wielu kategorii dostępnych poznawczo używane są te, które mają znaczenie (sytuacyjne lub permanentne) dla jednostki.

 Konsekwencje podziału na grupę własną (MY) i obcą (ONI)

 Homogenizacja grupy obcej: spostrzeganie członków grupy obcej jako podobnych do siebie (członkowie grupy własnej spostrzegani jako bardziej zróżnicowani)

 Mniej kontaktów z „obcymi”, mniej wiedzy o nich niż o swoich,

 Wiedza o „obcych” przechowywana w postaci prototypu; o swoich - w postaci egzemplarzy,

 Faworyzacja grupy własnej, często defaworyzacja grupy obcej.

 Stereotypy jako konsekwencja kategoryzacji:

 schemat poznawczy reprezentujący kategorię,

 schemat uogólniony, naładowany afektywnie.

Kształtowanie stereotypów poprzez doświadczenia osobiste (1)

 Korelacja iluzoryczna:

 Tendencja do przeceniania związku między zmiennymi, które w rzeczywistości nie są lub są słabo ze sobą skorelowane i tworzenie stereotypów dotyczących grupy.

 Np. wygląd i agresywność

 Dotyczy to zmiennych wyrazistych (przyciągających uwagę, rzadkich, odbiegających od normy, dewiacyjnych).

 tatuaż na głowie - agresja;

 członek grupy mniejszościowej (np. Cygan) - kradzież;

 politycy - korupcja

 Przecenianie siły związku jest bardziej prawdopodobne, gdy taki związek już jest ukształtowany,

 tj. gdy stereotyp już istnieje (stereotyp skinheada, Cygana, polityka)

Kształtowanie stereotypów poprzez doświadczenia osobiste (2)

 Błąd korespondencji (correspondence bias)

 Ignorowanie wpływu ról społecznych pełnionych przez grupę i dyspozycyjna atrybucja zachowania członków grupy, prowadząca do stereotypu grupy.

 Przykład: Role społeczne a stereotypy płciowe

 Kobiety i mężczyźni pełnią odmienne role w społeczeństwie (żywiciel rodziny - opiekunka ogniska domowego).

 Role społeczne wymuszają odmienne zachowania (orientacja na zadanie - orientacja na relacje interpersonalne)

 Działanie błędu korespondencji:

 Poprzez atrybucję dyspozycyjną zachowania skojarzone z rolą są interpretowane w terminach cech osobowości (energiczny, dominujący - wrażliwa, uległa).

 Cechy są przypisywane wszystkim członkom kategorii (stereotyp mężczyzny - stereotyp kobiety).

Kształtowanie stereotypów poprzez doświadczenia osobiste (3)

 Emocje w kontaktach międzygrupowych

 Negatywne doświadczenia emocjonalne takie jak: niepokój, lęk, irytacja, złość, wstręt, dyskomfort, zniecierpliwienie, frustracja itp.

 Emocje mogą być skutkiem poczucia niepewności (sytuacja nowa, nie wiadomo, jak się zachować, czego się można spodziewać)

 Mogą być skutkiem poczucia zagrożenia realistycznego (np. zagrożenie życia, rywalizacja o jakieś dobra, lęk przed dyskryminacją) lub symbolicznego (zagrożenie wartości).

 Emocje pozytywne: zainteresowanie, ciekawość, sympatia.

 Emocje mogą zostać trwale skojarzone z grupą jako część stereotypu grupowego poprzez mechanizm warunkowania klasycznego.

 Negatywne emocje częściej doświadczane przez grupy mniejszościowe (o niższym statusie, grupy stygmatyzowane).

Kształtowanie stereotypów poprzez uczenie się społeczne

 Uczymy się stereotypów pośrednio w szczególnych kontekstach społecznych, ekonomicznych, kulturowych, religijnych, politycznych.

 Obserwowanie modeli

 Dom, szkoła (podręczniki szkolne), środowisko rówieśnicze, idole, instytucje społeczne (np. Kościół)

 Przyswajanie norm społecznych (kulturowych)

 Język (nazywanie, etykietkowanie) i komunikacja,

 Reguły języka politycznie poprawnego

 Rola środków masowego przekazu

 Sposób przedstawiania grup etnicznych, mniejszościowych, zawodowych itp. w literaturze (Szekspir, baśnie), telewizji, kinie, gazetach, internecie, w reklamach

Stereotypy a percepcja osób (1)

 Stereotypy utrudniają personalne postrzeganie ludzi

 Przypisujemy im cechy wspólne dla całej grupy, które mogą być nietrafne,

 Ignorujemy cechy indywidualne, których stereotyp grupy nie uwzględnia.

 Stereotypy grup zniekształcają percepcję i interpretację zachowania członków grupy.

 Szczególnie w sytuacjach niejednoznacznych,

 skinhead chwyta za rękę starszą kobietę przechodzącą przez jezdnię;

 nazwiska anglosaskich autorów odczytywane jako męskie (np. Taylor, Fiske)

 Krańcowy błąd atrybucji (Pettigrew)

 Przyczyny zachowania przedstawiciela grupy lokujemy w cechach przypisywanych całej grupie, np. Basia płacze, bo kobiety są płaczliwe.

Stereotypy a percepcja osób (2)

 Zagrożenie stereotypem (stereotype threat)

 Mechanizm samospełniającego się proroctwa: stereotypowe postrzeganie osób może wymusić na osobach stereotypizowanych zachowania zgodne ze stereotypem,

 Np. stereotyp dziewcząt o niskich zdolnościach matematycznych.

 Lepiej pamiętamy informacje spójne niż niespójne ze stereotypem.

 Eksperyment Allporta i Postmana (1947) - stereotypy rasowe

 Efekt kontrastu - lepiej pamiętamy informacje niespójne niż spójne ze stereotypem.

 Kiedy różnice między bodźcem (np. kobieta zachowująca się asertywnie) a oczekiwaniami (kobiety są uległe) są znaczne, spostrzegana różnica jest zawyżana (ta pani jest agresywna);

 Spostrzegana różnica jest bardziej wyrazista i lepiej pamiętana.

Teorie wyjaśniające przyczyny uprzedzeń: czynniki intrapsychiczne

 Założenie o istnieniu powszechnej tendencji do uprzedzeń

 Procesy społecznej kategoryzacji jako fundamentalne, uniwersalne procesy psychologiczne odpowiedzialne za stronniczość wobec własnej grupy (faworyzacja) i dewaluację (uprzedzania) wobec grup obcych.

 Różnice indywidualne - osobowość autorytarna (Adorno i in. 1950):

 Podatność na ideologię rasistowską / faszystowską.

 Osobowość kształtowana w wysoce punitywnych środowiskach wychowawczych, z naciskiem na konformizm i posłuszeństwo;

 Zrepresjonowane uczucia wrogości i niższości są przemieszczone na obiekty bezpieczne (np. słabsza grupa społeczna jako „kozioł ofiarny”).

Teorie wyjaśniające przyczyny uprzedzeń: procesy międzygrupowe

 Etnocentryzm (Sumner, 1906)

 Uniwersalne zjawisko podtrzymujące solidarność wewnątrz grupy i eksploatację innych grup;

 Grupa własna stanowi centrum „wszystkiego”; inne grupy są oceniane w odniesieniu do niej;

 Preferencje dla własnego języka, obyczajów, dóbr należących do grupy własnej itp.

 Teoria konfliktu realnego

 Eksperyment Sherifa (1954/1961): chłopcy na obozie letnim podzieleni na współzawodniczące ze sobą grupy (Orły i Grzechotniki)

 Konflikt realny z powodu rywalizacji o dostęp do ograniczonych zasobów (ziemia, praca, władza)

 Zagrożenie zasobów nie musi być realne (teoria relatywnej deprywacji).

 Teoria tożsamości społecznej Tajfela:

 motywacja do utrzymania pozytywnej wartości własnej poprzez dowartościowanie grupy własnej kosztem grupy obcej

Pozytywne zmiany w postawach Białych wobec Czarnych w USA (Dovidio i in. 1996)

Rasizm symboliczny (McConahay i in. 1986)

 Odrzucenie tradycyjnych rasistowskich przekonań co do charakterystyk przypisywanych Czarnym, np. że Czarni są mniej inteligentni;

 Nie uważają siebie za „rasistów” („nie jestem rasistą, ale...”)

 Uprzedzenia wobec Czarnych są wyrażane w sposób pośredni (subtelny) w postaci przekonań, które da się uzasadnić przy pomocy nie rasistowskich argumentów.

 Np. powodem odrzucania akcji afirmacyjnej („punkty za pochodzenie” w celu wyrównania szans) jest troska o właściwe kompetencje pracowników;

 Np. szkoły integracyjne naruszają prawo rodziców do swobodnego wyboru szkoły dla dziecka itp.

 Podstawowe przekonanie, że Czarni otrzymują „za dużo”.

 Biali odwołują się do abstrakcyjnych symboli ideologicznych

 Czarni zagrażają wartościom cenionym przez Białych (np. wolność, równość szans).

Rasizm subtelny (subtle) i rażący (blatant) (Pettigrew i Meertens, 1995)

 W rasizmie subtelnym

 Obrona tradycyjnych wartości wraz z przekonaniem, że grupy mniejszościowe (np. imigranci w Zach. Europie, uchodźcy polityczni) otrzymują „za dużo”, np. państwo daje im zbyt wiele przywilejów.

 Nadmierne podkreślanie różnic międzygrupowych, np. pod względem wartości, religii, stylu życia itp.

 Brak otwartej ekspresji negatywnych emocji do grup mniejszościowych, przy jednoczesnym wycofaniu pozytywnych uczuć wobec nich.

 Badania w Europie Zachodniej nad współwystępowaniem obu form rasizmu:

 Obie formy wysoko korelują ze sobą, ale rasizm subtelny może występować niezależnie od rasizmu rażącego

 Wątpliwości budzi traktowanie różnic międzykulturowych jako przejawu rasizmu subtelnego.

 Podobne rozróżnienie można zastosować do seksizmu

 Seksizm subtelny: „kobiety są wspaniałe, ale....”

Rasizm ambiwalentny (Katz i in. 1986)

 Biali Amerykanie posiadają dwa zbiory systemów wartości pozostających ze sobą w konflikcie:

 Wartości egalitarne wspierające demokratyczne i humanitarne zasady funkcjonowania społeczeństwa: wszyscy są równi, mają te same prawa;

 Wartości indywidualistyczne związane z etyką protestancką, takie jak wolność osobista, poleganie na sobie, pracowitość, dążenie do sukcesu.

 Wartości egalitarne prowadzą do postaw pozytywnych wobec Afroamerykanów,

 Np. Czarni byli niesprawiedliwie traktowani przez wieki, należy im się zadośćuczynienie

 Wartości indywidualistyczne do negatywnych,

 Np. niektórzy Czarni odnoszą sukcesy (Bill Cosby), inni też mogą nad tym popracować

 Zachowanie wobec Afroamerykanów zależy od tego, która postawa została zaktywizowana w danej sytuacji

 Zachowanie przyjmuje wówczas formę ekstremalną (np. zachwyt lub potępienie)

Zmiana uprzedzeń poprzez zmianę stereotypów

 Model kumulacyjny (buchalteryjny)

 Zmiany jednorazowo niewielkie, lecz kumulują się w czasie, np. poprzez stałe kontakty z osobami niepotwierdzającymi stereotyp w obcym kraju.

 Model zmiany radykalnej (przekształceniowy)

 Pod wpływem informacji lub doświadczenia o znacznej rozbieżności ze stereotypem dokonuje się gwałtowna zmiana stereotypu, np. gestapowiec ratuje życie Szpilmanowi (?).

 Model podtypu

 Wyodrębniony zostaje podtyp w obrębie danej kategorii, integrujący sprzeczne ze stereotypem informacje, lecz sama kategoria pozostaje nienaruszona, np. podtyp businesswoman nie zmienia stereotypu, że ogólnie kobiety nie radzą sobie w biznesie („wyjątek potwierdza regułę”).

 Model rozcieńczenia

 Wprowadzenie błahych, niediagnostycznych informacji „rozcieńcza” stereotyp, np. do negatywnego stereotypu Rosjanina dodaje się cechy mało istotne - sposób ubierania się, typowe hobby.

Zmiana uprzedzeń poprzez kontakt międzygrupowy

 Hipoteza kontaktu Allporta (1964):

 W pewnych warunkach bezpośredni kontakt między członkami różnych grup może zmniejszyć stereotypizację, uprzedzenia i dyskryminację.

 Warunki konieczne, zapewniające redukcję uprzedzeń

 Uczestnicy kontaktu powinni mieć taki sam status społeczny.

 Interakcje nastawione na współpracę niż na współzawodnictwo (wzajemna zależność i wspólny cel).

 Kontakt jest wspierany instytucjonalnie (odpowiednie normy społeczne).

 Powinien odbywać się w warunkach relatywnie dużej bliskości psychologicznej (interakcje „twarzą w twarz”, przyjacielskie).

 Konsekwencje kontaktu powinny być pozytywne.

 Interakcje powinny być między osobami o podobnych kompetencjach, przekonaniach, wartościach.

 Kontakt powinien się odbywać z wieloma różnymi członkami grupy obcej w wielu różnych sytuacjach.

---