Przedsiębiorstwo - jego rodzaje i związki

1. Przedmiot nauki

Przedmiot nauki o przedsiębiorstwie: jednostki gospodarcze funkcjonujące w gospodarce, gospodarstwa wytwarzające dobra i usługi zaspokajające cudze potrzeby (zarówno ich wnętrze jak i stosunki z otoczeniem: jako pewien układ socjotechniczny).

Przedsiębiorstwo - jednostka gospodarcza, działająca na własny rachunek w celu osiągania korzyści materialnych ( zysku) i ponosząca ryzyko i odpowiedzialność zgodnie z przepisami prawa i stosunkami rynkowymi.

Cechy przedsiębiorstwa:

1. Systemowo niezależne

• Przedsiębiorczość - podejmowanie inicjatyw (z uwzględnieniem ryzyka)

• Innowacyjność - obejmuje produkty, technologię, organizację, metody zarządzania itp.

• Gospodarność - osiąganie celu przy minimalnym nakładzie środków lub maksymalizacja celu w przypadku mniej ograniczonych zasobów

• Równowaga finansowa - zachowanie płynności finansowej

Systemowo zależne

• Autonomia - samodzielne ustalanie planu gospodarczego ( pełna autonomia nie jest do zrealizowania: ogranicza prawo, państwo, kartele, koncerny, itp.)

• Dochodowość i maksymalizacja zysku - osiąganie nadwyżki dochodów nad wydatkami ( czasowo może to być zastąpione innymi celami: większy udział w rynku, zwiększenie wartości przedsiębiorstwa)

• Forma własności - w gospodarce rynkowej dominuje własność prywatna, ale działają tu też przedsiębiorstwa publiczne.

2. Typy własności przedsiębiorstw

Przetrwanie organizacji ( przedsiębiorstwa) zależne jest od wpływu interesów wewnątrz niej oraz od czynników otoczenia.

Grupy społeczne wyróżnianie w przedsiębiorstwie:

• Właściciele

• Menedżerowie (zarządcy)

• Pracownicy

Typy własności:

1. Przedsiębiorstwo prywatne bez najemnej siły roboczej - nie ma podziału (a co za tym idzie konfliktów) pomiędzy właścicielami, menedżerami i pracownikami; podział funkcji ma charakter wtórny; wszystkie czynności traktowane są równorzędnie jako potencjalne źródła wzrostu zysku,

2. Przedsiębiorstwo prywatne jednoosobowe - wyodrębnienie kapitału i pracy; brak najemnej kadry menedżerskiej; właściciel i pracownicy mają przeciwstawne interesy i w długim okresie są w stałym konflikcie ( dla pracownika płace to dochód, dla właściciela-koszt,

3. Przedsiębiorstwo prywatne jako własność na częściach ułamkowych (spółka jawna lub z o.o.) - niewielka liczba właścicieli ( do 10 ); przejrzysta struktura udziałów (precyzyjne określenie zakresu uprawnień); wyłączny udział we własności tzw. inwestorów aktywnych ; najemna kadra menedżerska, która ma znikomy wpływ na kształtowanie celów przedsiębiorstwa (ich płace są jednak uzależnione od wyników przedsiębiorstwa); problemy: konflikt płacowy między menedżerami i pracownikami oraz forma czerpania dochodów przez właścicieli (wynagrodzenia lub udział w zyskach)

4. Przedsiębiorstwo prywatne jako własność na częściach ułamkowych (spółka akcyjna)- rozbicie na trzy grupy podmiotów: właściciele, menedżerowie, pracownicy (odmienne interesy wpływ na cele przedsiębiorstwa); właściciele (jest ich dużo) dzielą się na: inwestorów aktywnych (znaczne udziały) oraz pasywnych (małe udziały); inwestorzy aktywni walczą o maksymalizację wpływów decyzyjnych (kontrolny pakiet akcji, zasiadanie w radach nadzorczych); inwestorzy pasywni zainteresowani są jedynie czerpaniem dochodów z zaangażowanego kapitału (dywidendy, wartość akcji)

5. Spółka pracownicza - spółka akcyjna lub z o.o. przypominająca spółdzielnię pracy (powrót do jedności kapitału i pracy),gdzie posiadaczami udziałów są tylko pracownicy

6. Przedsiębiorstwo państwowe i komunalne - niemożliwe jest jednoznaczne określenie grupy właścicieli środków produkcji (prawnie jest to Skarb Państwa lub jednostka samorządowa); celem działalności jest tu świadczenie pewnych usług i przetrwanie (w praktyce to oznacza maksymalizację płac menedżerów i nieefektywność gospodarowania, wynikającą z braku motywu maksymalizacji zysku); misją przedsiębiorstwa jest ogólne założenie (polityczne) o kierunku jego funkcjonowania.

Inne kryteria klasyfikacji przedsiębiorstw:

Forma prawna podmiotów gospodarczych:

• osoby fizyczne

• osoby prawne

• jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej np. spółki cywilne.

Kryterium pozycji rynkowej dzieli się je na takie, które działają na rynku:

- konkurencji doskonałej

• monopolu pełnego

• konkurencji monopolistycznej

• konkurencji oligopolistycznej

Sytuacja rynkowa określana mianem konkurencji doskonałej charakteryzuję się tym, że żaden z kupujących i sprzedających nie ma wpływu na cenę. Cena kształtuje się na rynku jako wypadkowa oferty wszystkich producentów i zapotrzebowania wszystkich odbiorców na dany produkt. Zarówno dla producenta jak i dla konsumenta cena jest wielkością daną.

Monopol pełny występuje, kiedy na danym rynku istnieje jedno przedsiębiorstwo wytwarzające produkty lub usługi nie posiadające bliższych substytutów. Monopol poszukuje takiej wielkości produkcji lub ceny sprzedaży, które przy danych kosztach maksymalizują jego zysk.
Konkurencja monopolistyczna na rynku ma miejsce wtedy kiedy do czynienia mamy z licznymi producentami, którzy wytwarzają i sprzedają produkty zróżnicowane pod względem jakości, opakowania, marki itp.
Oligopol jest kolejną sytuacją na rynku konkurencji niedoskonałej, występuje on wówczas kiedy produkcja / sprzedaż danego produktu opanowana jest przez niewielką liczbę przedsiębiorstw. Istnieje silna współzależność między oligopolistami - wyznaczenie ceny lub wielkości produkcji przez dane przedsiębiorstwo zależy od postępowania konkurentów.

Kryterium wielkości - pod względem wielkości, firmy można podzielić na małe, średnie i duże. W literaturze ekonomicznej przyjęto tezę, iż najodpowiedniejszym kryterium dla określania wielkości przedsiębiorstw jest liczba zatrudnionych pracowników. Można je podzielić na :

• małe - średnio zatrudniające rocznie poniżej 50 pracowników, a osiągnięty przez nie przychód netto nie przekracza równowartości 7 mln euro lub suma aktywów ich bilansu sporządzonego na koniec poprzedniego roku nie przekroczyła 5 mln euro.
  - średnie - zatrudnienie średnioroczne pracowników nie przekracza 250 pracowników a, przychód netto nie przekracza 40 mln euro lub suma aktywów nie przekroczyła 27 mln euro.
  - duże - powyżej tych wielkości

Kryterium rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej - zgodnie z kryterium rodzaju działalności można wyodrębnić przedsiębiorstwa:

• produkcyjne

• usługowe

• handlowe

• budowlane
  Klasyfikowanie przedsiębiorstw według rodzajów działalności staje się coraz bardziej kłopotliwe, ponieważ wzrastają trudności z wyodrębnieniem przedsiębiorstw zajmujących się wytwarzaniem lub dostarczaniem tylko jednego produktu. Częstym zjawiskiem jest integracja działalności gospodarczej, związanej z produkcją lub świadczeniem z innym rodzajami działalności w ramach tego samego przedsiębiorstwa . Firmy przyjmują też koncepcję tworzenia wyspecjalizowanych służb np. remontowych, w charakterze samodzielnych przedsiębiorstw usługowych. Przykładem przedsiębiorstwa o wyspecjalizowanej działalności usługowej jest przedsiębiorstwo typu leasing, zajmujące się dzierżawieniem lub najmem środków trwałych i dóbr konsumpcyjnych trwałego użytku.

Sposób zintegrowania zakładów - ze względu na sposób zintegrowania zakładów wyróżnia się następujące przedsiębiorstwa :

• wielozakładowe, zintegrowane poziomo, w których podstawowe zakłady zajmują się tym samym rodzajem działalności,

• wielozakładowe zintegrowane pionowo, w których podstawowe zakłady zajmują się realizacją jednej z faz cyklu produkcyjnego od surowca do wyrobu gotowego,

• konglomeraty, w których poszczególne zakłady wytwarzają produkty, nie mające ze sobą żadnego związku technologicznego.

Geograficzny obszar działania - według zasięgu geograficznego obszaru działania, przedsiębiorstwa dzieli się na:

• lokalne,

• krajowe

• międzynarodowe.

Ze względu na występujące pod koniec XX wieku zjawisko globalizacji działalności przedsiębiorstw podział ten traci na znaczeniu. Współcześnie nie tylko przedsiębiorstwa duże, ale również te zaliczane do średnich czy małych mają charakter przedsiębiorstw międzynarodowych, działając na wielu rynkach. Jednocześnie coraz mniej rodzajów działalności pozostaje domeną przedsiębiorstw lokalnych , ponieważ bieżących lub potencjalnych konkurentów przedsiębiorstwo musi dostrzegać w skali globalnej .

Kryterium stopnia stabilności lokalizacyjnej:

• zakłady stałe

• półstałe

• ruchome np. firma budowlana

Kryterium poziomu technologicznego

Podziału przedsiębiorstw według kryterium poziomu technologicznego można dokonać przez określenie ich stopnia zmechanizowania i automatyzowania oraz skali działania. Uwzględnia on :

• małe i średnie przedsiębiorstwa o niskim stopniu zmechanizowania i zautomatyzowania,

• duże przedsiębiorstwa o średnim stopniu zmechanizowani i niskim stopniu zautomatyzowania,

• małe przedsiębiorstwa o wysokim stopniu zmechanizowani i zautomatyzowania,

• duże przedsiębiorstwa o wysokim stopniu zmechanizowani i zautomatyzowania,

• duże przedsiębiorstwa międzynarodowe o bardzo wysokim stopniu zmechanizowania i zautomatyzowania.
  

Europejska Klasyfikacja Działalności (EKD)

Od 1 stycznia 1991r. rozpoczął się proces wdrażania do praktyki polskiej Europejskiej Klasyfikacji Działalności (EKD) w celu dostosowania statystyki polskiej do wymagań gospodarki rynkowej i standardów światowych oraz zapewnienia zgodności grupowań działalności w porównaniach międzynarodowych. Przejście na nową klasyfikację EKD było również uwarunkowane przyszłościową ewentualną przynależność Polski do Unii Europejskiej. Od 1 stycznia 1993 r. obowiązuje ona powszechnie w całej gospodarce krajowej.

EKD ma charakter przedmiotowy - jednostką klasyfikacyjną jest rodzaj działalności; jest hierarchicznie usystematyzowanym podziałem na odpowiednie kategorie wszystkich rodzajów społeczno-gospodarczej działalności występujących w gospodarce narodowej według społecznego podziału pracy. EKD jest klasyfikacją obejmującą pięć poziomów

(z dodatkowym poziomem pośrednim), systematyzujących poszczególne kategorie rodzajów działalności od poziomu ogólnego do najbardziej szczegółowego. Przewiduje podział na sekcje, podsekcje(poziom pośredni), działy, grupy, klasy i podklasy.

Poziom pierwszy (sekcja) dzieli ogólną zbiorowość podmiotów gospodarczych na 17 kategorii rodzajów działalności, grupujących czynności związane ze sobą z punktu widzenia tradycyjnie ukształtowanego, ogólnego podziału pracy. Kategorie te są oznaczone jednoliterowym kodem alfabetycznym:

Sekcja A. Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo

Sekcja B. Rybołówstwo i rybactwo

Sekcja C. Górnictwo i kopalnictwo

Sekcja D. Działalność produkcyjna

Sekcja E. Zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę

Sekcja F. Budownictwo

Sekcja G. Handel hurtowy i detaliczny, naprawy pojazdów mechanicznych, motocykli oraz artykułów przeznaczenia osobistego i użytku domowego

Sekcja H. Hotele i restauracje

Sekcja I. Transport, gospodarka magazynowa i łączność

Sekcja J. Pośrednictwo finansowe

Sekcja K. Obsługa nieruchomości, wynajem i działalność związana z prowadzeniem interesów

Sekcja L. Administracja publiczna i obrona narodowa, gwarantowana prawnie ochrona socjalna

Sekcja M. Edukacja

Sekcja N. Ochrona zdrowia i opieka socjalna

Sekcja O. Pozostała działalność usługowa, komunalna, socjalna i indywidualna

Sekcja P. Gospodarstwo domowe zatrudniające pracowników

Sekcja Q. Organizacje i zespoły międzynarodowe

Poziom pośredni występuje tylko w sekcjach C i D (obejmujących działalność przemysłową) i dzieli je na 16 podsekcji. Poziom ten jest oznaczany dwuliterowym kodem alfabetycznym, np.:

CA. Górnictwo i kopalnictwo surowców energetycznych

Poziom drugi (dział) dzieli ogólną zbiorowość podmiotów gospodarczych na 60 kategorii rodzajów działalności, grupujących czynności według cech, które mają zasadnicze znaczenie zarówno przy określaniu stopnia podobieństwa, jak i przy rozpatrywaniu powiązań między nimi. Poziom ten jest oznaczany dwucyfrowym kodem numerycznym.

Poziom trzeci (grupa) obejmuje 222 kategorie rodzajów działalności dających się wyodrębnić z punktu widzenia stosowanego procesu produkcyjnego, przeznaczenia produkcji lub charakteru usługi. Poziom ten oznaczony jest trzycyfrowym kodem numerycznym.

Poziom czwarty (klasa) obejmuje 512 kategorii i rodzajów działalności dających się wyodrębnić przede wszystkim z punktu widzenia specjalizacji procesu produkcyjnego lub działalności usługowej. Poziom ten oznaczony jest czterocyfrowym kodem numerycznym.

Poziom piąty (podklasa) jest dodatkowym szczeblem klasyfikacyjnym dostosowującym EKD do warunków i potrzeb krajowych. Podklasy - jako dalszy, bardziej szczegółowy podział klas - wprowadzono w tych rodzajach działalności, które w polskich warunkach charakteryzują się odmiennymi sposobami organizacji i wymagają dodatkowej obserwacji statystycznej. Podklasy oznaczono sześciocyfrowym kodem numerycznym.

3. Zrzeszanie się przedsiębiorstw

Tworzenie gospodarki rynkowej w Polsce polega nie tylko na przekształceniach własnościowych

(prywatyzacja), ale również na demonopolizacji, czyli na tworzeniu barier przeciwko monopolom i ich polityce gospodarczej.

Monopolizacja (koncentracja) - opanowanie przez podmiot gospodarczy rynku krajowego w stopniu uniemożliwiającym konkurencję. Pozycja monopolistyczna umożliwia narzucenie uciążliwych warunków innym podmiotom gospodarczym lub konsumentom.

Rozwój rynku i konkurencji oraz wzrost kosztów wprowadzenia innowacji, mimo działań antymonopolowych, przyczynia się jednak do powstania różnego rodzaju związków przedsiębiorstw. Wynikają one z koordynacji działań różnych przedsiębiorstw lub centralizacji kapitałów dla większych przedsięwzięć.

Koordynacja (kooperacja) między przedsiębiorstwami dotyczy wspólnych działań lub polityki gospodarczej. Koordynacja ta jest dobrowolna, opiera się na zawartej przez przedsiębiorstwa umowie. Przedsiębiorstwa współpracujące nie tracą swej odrębności prawnej i samodzielności gospodarczej. Celem koordynacji jest wzrost efektywności ekonomicznej kooperujących przedsiębiorstw i umocnienie ich wobec konkurencji. Do związków przedsiębiorstw opartych na koordynacji należą kartele, syndykaty i konsorcja.

Kartel jest porozumieniem gospodarczym kilku samodzielnych prawnie przedsiębiorstw tej samej branży, które może dotyczyć cen (kartel cenowy), limitu produkcji (kartel kontyngentowy) lub podziału rynku zbytu (kartel regionalny). W zasadzie kartel likwiduje konkurencję między przedsiębiorstwami członkowskimi, jednak ich interesy wewnętrzne nie są zbieżne. Wewnątrz kartelu toczy się walka np. o większy limit czy region zbytu.

Syndykat jest szczególną formą porozumienia kartelowego, polegającą na tym, że wchodzące w jego skład samodzielne przedsiębiorstwa prowadzą wspólnie sprzedaż wytworzonych przez siebie produktów, a niekiedy również wspólnie zaopatrują się w potrzebne surowce. W tym celu tworzą wspólne biuro sprzedaży i, ewentualnie, biuro zakupu, co umożliwia kontrolę rozmiarów działalności zgrupowanych przedsiębiorstw.

Konsorcjum jest krótkotrwałym umownym porozumieniem przedsiębiorstw, którego celem jest przeprowadzenie większej operacji handlowej, bankowej lub inwestycyjnej, wymagającej zaangażowania kapitałów, przekraczających możliwości poszczególnych przedsiębiorstw.

Centralizacja kapitałów polega na łączeniu przedsiębiorstw lub tworzeniu centralnego kierownictwa, któremu są podporządkowane zrzeszające się przedsiębiorstwa. Tym samym tracą one swą samodzielność gospodarczą, a często i odrębność prawną. Celem centralizacji jest zapewnienie pełnej kooperacji między zrzeszającymi się przedsiębiorstwami i opanowanie rynku zbytu.

Najczęstszą formą centralizacji kapitałów jest korporacja gospodarcza (stowarzyszenie związków, zrzeszenie) zorganizowana jako spółka akcyjna. Jest to podstawowa forma organizacyjna przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej. Do korporacji opartych na centralizacji kapitałów należą konglomeraty, trusty, koncerny i holdingi.

Konglomerat jest korporacją gospodarczą powstałą przez połączenie przedsiębiorstw z różnych dziedzin produkcyjnych i usługowych. Powstaje w drodze łączenia się przedsiębiorstw (fuzja) lub w wyniku przejęcia przez jedno przedsiębiorstwo kontrolnego pakietu akcji innych przedsiębiorstw. Operując wielkimi kapitałami konglomeraty, przy dużym zróżnicowaniu produkcji i korzystnym wynegocjowaniu cen, osiągają duże efekty.

Trust jest gospodarczą korporacją monopolistyczną przedsiębiorstw, które zrzekają się swej samodzielności gospodarczej i prawnej. Właściciele zrzeszonych przedsiębiorstw stają się akcjonariuszami trustu. Na jego czele stoi zarząd kierujący produkcją i zbytem, wyznaczający ceny i określający podział zysku.

Koncern jest korporacją gospodarczą przedsiębiorstw opartą na więzi produkcyjnej. Istnieją dwa rodzaje powiązań zrzeszonych przedsiębiorstw:

• Łączenie przedsiębiorstw według następujących kolejno technologicznych etapów produkcji(koncerny pionowe) np. koncern metalurgiczny, łączący kopalnie rudy i węgla, koksownie, huty, odlewnie, walcownie, kuźnie, wytwórnie wyrobów metalowych;

• Łączenie przedsiębiorstw produkujących wspólnie produkt finalny względnie produkty przeznaczone do jednorodnego celu lub wykorzystujące kompleksowo surowiec (koncerny poziome), np. koncerny samochodowe, spożywcze, petrochemia.

Przedsiębiorstwa w koncernie, pomimo zachowania osobowości prawnej, nie mają samodzielności gospodarczej, bowiem uzależnione są od wspólnego zarządu koncernu. Ta forma organizacji w Polsce znana jest pod nazwą kombinat.

Holding to organizacyjno-prawna forma centralnej dyspozycji gospodarczej, która opierając się na posiadanych kapitałach operuje kontrolnym pakietem udziałów lub akcji w drugiej lub kilku spółkach. W tym znaczeniu holding jest korporacją spółek lub innych podmiotów gospodarczych, ponieważ nie tylko spółki mogą stanowić ogniwa całego systemu holdingowego. Potocznie holding jest nazywany spółką spółek. Cechami holdingu są:

• Specjalny rodzaj powiązań między podmiotami, opierający się na faktycznym i prawnym władaniu przez jedną spółkę udziałami lub akcjami drugiej lub kilku innych spółek czy innych przedsiębiorstw,

• Dominująca pozycja jednej spółki wobec pozostałych spółek czy innych przedsiębiorstw,

• Pełna, mimo zależności kapitałowej lub personalnej, niezależność prawna wszystkich spółek i innych przedsiębiorstw.

Rozróżnia się czysty holding i holding przemysłowy.

Czysty holding - oznacza holding w ścisłym tego słowa znaczeniu, w którym zgrupowanie prowadzące działalność holdingową nie ma for­malnie własnych przedsiębiorstw, lecz dysponuje tylko pakietami kontrolnymi akcji innych przedsiębiorstw, które oficjalnie są samodzielne pod względem prawnym i gospodarczym.

Holding przemysłowy - nazywany również przemysłowym towarzy­stwem holdingowym jest rzeczywistym właścicielem wielu przedsię­biorstw i kieruje bezpośrednio ich działalnością, a ponadto kontroluje inne przedsiębiorstwa, często z zupełnie odmiennych dziedzin działal­ności. Przemysłowe towarzystwo holdingowe branży metalowej może kontrolować działalność przedsiębiorstw komunikacyjnych, wydawnictw, dużych domów towarowych itp.

Bibligrafia:

1. „Makro i Mikro Ekonomia dla inżynierów” pod redakcją naukową S. Marciniaka - Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1995

2. „Podstawy Ekonomii” B. Czarny, E. Czarny, R. Bartkowiak, R. Rapacki - Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne Warszawa 1998

3. „Wprowadzenie do ekonomii” J. Woś - Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej - Poznań 1997

1

Związki przedsiębiorstw

KOOPERACJA

KONCENTRACJA

Kartel

Syndykat

Konsorcjum

Koncern

Holding

Trust

Fuzja

---