1635


1.

Geneza nazwy, chronologia i periodyzacja:

Pojęcie barok wprowadzono w końcu ubiegłego stulecia nadając określenie stylowi Jana Andrzeja Morsztyna. Wcześniej epokę tę określano nazwami o negatywnym zabarwieniu (np. epoka upadku). Było to spowodowane klasycystycznym podejściem do świata ówczesnych badaczy. Termin ten by wyzbyty akcentu wartościującego, tajemniczy. Prawdopodobnie pochodzi od portugalskiego słowa baroko oznaczającego kapryśny wytwór sztuki.

Trwał w Europie i Polsce od 70 lat XVI wieku do połowy XVIII wieku. Kultura barokowa dominowała w XVII wieku. Wtedy to w roku 1596 Zygmunt III Waza przeniósł stolicę z Krakowa do Warszawy - RP utraciła centralny ośrodek kulturalny i polityczny. Malało znaczenie dworu królewskiego, a rosło znaczenie dworów magnackich.

Okresy baroku.

Najważniejsze wydarzenia historyczne:

Polska

Europa

  • 1573 - I wolna elekcja - Henryk Walezy królem;

  • 1576-86 - Stefan Batory -=> król Polski;

  • 1579-82 - wojna moskiewska;

  • 1587-1632 - Zygmunt III;

  • 1596 - unia brzeska;

  • 1609-1619 - wojna moskiewska;

  • 1621 - zwycięstwo pod Chocimiem;

  • 1629 - rozejm ze Szwecją w Altmarku;

  • 1632-1634 - wojna moskiewska;

  • 1632-1648 - Władysław IV;

  • 1648 - powstanie Chmielnickiego;

  • 1648-68 - Jan Kazimierz;

  • 1648-52 - wojna z kozakami;

  • 1652 - pierwsze zerwanie sejmu;

  • 1654 - Chmielnicki poddaje się Moskwie. Wojna z Moskwą;

  • 1655-60 - wojna szwedzka (POTOP);

  • 1657 - utrata zwierzchnictwa nad Prusami Książęcymi;

  • 1660 - pokój w Oliwie;

  • 1669-73 - Michał Korybut Wiśniowiecki;

  • 1673 - bitwa pod Chocimiem II;

  • 1674-96 - Jan III Psychopata (Sobieski);

  • 1683 - odsiecz wiedeńska;

  • 1697-1733 - August II królem RP(A);

  • 1700-21 - wojna północna;

  • 1704 - Stanisław Leszczyński królem Polski;

  • 1717 - sejm niemy;

  • 1733 - ponowna elekcja Leszczyńskiego;

  • 1733-35 - wojna sukcesyjna polska;

  • 1735-63 - August III.

  • 1588 - początek angielskiej potęgi morskiej;

  • 1613 - Romanowie na tronie carskim;

  • 1613-48 - wojna trzydziestoletnia;

  • 1648 - pokój westfalski;

  • 1683 - odsiecz Wiednia;

  • 1689-1725 - Piotr Wielki;

  • 1700-21 - wojna północna;

  • 1701 - Fryderyk I królem pruskim;

  • 1740 - Fryderyk II królem pruskim.

    • Przemiany społeczno gospodarcze:

    Odkrycia naukowe i wynalazki techniczne:

    Poglądy filozoficzne:

    Odpowiedzią na wstrząs poznawczy były w epoce Baroku dwojakie postawy. Z jednej strony zrodziło się przekonanie o bezradności człowieka wobec potęgi Boga rządzącego owym niezmierzonym światem, który wymyka się ludzkiemu poznaniu. Z drugiej zaś ukształtował się pogląd o potędze rozumu, odkrywającego tajemnice Boga i Wszechświata, poznającego prawa kierujące naturą. Konsekwencją tej postawy stał się nie tylko optymizm poznawczy, ale i przekonanie, że uzbrojony w wiedzę człowiek jest w stanie zapanować nad siłami przyrody.

    Na gruncie tego drugiego poglądu rozwinęły się w XVII w. takie kierunki metodologiczne jak empiryzm i racjonalizm. Fundamentalne dla racjonalizmu znaczenie miało dzieło Francuza Rene Descartes'a, w Polsce zwanego Kartezjuszem. Z wykształcenia matematyk, z zamiłowania żołnierz, osiadł w Holandii, w którym to kraju napisał swoje najważniejsze prace.

    O teorii kartezjańskiej mówi się, w ślad za jej twórcą, jako o przewrocie w filozofii. Istota tego przewrotu polegała na badaniu rzeczywistości poprzez analizę narzędzi i metod poznania. Za prawdziwe narzędzie poznania Kartezjusz uznał rozum ludzki, odrzucając wiarygodność doznań osiągalnych za pomocą zmysłów (wzroku, słuchu, itd.). Proces myślenia filozof ten wyniósł do rangi jedynego procesu poznawczego, określającego zarazem samo istnienie człowieka. „Myślę, więc jestem”- brzmiała słynna dewiza kartezjańska. W „Rozprawie o metodzie” Kartezjusz podjął problem rozumowych podstaw nauki i stworzył teorię, zgodnie z którą fundament ten tworzy wiedza typu matematycznego.

    Rozum znalazł się również w centrum refleksji Francuza Blaise'a Pascala. Pascal, głosząc samodzielność rozumu, poczesne miejsce w procesie poznania przypisywał równocześnie „porządkowi serca”- uczuciu i wierze. Sam był człowiekiem głęboko religijnym, przedstawicielem szkoły filozoficzno- religijnej zwanej jansenizmem. Twórcą jansenizmu był biskup Ypres Corneille Jansen- stąd nazwa kierunku. Jansenizm, który inspirował filozofów francuskich i myśl chrześcijańską następnego, XVIII stulecia, nawiązywała do poglądów Kalwina. Głosił teorię zbawienia, zgodnie z którą jest ono łaską daną od Boga. Obdarzony wolną wolą człowiek nie ma więc wpływu na pośmiertne zbawienie, względnie potępienie. Jensenizm- znów zgodnie z protestantyzmem- przywiązywał wielką wagę do prostoty życia chrześcijan.

    Prądy Artystyczne:

    W okresie baroku wielkim centrum artystycznym stał się Rzym, do którego zjeżdżali artyści z całej Europy. Kościół katolicki przetrwał reformację protestancką i okrzepł ponownie w wyniku kontrreformacji.

    Twórcy we Włoszech, będąc katolikami, z przekonaniem starali się utwierdzać autorytet Kościoła poprzez zobrazowanie dla wiernych Pisma Świętego, traktowanego jak namacalna rzeczywistość. Miał temu służyć przekonujący realizm malarstwa barokowego, przepojony spotęgowaną uczuciowością. ( Caravaggio, Gemlileschi, Guercino )

    B.FLAMANDZKI

    W XVII wieku Flamandia stanowiła główną ostoję katolicyzmu w protestanckiej północnej Europie. Pozostała pod władzą Hiszpanii, podczas gdy Północne Niderlandy wybiły się na niepodległość; w tej sytuacji na sztukę flamandzką najsilniej wpływały więzi z Hiszpanią, a także kontrreformacja. Jest to widoczne wyraźnie w twórczości Rubena, jak również van Dycka.

    B.HISZPAŃSKI

    Malarstwo w XVII-wiecznej Hiszpanii było pod głębokim wpływem Kościoła, częściowo także z powodu religijnej żarliwości, jaka cechowała przedstawicieli hiszpańskiej dynastii Habsburgów. Król Filip II i jego dwaj następcy: Filip III i IV, podtrzymywali religijną ortodoksję przy współdziałaniu niesławnej hiszpańskiej inkwizycji, organizacji kościelnej stworzonej dla prześladowania wszelkiego rodzaju „herezji”; wliczano do nich również protestantyzm. Hiszpańska sztuka barokowa była głównie dewocyjna w charakterze, lecz istniał także niezbyt silny nurt malarstwa dworskiego; zachowało się także trochę przedstawień mitologicznych i scen oraz martwych natur np. Diego Velazques

    B.HOLENDERSKI

    Życie toczyło się w dramatycznej atmosferze, najpierw rewolucji, potem walki w obronie wolności. Nowy porządek oparty był na sprawiedliwości społecznej i na duchowej surowości. W myśl zasad kultu kalwińskiego obdarto kościoły z wszelkiej dekoracji, a w malarstwie świeckim w pełni doszedł do głosu realizm i zwykłe, codzienne sprawy.

    ( Rembrandt, Vermeer, Hals )

    B.FRANCUSKI

    Francuzi zasłynęli jako mistrzowie pejzażu. Największe nazwiska w tej dziedzinie to Poussin i Lorrain, pozostali pod silnym wpływem klasycyzmu włoskiego.

    ROKOKO

    styl ten narodził się we Francji i zapanował w XVIII w. w całej Europie. Nazwa pochodzi od fr. słowa rocaile => styl o dominujących motywach „kogucich grzebieni” i muszli. Sztukę rokokową długo uważano za lekką, błahą, pozbawioną powagi dawniejszych dzieł ( Watteau, Fragonand, Guardi, Canaletto ).

    Gatunki literackie:

    Charakterystyczne cechy stylu:

    Styl sztuki barokowej różnicuje się w trzech zasadniczych nurtach: w baroku tzw. dekoracyjnym, w barokowym klasycyzmie i barokowym realizmie; późną fazę stanowi rokoko - styl fantazyjny i lekki. Konfrontacja z renesansem wyłoniła pięć par opozycji, z których uwydatniły się zwłaszcza: płaskość - głębia; forma zamknięta - otwarta; jasność - niejasność (II człony odnoszą się do baroku). Można przyjąć, że w sztuce baroku uwidacznia się szczególnie dynamiczne ujęcie przestrzeni, skłonność do wyjaskrawiania kontrastów, efektów świetlnych i ekspresywnych gestów, a także ujęć malarskich podkreślających stosunki przestrzenne między przedmiotami przedstawianymi tak, aby zaznaczyć ich trójwymiarowość.

    2.

    Światopogląd człowieka epoki baroku (geneza, cechy); porównanie ze światopoglądem renesansowym. B. Pascal ("Myśli"), M. Sęp-Szarzyński (sonety), D. Naborowski ("Marność", "Krótkość żywota") o sytuacji człowieka w świecie. Problem przestrzeni i czasu. Antynomie. Refleksja o słabości i znikomości człowieka. Funkcja nawiązania do Biblii w wierszu "Marność". Życie ludzkie jako sen w wierszu Z. Morsztyna "Żywot - sen i cień". *Calderon de la Barca - "Życie jest snem".

    Światopogląd człowieka epoki baroku (geneza, cechy); porównanie ze światopoglądem renesansowym.

    Renesans kończył się w atmosferze sceptycyzmu. Charakterystyczna dla humanistów głęboka wiara w godność i moc człowieka powoli zaczęła ustępować zwątpieniu. W połowie XVI w. śmiały plan myślicieli odrodzenia, zmierzających do wielkiej syntezy ludzkiej wiedzy i rozumnej przebudowy świata był już traktowany jako utopia.

    Niezmierzone ambicje i namiętna pasja dążenia do wiedzy oraz prawdy obróciły się w końcu przeciwko ludziom. Rozpoczęty przez Lutra ruch reformacyjny zburzył bezpowrotnie jedność chrześcijańskiego świata. Człowiekowi zaczyna brakować wiary we własne możliwości. Wolność wyboru staje się więc ciężarem ponad ludzkie siły. Nie ma już prawdziwych autorytetów.

    Próbą wprowadzenia porządku w kwestiach wiary był sobór w Trydencie. Był to zarazem początek kontrreformacji, wielkiego ruchu zmierzającego do odnowy Kościoła, skierowanego zarazem przeciwko różnowiercom. Głównymi szermierzami kontrreformacji byli jezuici. Idea absolutnego posłuszeństwa, do której nawoływał ten założony w XVI w. zakon, miała być uniwersalnym lekiem na wszystkie wątpliwości dręczące ludzi tej epoki.

    Kryzysowi religijnemu towarzyszyły gwałtowne przemiany w nauce. Odkrycia Kopernika i Galileusza, rewolucyjne wynalazki usprawniające ludzkie zmysły (np. teleskop i mikroskop) podważają ostatecznie tradycyjny uporządkowany obraz skończonego świata, którego centrum stanowi ziemia. Wszechświat dzięki teleskopowi Galileusza rozszerza się nagle - aż do nieskończoności, mikroskop pozwala zaś zajrzeć w głąb rzeczy nieskończenie małych. Nieskończoność, której nie można objąć umysłem, staje się wielkim problemem XVII w.

    Nauka formułowała prawdy trudne, niezgodne z codziennym doświadczeniem zwykłego człowieka. Religia oferowała rozwiązania prostsze, wzywając zarazem do posłuszeństwa autorytetowi Kościoła i do wiary w dobroć oraz mądrość Boga. Rozwojowi nauki towarzyszy więc gwałtowne odnowienie życia religijnego.

    Ucieczce w świat wiary sprzyjała też niespokojna atmosfera polityczna tej epoki. Europę trawiły bowiem wówczas głębokie konflikty (wojna trzydziestoletnia).

    B. Pascal ("Myśli"), M. Sęp-Szarzyński (sonety), D. Naborowski ("Marność", "Krótkość żywota") o sytuacji człowieka w świecie.

    Pascal, który - mimo ogromnych osiągnięć na polu nauki - wątpił w możliwości rozumu. Sądził on, że wobec potęgi i nieskończoności Boga człowiek jest niczym. Istota ludzka jest słaba, wewnętrznie rozdarta („sama sobie przeciwna”), podzielona między ciało i duszę, podatna na choroby, ograniczona swoimi zmysłami.

    „Człowiek jest trzciną - pisał Pascal - najsłabszą w przyrodzie, ale trzciną myślącą. [...] Nieco mgły, kropla wody starczy, by go zabić. Lecz niechby był zgnieciony przez wszechświat cały, to jeszcze byłby szlachetniejszym od tego, co go zabija: gdyż on wie, że umiera [...] Cała tedy godność nasza leży w myśli.”

    Jedynym ratunkiem dla człowieka jest według Pascala wiara, choć przeczy ona rozumowi. Trzeba jednak zaryzykować i uwierzyć, że Bóg istnieje, ponieważ w przeciwnym wypadku życie ludzkie nie ma żadnego sensu.

    M. Sęp-Szarzyński (sonety)

    W sonetach majestatyczny porządek kosmosu, który znamy z Hymnu Jana Kochanowskiego przeradza się w chaos gwałtownych obrotów rozpędzonego nieba.

    „Ehej, jak gwałtem obrotne obłoki

    i Tytan prędki lotne czasy pędzą...”

    (Sonet I)

    Gorączkowy ruch przenika cały wszechświat: zarówno ten wielki - sferę gwiazd i planet, jak i mały - wnętrze ludzkiej duszy. Życie ludzkie jest bowiem ciągłą ucieczką przed śmiercią:

    „Śmierć tuż za nami spore czyni kroki...

    (Sonet II)

    Losem człowieka jest niepokój, ruch i walka. Zagraża mu bowiem nie tylko szatan, ale i wodzące piękno świata oraz własne ciało, które zawsze chce czegoś innego, niż nieśmiertelna dusza. Bohater Sępowych wierszy jest świadomy własnej słabości, wynikającej z wewnętrznego „rozdwojenia”:

    „Cóż będę czynił w tak straszliwym boju

    wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie?

    (Sonet III)

    To „rozdwojenie” jest zresztą cechą całego świata, w którym prawdziwym wartościom jak cień towarzyszą złudne pozory.

    „...O stokroć szczęśliwy,

    który tych cieniów w czas zna kształt prawdziwy!”

    (Sonet V)

    D. Naborowski ("Marność", "Krótkość żywota")

    W wierszu Marność pokazuje czym jest świat ludzki i do czego zmierza:

    „Świat hołduje marności

    I wszystkie ziemskie włości;

    To na wieki nie minie,

    Że marna marność słynie.”

    Jednocześnie nie nakazuje życia klasztornego, ale radzi zachować bojaźń Bożą:

    „Miłujmy i żartujmy,

    Żartujmy i miłujmy,

    Lecz pobożnie, uczciwie,

    A co czyste, właściwie.

    Nad wszystko bać się Boga-

    Tak fraszką śmierć i trwoga”

    Bóg jest odpowiedzią na całe zło świata. Także na znikomość życia, przemijanie i próżność wszelkich ludzkich wysiłków.

    W epigramacie Na krótkość żywota w skondensowanej formie przywołuje barokową metaforykę ulotności ludzkiego istnienia. W jednym wersie potrafi zgromadzić siedem jednosylabowych (czyli krótkich jak życie ludzkie) symboli przemijania:

    „Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt - żywot ludzki słynie.”

    W paradoksalnej puencie sprowadza zaś ludzkie istnienie do czwartej części mgnienia oka, czyli do krótkiego momentu, który dzieli kolebkę od grobu:

    „...Wielom była

    kolebka grobem, wielom matką ich mogiła.”

    Jako wyznawca kalwinizmu nie wierzy Naborowski, by człowiek mógł żyć bez grzechu. Zbawienie nie zależy bowiem od dobrych ludzkich uczynków, ale od niepojętej łaski Bożej, która jednych przeznacza do zbawienia, innych zaś do potępienia:

    „Błędowi wszystko poddał mus nieprzełomiony...”

    Poeta nie rozumie świata i nie ma żadnej recepty na istnienie. Najlepiej więc żyć w biernym oczekiwaniu na Boską pomoc. Renesansowej aktywności i żądzy życia przeciwstawia Naborowski pasywne wycofanie się w świat własnego intelektu i ludzkiej kultury:

    „Tak żyj na tym tu świecie, jakby cię nie było...”

    Problem przestrzeni i czasu. Antynomie. Refleksja o słabości i znikomości człowieka.

    Barokowe wyobrażenia czasu żywiły się tradycją antyczną. Czas związany z postacią rzymskiego boga Saturna, bywał wyobrażany jako skrzydlaty starzec z nakrytą głową, trzymający w prawej dłoni sierp, w lewej - węża kąsającego swój ogon. Z jednej strony dostrzegano w Czasie niszczycielską siłę, symbolizowaną sierpem, z drugiej - jego zdolność do wydobywania prawdy. Nakryta głowa Czasu oznaczała, że dla Prawdy (jego córki) nic nie jest zakryte. Wąż kąsający własny ogon symbolizował Wieczność. Jej pojęcie, tak ważne dla filozofii antycznej zostało schrystianizowane i odniesione do Boga - jedynej Niezmienności i Niewzruszonego Trwania.

    Dzięki odkryciom astronomicznym i postępom dokonanym w badaniu budowy mikroświata zmianie uległo pojęcie przestrzeni. Wszechświat okazał się nieskończenie wielki, a każda rzecz oglądana z bardzo bliska zmienia swoją naturę. Nieskończoność i małość nie do ogarnięcia umysłem nie dawały ówczesnemu człowiekowi spokoju.

    Śmiertelność ludzkiego ciała i poczucie nieśmiertelności duszy, przemijalność życia i duchowy głód wieczności, istnienie człowieka w świecie podległym prawom stałego ruchu i potrzeba zachowania w nim swej tożsamości - takie oto dramatyczne bieguny wyznaczały rozmaite postawy objawiane w sztuce. Sęp Szarzyński proponował zdobywanie wartości niewzruszonych i odrzucenia mamiących pozorów. Inni poeci rozumieli życie jako ciągłe umieranie, a śmierć jako początek prawdziwego żywota; przekonani o nikłej wartości jakichkolwiek ludzkich starań, propagowali postawę bierną, pogrążenie się w „wewnętrznej twierdzy” i zawierzenie Bogu. Jeszcze inni, podkreślając nietrwałość, ale i świetność świata, proponowali, aby przed śmiercią nacieszyć się jego urokami, ukazując radością życia wdzięczność za nie.

    Funkcja nawiązania do Biblii w wierszu "Marność".

    Pojęcie marności przywołane w poezji Naborowskiego wprowadza w krąg barokowych fascynacji przemijaniem, czasem, nicością i śmiercią. Człowiek ówczesny rozważał swoje miejsce w nietrwałym świecie, poszukiwał jakiejś wobec niego postawy. O znikomości życia, o jego przemijaniu i o próżności wszelkich ludzkich wysiłków mówiły już niektóre księgi Starego Testamentu, zwłaszcza Księga Koheleta. Jej pierwszy sławny werset brzmiał: Vanitas vanitatum, et omnia vanitas (`Marność nad marnościami i wszystko marność'). Księga ta, przepełniona silnym poczuciem dramatyzmu istnienia i dokonywanych wyborów życiowych, była bliska mentalności ludzi XVII w.

    Życie ludzkie jako sen w wierszu Z. Morsztyna "Żywot - sen i cień".

    Według podmiotu lirycznego życie ludzkie należy utożsamiać ze snem. Nie jest to zwykłe porównanie, ale określenie życia jako snu:

    „Nie może dniową światłością

    żywot ten być nazwany -

    noc jest ten żywot, ciemnością

    paciepną przyodziany.”

    Wszyscy ludzie, którzy kiedyś żyli, teraz nie istnieją, a jedynie „śpią twardo”. Nie pozostało po nich nic materialnego, a wspomnienia zostaną rozwiane jak pył na wietrze:

    „Śpią sen twardy, skoro z świata

    te larwy poznikały,

    tak że więcej nad znikomy

    cień po nich nie zostało.”

    Twierdzi, że mimo złudzenia realności i bezpośredniego kontaktu z rzeczywistością, życie jest tylko iluzją, kreowaną w naszym śnie:

    „I ty-ć śpisz nieobudzony,

    choć ci się, żeś żyw, zdało;

    żywot ten kształtem żywota

    ledwie może być zwany,

    żywot ten śmierci istota,

    żywot ze snem zrównany.”

    Pedro Calderon de la Barca - "Życie jest snem"

    Dramat o rzekomo polskim kolorycie (rzecz dzieje się na polskim dworze) ze względu na egzotykę nieznanego kraju, to pełen barokowej pomysłowości przewód dowodowy na rzecz przezorności w pielęgnowaniu cnót. W wyraźny sposób ujmuje barokowe obsesje - nierealność świata i lęk przed wolnością.

    3.

    M. Sęp - Szarzyński i J. Kochanowski na temat człowieka, Boga, świata. Światopogląd M. Sępa - Szarzyńskiego i J. A. Morsztyna; dwa oblicza miłości (metafizyczna i flirtująca); dwie wizje świata; dwa nurty poetyckie. Motyw dwoistego życia. Bóg i człowiek w liryce średniowiecza, renesansu i baroku (zestawienie).

    M. Sęp - Szarzyński na temat człowieka, Boga, świata.

    Światopogląd M. Sępa - Szarzyńskiego.

    Motyw dwoistego życia.

    Sęp - Szarzyński jest poetą religijnym, jego twórczość często zalicza się do metafizycznej poezji baroku. Z rozważań poety nad zmiennością świata i przypadkowością losu rodzi się wizja „człowieka rozdwojonego”, rozdartego między ziemią, a niebem. Człowiek Szarzyńskiego jest pełen sprzeczności, jego wnętrze jest zagadką, sam podmiot liryczny odczuwa siebie jako jednostkę niespójną, przerażoną faktem swojego istnienia. Przywiązanie do życia doczesnego i strach przed śmiercią budzą w człowieku lęk. Jedynym stałym punktem odniesienia jest dla rozdartej wewnętrznie jednostki Bóg - symbol stałości, wartości, prawdy. Boskie prawo objawia się w harmonii wszechświata, niezmienności cnoty i działaniu Opatrzności. Bóg jest stwórcą świata, początkiem wszystkiego, tym, który ustanawia ład i porządek. Dla człowieka jest on jednak niedosiężny i daleki. Umysł ludzki, obcujący z ziemską zmiennością i ruchem, nie potrafi pojąć i objąć Boga, ale nie przestaje do niego tęsknić. Żyjący w zmienności, przywiązany do nietrwałych dóbr tego świata człowiek, ma świadomość, iż to co go otacza jest tylko pozorem, wie, że prawdziwą wartość stanowi Bóg, lecz nie potrafi go odnaleźć. Wiecznie rozdarty pomiędzy grzechem a potrzebą prawdziwej wiary i pobożności, nie może sobie poradzić ze swoim lękiem. Bóg, który jest miłością i spokojem, każe człowiekowi walczyć, człowiek przywiązany do życia ziemskiego, rozdwojony w sobie, powołany jest do poszukiwania Boga i wiecznego życia. Dominującym motywem utworów Szarzyńskiego jest sprzeczność pomiędzy potrzebami duszy a pokusami ciała, która potęguje lęk oraz niepewność człowieka i budzi wątpliwość co do tożsamości jednostki. Cały świat zwodzi i kusi człowieka swoimi pozornymi wartościami. Bóg jest nieogarniony, a jednostka czuje się niepotrzebna i niepewna. Sęp nakazuje człowiekowi, aby kierował się rozumem, który jest jedynym światłem Boga. Ciągła, trudna walka o własną duszę jest zadaniem, jakie Bóg wyznacza każdemu.

    Wizja Sępa jest pesymistyczna, człowiek nie potrafi skoncentrować się na celu, który przerasta jego możliwości, tęskni do stałości, ale pociąga go zmienność i ruch, a więc to co charakteryzuje życie ziemskie. W swojej religijności i wierze każdy jest samotny, bo skazany tylko na własne siły. Szarzyński zwracając się w stronę ascetyzmu, traktuje życie jako trudne zadanie, które należy wypełnić. W ujęciu poety tragizm człowieka polega na niemożności wykonania tego zadania, które przerasta siły słabej, rozdwojonej, zafascynowanej zmiennością jednostki. Pomimo dystansu, jaki dzieli Boga i człowieka należy jednak dążyć do zbawienia i ufać w boże miłosierdzie. Odrzucenie renesansowej idei harmonii wszechświata na rzecz dążenia do ascezy i heroizmu wiary zapowiada nową epokę - barok.

    Jan Kochanowski na temat człowieka, Boga, świata.

    Jan Kochanowski - zgoła inaczej postrzega Boga. Bóg jest wychwalany za to co stworzył, porządek mimo, iż nie jest rozumiany przez człowieka bardzo mu odpowiada. Człowiek nie cierpi w doczesnym świecie, jest zadowolony, że w ogóle został powołany. Bóg daje życie, a człowiek nie może tego daru odrzucać. Dzięki niemu człowiek na tym świecie czuje się bezpieczny. Stwórca jest swoistym opiekunem człowieka i istotą dającą możliwość istnienia. Autor popada w zachwyt nad tym, co stworzył Bóg. Świat ukazany jest jako harmonijny i doskonały, każdy jego element pełni określoną funkcję. Elementem porządku świata jest porządek panujący w naturze. Budowniczym tego doskonałego świata jest Bóg, przedstawiony na podobieństwo artysty, kreatora architekta, konstruującego wszechświat jako doskonałe dzieło. Bóg panuje nad swoim stworzeniem i kieruje nim w sposób doskonały. Ponadto stwórca jest bliski człowiekowi, cechuje go dobroć, szczodrobliwość, łaskawość. Jawi się jako hojny Pan i Szafarz wszelkich dóbr. Bóg jest przyjazny człowiekowi, stworzył piękny, harmonijnym dający radość człowiekowi świat. Jest dawcą wszelkiego dobra i człowiek może pokładać w Nim słuszną nadzieję. Wspaniała ziemia stworzona przez Boga jest darem, z którego mogą korzystać wszyscy.

    Kochanowski był przedstawicielem humanistycznej wizji wszechświata i Boga, różnej od koncepcji panujących w średniowieczu.

    Światopogląd Jana Andrzeja Morsztyna

    Na twórczość Jana Andrzeja Morsztyna składają się olśniewające, lekkie i błyskotliwe wiersze o tematyce miłosnej lub towarzyskiej, które są świadectwem wysokiej klasy sztuki poetyckiej, opartej na dyscyplinie i znajomości reguł współczesnych szkół poetyckich. Poeta bawi się w wierszach konceptem , grą słów, zaskakując wyszukanym, pozornie absurdalnym pomysłem, który odsłania przed nami zarówno harmonię, jak i dysharmonię otaczającego nas świata, Jego poezja, będąca najwyższym kunsztem słowa, jest zarówno intelektualna jak i zmysłowa, nie odzwierciedla rzeczywistości, ale zbiera zróżnicowane wrażenia świata. Twórczość Jana Andrzeja Morsztyna uzmysławia nam, iż barok nie mógł być epoką upadku literatury, kultury i dobrego smaku. Wiersze Morsztyna pośrednio informują o tym, że twórczość poetycka nie zawsze jest nastawiona na wierne odzwierciedlenie rzeczywistości. Celem poety i istotą jego poszukiwań jest poezja ograniczona do siebie samej.

    Morsztyn był reprezentantem baroku dworskiego, wzorował się na nurcie artystycznym - marynizmie (nurt ten odwoływał się do fantazji i opierał się na koncepcie).

    M. Sęp - Szarzyński i J. A. Morsztyn: dwa oblicza miłości (metafizyczna i flirtująca), dwa nurty poetyckie.

    Mikołaj Sęp - Szarzyński

    Jan Andrzej Morsztyn

    miłość

    Sonet V - miłość nie jest doskonała, człowiek zwiedziony pokusami ciała kieruje swoje uczucie na rzeczy nietrwałe i przemijające, dlatego też skazany jest na wieczne niespełnienie. Poeta podkreśla wewnętrzne rozdarcie człowieka, którego dusza poszukuje trwałej, prawdziwej miłości, a pokusy ciała sprawiają, że uczuciem zostają obdarzone przedmioty oraz cele nietrwałe. Ciało bezustannie zwodzi duszę. Okazuje się, że właściwym przedmiotem miłości jest Bóg.

    (miłość metafizyczna)

    Do trupa - podmiot liryczny cierpi jako że został trafiony strzałą miłości, jest wiecznie nieszczęśliwy. Porównania prowadzą do paradoksalnych wniosków, iż sytuacja człowieka zmarłego jest bardziej korzystniejsza, bowiem nieszczęśliwie zakochany młodzieniec jest wystawiony na pastwę niszczącego żywiołu, jakim jest miłość. Została ona przedstawiona jako wielka namiętność, żądza cielesna, niszczycielski żywioł, wieczny ogień.

    Cuda miłości - tytułowe uczucie przedstawione jest jako pasmo mąk i cierpień, jest to bowiem uczucie bardzo skomplikowane, niszczycielskie. Rozum nie jest w stanie obronić człowieka przed miłością.

    (miłość flirtująca)

    nurty poetyckie

    marynizm - był to kierunek i zarazem styl w europejskiej literaturze barokowej. Termin pochodzi o nazwiska włoskiego poety Giambattisty Marino. Był on twórcą bogatej skali środków wyrazu w opisie urody życia. Uważał, że poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika. W ramach marynizmu najbujniej rozkwita poezja erotyczna. Nurt ten stawiał na polepszenie formy, sposób przedstawiania treści i walory estetyczne. Ponadto odwoływał się do fantazji, stosował zaskakujące środki artystyczne wyrazu, opierał się na koncepcie, co było jego najistotniejszą cechą.

    Bóg i człowiek w liryce średniowiecza, renesansu i baroku.

    Średniowiecze

    Renesans

    Barok

    Bóg a człowiek

    Powszechnie panował teocentryzm, czyli wychwalanie i stawianie Boga w centrum zainteresowań. Bóg natomiast dostrzega jedynie osoby, które gorliwie wypełniają jego oczekiwania. Bóg jest postacią surową, żądającą miłości, jest wymagający, bliskie mu jest cierpienie człowieka. Ceni On odejście od rzeczywistości, od świata ówczesnego, możne powiedzieć, że dopiero wtedy zauważa człowieka. Człowiek natomiast powinien być do końca oddany Bogu.

    Człowiekowi zawsze towarzyszyła pogoda ducha, akceptacja świata i optymizm. Człowiek świadomie wychwala Boga za wszelkie dobro jakie czyni. Świat stworzony jest idealny, przeznaczony dla człowieka, Bóg natomiast ofiarowuje to, co najlepsze. Renesans to afirmacja życia, istnienia. Bóg jest dobroczyńcą ludzkości, jest wszechobecny. Bóg wysunął człowieka na pierwszy plan w świecie, bowiem jest on pewnym ideałem piękna, jest to pewna harmonia i ład istnienia natury. Człowiek w obecnym świecie czuje się bezpieczny. Stwórca to opiekun człowieka, który daje możliwość istnienia.

    Człowiek dąży do spotkania z Bogiem poprzez walkę z pokusami świata. Bóg utwierdza człowieka w przekonaniu o konieczności zmagań z pokusami szatana. Bóg, jakkolwiek jest potężny, skazuje człowieka na wewnętrzny konflikt. Jest surowym sędzią nie koniecznie wyrozumiałym. W tym świecie człowiek boi się Boga, który to wystawia go na próbę, oczekując od niego spełnienia swoich nakazów. Człowiek natomiast jest wątły, niezdolny do walki. Świat jest pełen pokus i zła, nie ma harmonii, ładu, człowiek zdominowany jest przez zło i skazany na ciągłą walkę. Człowiek nie może być szczęśliwy, ponieważ został stworzony na rozdarcie, nie znajduje oparcia w Bogu. Człowiek podlega Bogu i obawia się jego surowych sądów i kar.

    Kontrreformacja - ruch skierowany przeciw reformacji, kontrofensywa kościoła katolickiego. W Europie zapoczątkował ją sobór trydencki (1545 - 1563), na którym opracowano program reform wewnętrznych kościoła rzymskokatolickiego i określono założenia walki z innowiercami. W Polsce na czele kontrreformacji stanął król Zygmunt III Waza. Kontrreformacja przejawiała się cenzurą wszystkich wydawnictw, niszczeniem ksiąg uznanych za nieprawomyślne, atakiem na odłamy protestanckie ( konfiskaty, przymusowe wysiedlenia) takie jak arianie ( Bracia Polscy); wprowadzono indeks ksiąg zakazanych, na którym pojawiły się m.in. dzieła Kopernika i tzw. literatura sowizdrzalska

    Jezuici (Towarzystwo Jezusowe) - zakon mający przewodzić kontrreformacji ; przejęli w swoje ręce szkolnictwo - preferowali humanistyczny model wykształcenia, bazujący na nauce teologii i filozofii, języka i literatury łacińskiej oraz greckiej, a także retoryki ; Jezuici odrzucali wszystko to, co niechrześcijańskie; później byli uznawani za ludzi nietolerancyjnych, ingerujących zarówno w życie religijne jak i prywatne; system, który stworzyli dość szybko stał się anachroniczny ; jedni z najwybitniejszych działaczy to ks. Jakub Wujek - tłumacz Biblii, Piotr Skarga - autor słynnych kazań

    Następstwa kontrreformacji

    Kontrreformacja to zanik tolerancji religijnej, a co się z tym wiąże przejęcie przez kościół katolicki kontroli nad sztuką i literaturą baroku. Wpłynęło to na zahamowanie postępu w nauce (wszelkie dzieła sprzeczne z założeniami kościoła były uznawane za heretyckie i palone). Zmienił się również model wiary, oddalono się od renesansowej wizji harmonii człowieka, Boga i natury na rzecz metafizycznego lęku i małości wobec potęgi stwórcy, który miał przestrzegać przed gzechem i wiecznym potępieniem. Postępy kontrreformacji przyczyniły się

    również do ugruntowania ideologii sarmackiej.

    Mikołaj Sęp - Szarzyński - poeta epoki przełomu

    Reprezentuje trzecie po Reju i Kochanowskim pokolenie polskich twórców renesansowych. Pozostawił po sobie jeden niewielki tomik wierszy "Rytmy albo wiersze polskie". Był wykształcony, uczył się we Lwowie, studiował w Niemczech, znał kulturę i poezję antyczną. Był niezwykle utalentowany, doskonale opanował reguły sztuki poetyckiej.

    Chronologicznie zalicza się Szarzyńskiego do odrodzenia, lecz charakter jego wierszy daleko wykracza poza renesansowe zainteresowania. Wiersze te są przeniknięte lękiem egzystencjalnym i poczuciem niepewności bytu ludzkiego, co powoduje, że jego twórczość zalicza się do poezji metafizycznej. W liryce Sępa widoczny jest również lęk przed Bogiem, który z jesdnej strony jest wszechmocnym stwórcą, a z drugiej bezlitośnie karze nieposłusznych. Najprawdopodobniej Szarzyński przeszedł w młodości z luteranizmu na katolicyzm, z czego wynikały jego wszelkie obawy i rozterki.

    Życie ludzkie i jego sens w liryce M. Sępa - Szarzyńskiego :

    Człowiek w utworach Szarzyńskiego przedstawiony jest jako istota skazana na wieczną, dramatyczną walkę (sonet "O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem"). Jest on rozdarty między pożądaniem dobra i nieodwołalnym skażeniem ludzkiej natury, ziemskimi żądzami i pokusami. Godność to heroiczna walka z przyrodzoną słabością, która nie zapewnia człowiekowi co prawda całkowitego spokoju i harmonii wewnętrznej, ale decyduje o jego bohaterstwie. Wyzwolenie może przynieść jedynie śmierć - sytuacja człowieka jest dramatyczna. W walce, której stawką jest zbawienie, jesteśmy osamotnieni, możemy jedynie liczyć na Boga, gdyż tylko z jego pomocą możliwe jest pokonać zło i odepchnąć pokusy.

    W sonecie "O nietrwałej miłości rzeczy świata tego" Szarzyński pojawia się przeciwstawienie świata materialnego i duchowych wartości, do których osiągnięcia ludzie powinni dążyć. To, co materialne jest zgubne i złudne, a przede wszystkim nietrwałe. Nieprzemijają jedynie wartości duchowe, z których najwznioślejszą jest miłość do Boga.

    Nowatorstwo treści i formy sonetów Szarzyńskiego :

    ( Nowatorstwo treści - patrz wyżej )

    Nowatorstwo formy :

    Sęp - Szarzyński wybrał formę sonetu i dobrowadził ją do doskonałości.

    Jego sonety zawierały :

    - przestawność szyku (inwersję)

    - pytania retoryczne

    - przeciwstawienia (antytezy)

    - ciągi epitetów

    - paradoksy

    - parentezy (zdania wtrącone - w nawiasie)

    - przerzutnie

    Dwie odmiany sonetu :

    I. (np.: Sonet V Szarzyńskiego):

    - zbudowany z :

    * 3 strof 4 - wersowych o układzie rymów : abba, abba, cdcd

    * i 1 strofy 2-wersowej (tzw. dystych) o rymach : ee, która miała wyostrzać refleksje wyprowadzone z treści poprzednich strof

    II. (szerzej upowszechniona - np.: Sonet IV Szarzyńskiego)

    - zbudowany z :

    * 2 strof 4- wersowych, zwykle o okalającym układzie rymów : abba, abba , zawierających narrację lub opis

    * 2 strof 3- wersowych rymowanych podwójnie : cdc, dcd lub potrójnie : dce, cde, gdzie umieszczono refleksyjne uogólnienie sensu utworu

    4.

    D.Naborowski na temat sensu ludzkiego życia („Krótkość żywota”, „Marność”, „Cnota grunt wszytkiemu”). Rola cnoty. Nawiązanie do myśli J.Kochanowskiego (porównanie). Poglądy M.Sępa-Szarzyńskiego i D.Naborowskiego na sens ludzkiego życia.

    Daniel Naborowski w utworze Marność mówi, że należy żyć pobożnie, uczciwie, (...) właściwie oraz

    Nad wszystko bać się Boga --

    Tak fraszką śmierć i trwoga.

    Życie człowieka powinno być zgodne z zasadami boskimi, gdyż wszystko co materialne i doczesne jest marnością. Pojęcie marności nawiązuje do fascynacji przemijaniem, czasem, nicością i śmiercią.

    Utwór Krótkość żywota mówi, że życie ludzkie to Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt porównuje je do krótkiej rozprawy, nazywa je czwartą częścią mgnienia. Pokazuje, że wszelkie dobra ziemskie podlegają zniszczeni, a człowiek mimo to dąży do ich zdobywania. Jest on jednak znikomy wobec upływającego nieustannie czasu i wieczności.

    Cnota grunt wszytkiemu to utwór przedstawiający dobra doczesne (pałac kosztem wystawiony, stół zastawiony hojnie, złoto, srebro, tysiącletnie panowanie), jako nietrwałe, które przeminą i nic po nich nie zostanie. Cnota, natomiast, jest źródłem sławy, a także jest tą, która wiecznie trwa i wiecznie słynie.

    Tą kto żyje, ma dosyć, choć nie ma niczego,

    A bez tej kto umiera, już nic ze wszytkiego.

    Cnota (virtus)była wartością, która gwarantowała człowiekowi wieczność w świecie podległym prawom stałego ruchu, w którym chciał zachować swą tożsamość. Człowiek był świadomy śmiertelności swojego ciała i przemijalności życia, mając jednocześnie poczucie nieśmiertelności duszy i duchową potrzebę wieczności.

    Jan Kochanowski przedstawił nieporuszoną cnotę jako przeciwwagę, pancerz obronny dla ludzkiego poczucia nietrwałości życia i ulotności jego momentów (szczególnie radosnych). Cnota miała dyktować stoicką zasadę niewzruszoności, wyniosłą obojętność mędrca wobec odmian losu, a także normy etyczne, które miały czynić życie pokazem mądrości, uczciwości, zalet patriotycznych i obywatelskich, wykwintu, piękna i umiaru.

    Sens ludzkiego życia:

    Daniel Naborowski zachowuje równowagę ducha. Uważa, że świat należy przyjąć, tak samo jak przyjmuje się własne przeznaczenie i cechy własnej natury. Według niego Bóg nie chciał doskonałości w świecie, dlatego człowiek również podlega błędom, ale nie musi im ulegać. Prowadzi to do poczucia równowagi, stoickiego umiaru i spokoju, do wiary w wartość cnoty i ładu życiowego.

    Mikołaj Sęp-Szarzyński wybrał walkę ze światem i z doczesnym ciałem, które było wrogiem duszy pragnącej wieczności. Za słuszne uważał dążenie do zdobycia wartości niewzruszonych, a odrzucenia mamiących pozorów doczesności. Dostrzega on osamotnienie człowieka w kosmosie i jego znikomość wobec ogromu wszechświata. Od rozpaczy może uwolnić człowieka zrządzenie łaski i opieka Opatrzności.

    5.

    Pojęcie piękna w XVII i XVI wieku. Poeta barokowy wobec odbiorcy (funkcja utworu, wpływ na odbiorcę). Koncept, kontrast, pardoks jako sposoby budowania niespodzianki poetyckiej (przykłady). Związek kontrastu i paradoksu ze światopoglądem epoki. Miejsce M.K. Sarbiewskiego w polskiej kulturze. Konceptyzm, marinizm, gongoryzm.

    Pojęcie piękna w XVII i XVI wieku.

    Piękno było w tej epoce związane z bogactwem form i kontrastem. Opozycje widać na przykładzie sztuki gdzie wyróżniano kilka takich par: płakość - głębia, forma zamknięta - otwarta, jasność - niejasność. Przestrzeń była ujmowana dynamicznie. Kontrasty były wysuwane na pierwszy plan. Wszystko co było ostre, ekspresyjne, widoczne miało swoje miejsce w kulturze baroku. Jest tu widoczne odejście od klasycystycznych form, co powodowało nie zrozumienie tej epoki przez potomnych oceniających według norm antycznych. Można nawet stwierdzić, że forma często przeważała nad treścią.

    Poeta barokowy wobec odbiorcy (funkcja utworu, wpływ na odbiorcę).

    Poezja miała wpływać na człowieka, inaczej mówiąc nie była celem samym w sobie. Jej treść miała zmusić ludzi do zastanowienia się nad własnym losem i swoimi czynami. Jest to związane z nurtem kontrreformacji, z jej walką z poglądami nieprawomyślnymi. Przedewszystkim poezja miała zadziwić czytelnika miała go zaskoczyć pomysłem, konceptem.

    Pisano bowiem nie tylko liryki religijne ale także erotyki, wiersze o tematyce towarzyskiej, humorystycznej. I tak jak w kościołach było bogactwo ornamentacji, przepych celebracji, tak w poezji z tej epoki widać ślady prób zauroczenia czytelnika.

    Koncept, kontrast, pardoks jako sposoby budowania niespodzianki poetyckiej (przykłady).

    Widać to na przykład w sonecie „Do trupa”. Kontrast widoczny jest i jednocześnie pardoks w pierwszych wersach

    „Leżysz zabity i jam też zabity,

    Ty strzałą śmierci ja strzałą miłości”

    Kontrastowe jest porównanie cierpień miłosnych do cierpień nieboszczyka. Paradoks jest widoczny gdy śmierć jest porównana do miłości bo gdy jedna kończy życie to druga właściwie je zaczyna. Z tytułu wynika że powinna do być elegia a jest to sonet utwór o miłości.

    W innym wierszu „Do panny” niespodzianka polega na poszczególnym wymienianiu twardych materiałów (a,b,c,d) a następnie na stwierdzeniu iż przedmiot piąty czyli serce panny (e) jest twardszy od ich sumy e(x) ≥ ( a + b + c + d). Pomysłowość polega zatem na tym abyznaleźć nieoczekiwane podpobieństwa tam, gdzie doszukać może się ich tylko niezwykły dowcip.

    Związek kontrastu i paradoksu ze światopoglądem epoki.

    Światopogląd tej epoki charkteryzowały dramatyczne wybory jakich musiał dokonywać człowiek. Nic nie było już pewne, ani nasze życie, ani nasza religia. Człowiek, który musiał dokonywać takich wyborów musiał je przenosić jako coś co wypełniało jego życie na płaszczyznę swojej poezji, sztuki. Rozdarcie panujące w duszy jednostki było naturalne w lirykach, malarstwie itp. Każdy musiał określić gdzie się znajduje : czy jest człowiekiem świata czy też należy do Kościoła.

    Miejsce M.K. Sarbiewskiego w polskiej kulturze.

    Był to „Horacy chrześcijaństwa” obdarowany przez papieża Urabana VIII wieńcem laurowym. Pisał wyłącznie po łacinie znany w całej Europie. Udostępnił w przekładach J.Kochanowskiego, „Bogurodzicę”. W wierszach swojich opiewał też rodzinne strony mazowieckie. Dzięki niemu kultura polska stała się częścią kultury europejskiej.

    Konceptyzm, marinizm, gongoryzm.

    Konceptyzym zwany też od wybitnych twórców marinizmem( Włochy Giambattista Marino) lub gongoryzmem ( Hiszpania Luis de Gongora). Założeniem było to, że poezja powinna szokować czytelnika, zaskakiwać go bogactwem metafor, form językowych, algorii, szokujących porównań, nacisk kładziono na posługiwanie się wyszukanym pomysłem (konceptem). Odżyły misterne układy rytmiczne i stylistyczne zapomniane w renesansie. Poezja barakowa często nie dostrzegała granicy między sztuką i sztucznością i lubowała się w konceptach formalnych, ktore były sztuczkami,igraszkami dowcipnego pióra i niczym więcej.

    cd 5.

    ... Typowe barokowe środki stylistyczne (np. hiperbola, oksymoron, inwersja, elipsa, antyteza, gradacja, pointa, peryfraza). [...] Analiza wierszy J. A. Morsztyna (np. “Niestatek”, “O sobie”, “Cuda miłości”, “Do trupa”, “Do panny”) i D. Naborowskiego (“Do Anny”, Na oczy królewny angielskiej”). Miłość jako temat utworów D. Naborowskiego i J. A Morsztyna. Porównanie stylów J. A. Morsztyna i M. Sępa-Szarzyńskiego.

    a) Typowe środki stylistyczne:

    hiperbola - [od gr. hiperbole - przesada], inaczej przesadnia. Wyrażenie językowe polegające na świadomie przesadnym, wyolbrzymionym w sposób przekraczający granice wiarygodności opisie przedmiotu lub zjawiska, np. nadludzka siła, oszalały z gniewu, kłamie aż uszy puchną, nieziemska piękność. Jako środek stylistyczny często stosowana przez pisarzy w celach ekspresji.

    oksymoron - zwrot językowy polegający na zestawieniu pojęć treściowo sprzecznych, przeciwstawnych, wykluczających się znaczeniowo, np. gorzkie szczęście, dobrowolny przymus, zimne ognie, młody starzec.

    inwersja - inaczej szyk przestawny. Świadome odstępstwo od zwykłego szyku wyrazów w zdaniu, polegające na ich przestawieniu celem osiągnięcia zamierzonych efektów stylistycznych; przestawnia. Np. złamane skrzydła lecieć nie zdołają długo, zamiast złamane skrzydła nie zdołają długo lecieć.

    elipsa - opuszczenie składnika zdania (wyrazów lub wyrażeń), którego można się łatwo domyślić w szerszym kontekście. W mowie potocznej jest często stosowana jako skrót myślowy, np. Marysia w szkole?, zamiast Czy Marysia jest w szkole?. W języku artystycznym elipsa ma charakter celowego zabiegu dynamizującego wypowiedź. Stanowi wygodny sposób zapobiegania powtarzaniu się tych samych wyrazów w wypowiedzi. W mowie opuszczone wyrazy zastępujemy pauzą, a w tekście myślnikiem.

    antyteza - środek stylistyczny polegający na zestawieniu elementów znaczeniowo przeciwnych w celu wywołania silniejszego efektu.

    gradacja - inaczej stopniowanie. Szeregowanie wyrazów, wyrażeń, zwrotów lub zdań o coraz silniejszej, lub o coraz słabszej wartości uczuciowej lub znaczeniowej, służące wzmocnieniu ekspresywności wypowiedzi, np. Z płaczem dokoła stanęli:/ I smutny ksiądz u łóżka, / I smutniejsza czeladka,/ I smutniejsza od niej dróżka, / I smutniejsza od niej matka, / I najsmutniejszy kochanek.

    pointa - zakończenie, podsumowanie.

    peryfraza - figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu słowa oznaczającego dany przedmiot, czynność lub cechę przez rozbudowany opis, metaforę lub charakterystykę przedmiotu, czynności lub cechy; omówienie.

    Np. zamiast: rower czy motocykl - pojazd jednośladowy; A. Mickiewicz - najwybitniejszy poeta romantyzmu, autor “Pana Tadeusza”; Bialo-krwawy, krwawo-bialy, lniany Opatrunku, który zwiesz się sztandar...

    b) Jan A.ndrzejMorsztyn:

    “Do trupa” - zestawienie sytuacji człowieka żyjącego (zakochanego) z trupem. Jest to monolog człowiek zakochanego do trupa. Wiersz zgodnie z istotą sonetu da się podzielić na dwie części. W części pierwszej , obejmującej dwie pierwsze zwrotki (czterowersowe) podmiot liryczny mówi o podobieństwach, jakie wynikają z konfrontacji zakochanego z sytuacją trupa:

    Druga część sonetu to już wyliczenie różnic. Trup milczy, a podmiot liryczny może się skarżyć; trup niczego nie czuje, a podmiot liryczny “cierpi ból srodze”; trup jest zimny, a podmiot liryczny płonie wewnętrznym ogniem. Trup stanie się prochem, a żyjący młodzieniec stanie się żywiołem

    “Niestatek” - (nie chciałbym się narażać połowie mojej grupy i nie powinienem komentować tego wiersza, więc tylko trochę zacytuję i nie będę za bardzo wnikał w treść :) Jest to utwór w którym mamy do czynienia z anaforą, czyli wielokrotnym powtórzeniem tego samego początku wersu. Kolejne linijki tekstu zaczynają się od słowa “prędzej”. Morsztyn wylicza szereg paradoksów, jak na przykład: “ Prędzej kto wiatr w wór zamknie/../ Prędzej morze burzliwe groźbą uspokoi/.../ Prędzej słońce na nocleg skryje się w jaskini,/ W więzieniu będzie pokój, ludzie na pustyni”. aby ostatecznie zaskoczyć czytelnika piorunującą pointą (o tyle o ile ... ): “ Prędzej nam zginie rozum i ustaną słowa, /Niźli będzie stateczna która białogłowa” Takie nagromadzenie anafor nazywa się ikonem, a taki wiersz - wierszem ikonicznym.

    “Cuda miłości” - sonet poruszający cierpienia miłosnego i związanych z tym uczuciem paradoksów. Miłość jest bardzo skomplikowana, co ukazuje podmiot liryczny poprzez szereg pytań retorycznych, często paradoksalnych: “Jak żyję, serca już nie mając?/ Nie żyjąc, jako ogień w sobie czuję?”. Jan Andrzej Morsztyn opiera się w tym utworze na koncepcie, polegającym na wykorzystaniu wieloznaczności interpretacji i skojarzeń ze słowem “ogień” - żywioł, miłość cierpienie. Pozwala to na sformułowanie pointy: źródłem wszelkich cierpień są piękne oczy dziewczyny, przed urokiem których nie sposób się wybronić: “ Ponieważ wszystkie w oczach dziewczyny/ Pociechy...” Przed miłością nie broni nawet rozum. Zdrowy rozsądek jest bowiem bezbronny, gdy w grę wchodzą uczucia: “ Którym kto by chciał rozumem się bronić, Tym prędzej w sidło rozumem swym wskoczy”.

    “Do panny” - podobnie jak w wierszu “Niestatek” tutaj także każdy wers rozpoczyna się słowem twarde, twardy lub twarda: “ Twarde z wielkim żelazo topione kłopotem,/ Twardy dyjament żadnym nie pożyty młotem, /Twardy dąb wiekiem starym skamieniały/ Twarde skały, na morskie nie dbające wały:” a w zakończeniu okazuje, się, że jest coś jeszcze twardszego: “ Twardsza-ś ty, panno, której łzy me nie złamały,/ Nad żelazo, dyjament, twardy dąb i skały.”

    “O sobie” - Autor wykorzystuje strukturę porównania homeryckiego. Człon określający złożony z kilkunastu anaforycznych wersów służy żartobliwie-paradoksalnemu przedstawieniu miłosnych uczuć podmiotu lirycznego: “ Nie tyle Puszcza Niepołomska zwierza,/ Nie tyle hordy janczarskie żołnierza,/ Nie tyle pszczółek ukraińskie ule, (...)/ Nie tyle mają i jeziora trzciny, / Jak ja mam bólów dla mej Katarzyny.”

    c) Daniel Naborowski:

    “Do Anny” - Utwór należy do grupy erotyków. Głównym środkiem stylistycznym zastosowanym w wierszu jest anafora (struktura, w której zespól wyrazów zaczyna się od tego samego wyrazu lub grupy wyrazów). Tutaj został użyty zwrot “z czasem”, który poprzedza szereg kolejno wymienianych zjawisk przemijających w ciągu ludzkiego życia: lata, państwa, rozum, dowcip, uroda, kłótnie i “krwawe boje”. Całe to nagromadzenie rzeczy nietrwałych jest częścią konceptu opartego na zasadzie kontrastu - powszechnej przemijalności z gorącym uczuciem podmiotu lirycznego do Anny, które - na przekór wszystkiemu - nigdy nie ustanie.

    “Na oczy królewny angielskiej, która była za Fryderykiem, falcgrafem reńskim, obranym królem czeskim” - wiersz zbudowany na zasadzie “szkatułki” zaprzeczeń: kolejne porównania oczu księżniczki do pochodni, gwiazd, słońca, nieba, zestawiane jako zaprzeczenia poprzednich porównań budują piętra wyrafinowanego formalnie porównania, mającego oddać piękno kobiety.

    d) Miłość jako temat utworów Daniela Naborowskiego i Jana Andrzeja Morsztyna:

    Obydwaj są mistrzami pióra, zadziwiają bogactwem środków poetyckich, ale różni ich treść utworów. Morsztyn jest poetą miłości - tworzy typowo dworską, “rozrywkową” poezję. Sławi miłość, zmysły, analizuje odczucia zakochanych. Natomiast poezja Naborowskiego jest przede wszystkim refleksją filozoficzną (choć są też utwory dotyczące miłości i piękna kobiety, np. dwa omówione powyżej wiersze), uwiecznia rozterki człowieka, który odczuwa swoją przemijalność, szuka wartości trwałych, analizuje relacje Bóg - człowiek, człowiek - czas, człowiek - świat. Jego poezja jest raczej poezją metafizyczną i intelektualną.

    e) Porównanie stylu utworów J. A. Morsztyna i M. Sępa-Szarzyńskiego:

    M. Sęp-Szarzyński był poetą tworzącym u schyłku renesansu, ale jego dzieła miały już charakter barokowy. Przejawiał zainteresowania mistyczne, które ujawniły się w jego liryce religijnej. Sonet pt. “ O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem” mówi, że godność człowieka wyraża się nie w życiu lecz w ciągłej walce wewnętrznej. Człowiek musi umieć przeciwstawiać się szatanowi, który nieustannie zabiega o naszą zgubę. To jest jednak nie wszystko, człowiek jest również wystawiony na pokusy cielesne, które są przemijające, a jednak nieustannie wodzą człowieka na wieczne potępienie. Człowiek w tym boju jest “ wątły, niebaczny, rozdarty w sobie” i dlatego jedyny ratunek może znaleźć w Bogu. Bóg sprawi, że człowiek pokona pokusy, które na niego czekają i że zwycięży w tej wojnie.

    6.

    Sarmatyzm jako ideologia (cechy, geneza, narodziny, rozwój) i jako styl życia polskiej szlachty. Wschód w kulturze polskiego baroku. Szlachcic- sarmata wobec: ojczyzny, tradycji, praw szlacheckich, innych narodów, magnaterii, Boga, pogan. Szlachcic- sarmata a szlachcic ziemianin: podobieństwa i różnice. J. Ch. Pasek jako szlachcic- sarmata na podstawie „Pamiętników”. J. Ch. Pasek jako obywatel, ziemianin, katolik. „Pamiętniki” jako dokument epoki i zapis mentalności polskiej szlachty. Sytuacja polityczna Polski w XVII wieku i kierunek polityki zagranicznej. „Psalmodia polska” W. Kochowskiego, mesjanizm barokowy, „przedmurze chrześcijaństwa”.

    SARMATYZM

    Wielu kronikarzy, nie tylko polskich, ale i obcych, dla określenia ziem dawnej Rzeczypospolitej używało nazwy „Sarmacja”, wywodzącej się od legendarnych Sarmatów - ludów, które zamieszkiwały w połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e. tereny nad dolną Wołgą, skąd wędrowały na zachód.

    Sarmackie pochodzenie przypisywano zatem Słowianom, a więc i Polakom.

    Sarmatom historycy przypisywali wiele cennych przymiotów, jak:

    Tak więc szlachta polska, przywiązująca dużą wagę do pochodzenia, chętnie akceptowała taki starożytny rodowód.

    W XVII w. nazwę „Sarmata” przyjęła szlachta na swój wyłączny użytek; tak utrwalił się mit o sarmackim pochodzeniu, dającym jej pozycję uprzywilejowaną, którą wspierała powaga dziejów.

    Dużego znaczenia nabrało w tym czasie pojęcie wolności i równości szlachty; utwierdzało to w braci szlacheckiej przekonanie o jej nieograniczonej władzy nas poddanymi i prowadziło do lekceważenia mieszczan.

    Na takim podłożu narodził się wzór szlachcica- Sarmaty (a przez nią szlachecka megalomania), który:

    Szlachcic sarmata

    wobec

    wykształcenie

    Zdobywane zazwyczaj u jezuitów nie było gruntownym ani wielostronnym; wywierało więc wpływ na konserwatyzm myślowy (niechęć do jakichkolwiek zmian)

    ojczyzny

    Tradycji

    Tradycjonalista; nie potrzeba żadnych reform czy zmian

    Praw szlacheckich

    „złota wolność” szlachecka; potępienie dla senatorów, którzy domagali się dziedziczności tronu polskiego i ukrócenia szlacheckiej anarchii. Nie dostrzegał nędzy ludu - naród utożsamiał ze szlachtą; Pochwala samowolę szlachecką.

    Innych narodów

    Wyśmiewa inne narody chwaląc kraj rodzinny

    magnaterii

    Boga

    Wierzy w opatrzność Bożą, który Polaków obdarzył szczególną miłością; często chodzi do kościoła, bierze udział w pielgrzymkach; katolicyzm usprawiedliwiał jego nietolerancję i przesądy

    pogan

    Nie jest tolerancyjny wobec innych niż chrześcijanizm religii. On jest obrońcą wiary. Stoi na jej straży

    Szlachcic sarmata

    Szlachcic ziemianin

    Konserwatyzm - postawa zachowawcza, przywiązanie do tradycji i niechęć wobec wszelkich reform czy innowacji

    Rozważne gospodarowanie zapewnia dostatek i jest źródłem wielu radości i satysfakcji;

    Pogarda wobec innych narodów

    Umiłowanie prawdy, sprawiedliwość, umiarkowanie, roztropność;

    Chciwy, pyszny, chełpliwy, zarozumiały; charakteryzuje go sobiepaństwo

    Równowaga wewnętrzna, spokój sumienia i niezależność; związek człowieka z naturą (harmonia egzystencjalna)

    Prowadzi życie żołnierskie; Musi być rycerski, waleczny, honorowy.

    Nie zna trudów wojennych

    Jest zapobiegliwy, ufa rozumowi i naturze, dba o rodzinę, jest spokojny o przyszłość. Nie

    Nie jest zbyt uczony

    Bór - trwała wartość

    Człowiek w centrum myśli

    JAN CHRYZOSTOM PASEK był typowym szlachcicem sarmatą. Urodził się w połowie lat trzydziestych XVII w. Uczył się retoryki, rachowania i łaciny. Szybko zakończył jednak swą edukację, zaciągając się do wojska. Walczył w wojnie polsko-szwedzkiej pod dowództwem Stefana Czarnieckiego, później w Danii i Rosji. Po 10 latach wystąpił z wojska i ożenił się z bogatą wdową. Osiadł na wsi. Odsunął się od życia publicznego. Jako pieniacz spędzał czas procesując się z sąsiadami. Pod koniec życia zaczął spisywać swe „przygody”.

    Jan Ch. Pasek przedstawia siebie jako człowieka dumnego, honorowego, odważnego i pełnego cnót. Ukazuje swoją osobę w sposób bezkrytyczny: jak to łamał prawo, jak i swoją deklaratywność patriotyczną (gdy to udział w wojnie zamiast służyć państwu jest dla niego sposobnością do zbierania łupów i wzbogacenia się).

    Cechy szlachcica sarmaty ukazane w „Pamiętnikach”:

    „PAMIĘTNIKI” J. CH. PASKA JAKO DOKUMENT EPOKI, ZAPIS MENTALNOŚCI POLSKIEJ SZLACHTY I DZIEŁO LITERACKIE:

    Pamiętnikarstwo bujnie rozwinęło się w epoce baroku, a Pasek jest czołowym przedstawicielem tej odmiany literatury. „Pamiętniki” obejmują lata 1656-1688. Ze względu na zawartość i zasięg tematyczny są ważnym źródłem historycznym, którego wiarygodność potwierdzają relacje współczesnych.

    W pierwszej części (lata 1658-1666) - lata wojenne autora - Pasek opisuje: