1. Niewola babilońska (zapowiedzi niewoli, historia upadku Izraela, sytuacja Izraelitów w niewoli)

W 586 r pne Babilończycy zdobyli królestwo Judy i zburzyli świątynię w Jerozolimie. Część Żydów uciekła do Egiptu, ale większość poszła na wygnanie do Babilonii. Po utracie kraju Żydzi skupili się na życiu duchownym. Żyjąc na wygnaniu mieli prawo do samodzielnego regulowania spraw swoich gmin, a pod względem prawnym byli równi Babilończykom. Żydzi uważali, że dotknęło ich wygnanie, bo zerwali przymierze i zgrzeszyli. Prorok Jeremiasz mówił swoim rodakom, że wygnanie będzie trwało bardzo długo. Radził im, żeby osiedlali się na obczyźnie i dbali o przetrwanie narodu. Uznano też za powinność bycie lojalnym wobec państwa, w którym mieszkali. Bo dobro tego państwa równało się wtedy dobru Żydów tam mieszkających. Później Żydzi doszli do wniosku (Jeremiasz i Ezechiel konkretnie), że żyją wśród innych religii, aby twórczo współdziałać w budowie ładu społecznego. Powodem rozproszenia nie były więc grzechy, lecz boskie wezwanie, a jeśli gdzieś są prześladowani, to nie za grzechy, tylko jest to egzamin, który mają zdać przed bogiem. Centralne miejsce w życiu Żydów na wygnaniu zajęła Tora i przykazania. Było ono czytane, interpretowane i wyjaśniane. Robili to nauczyciele - rabbi, a z tej funkcji wywodzi się oficjalny urząd rabina. Rabbim mogł zostać każdy nawet "świeżo nawrócony" Żyd. Najważniejsze bvy nadawał się na nauczyciela, był prawy i stałego charakteru, całą duszą poświęcony swojemu zajęciu. Powołanie urzędu rabina spowodowało powstanie domu spotkań i zgromadzeń gminy, służącego też za miejsce modlitwy. Świątynia w Jerozolimie nie była miejscem zgromadzeń wspołnoty, a bardziej siedzibą Boga, gdzie tylko przypatrywano się ściśle określonym rytuałom. Rytuał składania ofiar zastąpiła Tora- główny punkt nabożeństwa.

1. Zapowiedź niewoli: W latach 40 VII w. p.n.e. wystąpił JIRMIJAHU. Był to prorok i świadek Judy. Przepowiadał on upadek kapłaństwa i świątyń. Bazował na przesłankach pijaństwa i rozpusty wśród kapłanów, a także „nauczania na własną rękę” - czyli wielości interpretacji prawa. Mówił o pokalaniu przykazań, jakie dał Bóg, o sprzeniewierzeniu się prawu. Przyczynił się do utrwalenia i ożywienia wiary i kultury żydowskiej. Wiele podróżował i był prześladowany przez króla Menaszego. Podobno poniósł śmierć męczeńską. Uważał, że prorok jest przede wszystkim nauczycielem - zwraca się do wszystkich, którzy chcą słuchać, ale przede wszystkim do tych, którym nauka jest najbardziej potrzebna a zostali zaniedbani. Dostrzegał kłamstwo i obłudę kapłanów, oraz ich nie wywiązywanie się ze swoich zadań. Mówił, że Świątynia przestała być miejscem bezpiecznym, a stała się miejscem zgorszenia. Potępiał przewrotność ludu Izraela i ostrzegał przed nadejściem kary. Ciemności nadeszły niebawem - zapowiedziane.

Po drugie - koniec Asyrii, której miejsce zajął Babilon. Babilon w 605 p.n.e. (bitwa pod Karkemisz) podbija Egipt i staje się realnym zagrożeniem dla Judei. Słowa proroka: król Babilonu to nie wróg, ale narzędzie kary boskiej.

2. Wojny z Babilonem: Wygnanie Żydów z Judy, trwało od 587 do 539 roku p.n.e.

606 p.n.e. - Pierwsze wysiedlenie Żydów do Babilonu. Do Jerozolimy wtargnął Nabuchodonozor II i zrabował świątynny skarbiec.

605 p.n.e. - Bitwa pod Karkemisz. Imperium babilońskie pokonało Egipt i stało się bezpośrednim zagrożeniem dla Królestwa Judzkiego.

597 p.n.e. - Nabuchodonozor ponownie złupił świątynię i wysiedlił m.in. króla Jojakina oraz proroka Ezechiela.

29 lipca 587 p.n.e. - Wojska babilońskie króla Nabuchodonozora II zdobyły Jerozolimę, tłumiąc tym samym powstanie Żydów z Judy przeciwko państwu nowobabilońskiemu. Wg relacji Jeremiasza 4600 Żydów zostało wysiedlonych do Babilonii.

586 p.n.e. - Babilończycy zdobyli królestwo Judy i zburzyli Świątynię w Jerozolimie.

582 p.n.e. - ostatnia deportacja Żydów (Księga Jeremiasza).

539/538 roku p.n.e. - Cyrus II Wielki, król Persów, podbił Babilonię i zgodził się na powrót Żydów do Judy, która stała się autonomiczną prowincją perską - Jehud. Niewola Żydów zakończyła się.

537 p.n.e. - Część Żydów powróciła do ojczyzny (plemiona Lewi i Benjamina). Te, które pozostały, stały się zaginionymi plemionami Izraela.

c) Sytuacja izraelitów w niewoli: Powstanie w stolicy; upada po dwóch latach, skutkuje zburzeniem Świątyni i murów obronnych. Dopiero wtedy dochodzi do ostatecznego przesiedlenia. W Jerozolimie zostają tylko najubożsi pod zwierzchnictwem Gedalija. Panujący zachęcał do posłuszeństwa wobec Babilonu, zamordowany z powodu oburzenia jednego z możnych.

Ludzie przesiedleni do Babilonu prawdopodobnie traktowani byli dobrze, może z racji tego, że byli wysoko urodzeni. Dokonywano w niewoli bardzo dużej pracy intelektualnej.

W kraju pozostała głównie ludność rolnicza, która wniosła niewiele do materialnej i duchowej kultury Żydów. Głównym ośrodkiem religii i kultury żydowskiej stały się Babilonia, oraz, w mniejszym stopniu, Egipt. Okres babiloński w samej Judei jest słabo poznany. Judea była opustoszała i generalnie nie zasiedlana.

Nabuchodonozor ustanowił w Judei namiestnika GEDALIJA. Ten zachęcał do posłuszeństwa wobec panującego. Skupiła się wokół niego ludność pozostawiona w kraju, a także ci Judejczycy, którzy po klęsce schronili się w państwach sąsiednich, a teraz powrócili. Gedalij został jednak zamordowany, po czym reszta ludności judejskiej, z obawy przed zemstą, uciekła do Egiptu.

Jeńcy byli traktowani dobrze. Znakomita większość z nich była ludźmi znaczącymi. Mogli prowadzić normalne życie, ale ich status był niejasny. Nie byli ludźmi wolnymi, ale też nie byli niewolnikami, ani więźniami.

Chociaż Żydzi dobrze zaadoptowali się do warunków życia w Babilonii, w głębi duszy nie mogli przeboleć wstrząsu, jakim było wypędzenie z ojczyzny. Stawiano sobie dwa pytania: „Dlaczego właśnie nas to dotknęło?” i „Jak długo ma to jeszcze trwać?”. Odpowiedź na pierwsze pytanie była oczywista: „Stało się tak, dlatego że zerwaliśmy przymierze i zgrzeszyliśmy”. Prorok Jeremiasz odpowiadając na drugie pytanie, uświadamiał Żydom że prawdopodobnie bardzo długo będą musieli pozostać wśród obcych pogańskich ludów. Dlatego powinni osiedlać się na obczyźnie i płodzić potomstwo, aby ludu nie ubywało. Powinni także integrować się z otoczeniem. Oprócz wierności wobec własnej wiary, obowiązywała ich troska pomyślność i dobrobyt nowej ojczyzny.

Prorocy Jeremiasz i Ezechiel pomogli ludziom zrozumieć sytuację w jakiej się znaleźli. Uważali że życie na obczyźnie wśród pogańskich ludów to nie kara, lecz wyzwanie i pewnego rodzaju misja powierzona im przez Boga. Nowe pokolenia nie ponoszą konsekwencji grzechów popełnianych przed swoich przodków, ale muszą umieć zrozumieć ich błędy i nie popełniać ich w przyszłości. Nie istnieje grzech pierworodny, istnieje natomiast osobista odpowiedzialność.

Centralne miejsce w życiu religijnym zajęła Tora i przykazania. Aby ją wykładać potrzebni byli nauczyciele, nie kapłani. Rozwinęła się funkcja rabbiego, z której wywodzi się urząd rabina. To spowodowało powstanie domu spotkań i zgromadzeń gminy, równocześnie służącego za miejsce modlitwy.

Nie spowodowało to załamania czegoś, co można by nazwać „dogmatem” (jedyny dogmat - jedyność Najwyższego). Wraz ze świątynią upadła jedynie praktyka kultowa, a nie sama wiedza religijna. Ważność pisarzy (sofer), komentatorów, nauczycieli (rabi) - biorą oni odpowiedzialność nie tylko za przekazywanie Prawa, ale też jego wykładnie. Posłuszeństwo dla Objawienia i praktyka - to środki okazywania czci najwyższemu; przy czym bardzo ważnym czynnikiem okazał się być szabat (który stał się podstawą liturgii domowej).

2. Powrót z niewoli babilońskiej (zbudowanie Jerozolimy, świątyni, powstanie szkół, reformy za Ezdrasza i Nehemiasza)

A) Zbudowanie Jerozolimy i świątyni W 538 p.n.e. król Persów Cyrus zdobył Babilonię i pozwolił Żydom wrócić do starej ojczyzny. Ich kraj leżał na granicy imperium perskiego, więc stanowił zaporę przeciwko Egiptowi. Ponowne osiedlenie Żydów na tych terenach zapewniało królowi wdzięczność ludności, gwarantowało stabilność i spokój.

W latach 520 - 515 p.n.e. zbudowano w Jerozolimie Drugą Świątynię. Cała budowa trwała 22 lata, co w czasach antycznych nie było zbyt długim okresem. Początkowo liczba powracających do ojczyzny Żydów była niewielka. Mieli oni na wygnaniu stworzoną dużą, kwitnącą wspólnotę i niechętnie ją opuszczali. Babilonia przez 500 lat była przecież głównym ośrodkiem żydowskiego życia. Po edykcie Cyrusa do Jerozolimy przybyli wysocy urzędnicy państwowi: NEHEMIASZ i EZDRASZ. Jako namiestnicy zostali odesłani do Judy, aby zorganizowali osadnictwo Żydów w kraju. Wydano surowe ustawy, zarządzono imigrację i ponowne zasiedlenie Świętego Miasta.

Wszędzie, gdzie mieszkali Żydzi, zaczęto wznosić synagogi. Również w Świątyni znajdowało się miejsce modlitwy.

b). Powstanie szkół: Takie kształcenie wymagało dobrych szkół, w I roku p.n.e. do takich należały szkoły: rabbiego Szammaja (literalne rozumienie Prawa) i rabbiego Hillela Wielkiego (wnikliwość, kontekstowość stosowania Prawa).

Wznoszono liczne domy nauki i tam skrupulatnie studiowano „Torę pisaną” w powiązaniu z „Torą ustną”. W wyniku tych studiów powstał później Talmud, który tłumaczono na inne języki. Najwcześniejszy przekład na grekę nazwano „Septuagintą”.

Reformator Ezra założył Kneset ha Gadol (wielkie zgromadzenie nauczycielskie), którego zadaniem było studiowanie, komentowanie i nauczanie Prawa.

W II w. p.n.e. powstały wybitne szkoły interpretatorskie i nauczycielskie, skupiające się wokół najbardziej znaczących znawców Prawa. „Siłą motoryczną” tych szkół były kontrowersje i polemiki. Można było zauważyć dominację literatury polemicznej.

Istnienie tych szkół było związane z jedną z najważniejszych instytucji we wspólnocie żydowskiej - z Sanhedrynem. Sanhedryn był najważniejszym sądem, który orzekał w sprawach dotyczących śmierci. Maszijah - namaszczony. Był nim każdy król Judy.

Obok Tory spisanej, Mosze otrzymał Torę ustną - czyli komentarz do tej pierwszej, który był sukcesywnie uzupełniany. Wtedy powstało przekonanie, że wielu nauczycieli rozproszonych lepiej przekaże nauki niż gdyby skupieni byli w jednym miejscu. Nauczyciele mają przekazać, obok wiedzy, swoje rozumienie treści nauki. Wielość nauczycieli prowadzi do chęci konfrontowania stanowisk, broni też przed monopolem nauczycielskim. Znaczenie nauk Deuteroizajasza - Juda jako Cierpiący Sługa Pański; rola niesienia między inne narody Prawa przyniesie Żydom cierpienia. Podjęte zobowiązania podpisało 120 mężów, przedstawicieli narodu. Zebranie to stanowiło Wielkie Zgromadzenie.

Powstanie szkół wiąże się z Sanhedrynem, czyli sądami (podzielony na Duży - 76; oraz mały - 23 wymieniających stale się sędziów (wymiana zależała np.: od tego, czy dany sędzia będzie w stanie bezstronnie podejść do sprawy); musieli oni też posługiwać się wieloma językami, a także znać prawa innych narodów.

c). Reformy: Nechemija - urzędnik świecki, miał za zadanie odbudowanie Jerozolimy i obwarowanie jej.

Ezra - urzędnik, miał przedstawić Żydom spisaną na wygnaniu Torę i komentarze do niej; każdy, kto uważał się za Żyda, miał teraz podlegać Prawu (gdy piszemy Prawo z dużej, mamy na myśli Torę) również w codzienności (to znaczy Tora miała być podstawą dla prawa cywilnego). Tora miała wtedy już znaną terz postać: 5 ksiąg - Bereszit, Szemot, Wajikra, Bamidbar, Dewarim. Kneset ha Gadol - stowarzyszenie, którego zadaniem było komentowanie itd. Tory.

Cel działań reformatorów był wspólny - wzmocnienie wspólnoty żydowskiej. Jednak każdy z nich do osiągnięcia celu zmierzał inną drogą. Ezdrasz podjął dzieło reformy moralnej, natomiast Nehemiasz - społecznej. Trudno ustalić, czy była to jedna, skoordynowana reforma, czy rozbieżne od siebie działania.

Ezdrasz:

- objął urząd sędziego nad ludem i z wielkim zapałem przystąpił do wdrażania w życie przykazań Zakonu

- podkreślał znaczenie i rolę Tory w życiu narodu żydowskiego

- pobudził życie religijne Żydów i skoncentrował ich wokół Słowa Bożego

- uporządkował sprawę małżeństw mieszanych (żydowsko-pogańskich), które były ostro zakazane przez Zakon Mojżeszowy. Oddalił od mężów kobiety i dzieci nie żydowskie.

- położył nacisk na odrębność narodową Izraelczyków od innych narodów ziemi

- Odmówił obcokrajowcom prawa dostępu do Świątyni

- zapoczątkował okres działalności „pisarzy” („soferów”), do których sam należał. Zajmowali się oni interpretacją ksiąg

- założył Wielkie Zgromadzenie

W 444 r. p.n.e. zwołano lud w celu odnowienia przymierza. Otoczony tłumem Ezdrasz odczytał Torę, stojąc w drewnianej wieży. Stąd wywodzi się zwyczaj wznoszenia bimy - podwyższenia z pulpitem, przy którym odczytuje się Torę w synagodze.

Nehemiasz kontynuował reformę Ezdrasza.

Utrwalił takie zobowiązania wśród Izraelitów:

- nie zawierać małżeństw z cudzoziemcami

- święcić szabaty i święta naznaczone

- święcić rok szabatowy

- składać konieczne dziesięciny na utrzymanie Świątyni w oznaczonych terminach

- nie zaniedbywać kapłanów i lewitów

3. Judaizm a hellenizm (prześladowania za Antiocha Epifanesa, oraz konfrontacja wizji świata żydowskiego i greckiego dotycząca wizji świata, człowieka, sacrum i profanum, teologia żydowska)

a) Najważniejszym aspektem były próby narzucenia przez Greków swoich wzorców kulturowych i swojego prawa - poprzedni „najeźdźcy” pozwalali zachować Żydom swoje Prawo. Żydzi aktywnie wymieniają się zasobami kulturowymi z Grekami - np. tłumaczenie Tory.

b) Jazon i Menelaos - żydzi - odstępcy - byli narzędziem Antiocha IV Epifanesa do sprawowania władzy nad Żydami. To właśnie w porozumieniu z Menelaosem okradł on Świątynie. Menelaos chciał utożsamić kult Żydów z kultem Zeusa i jego epifanii (króla Grecji). Rodziło to naturalny opór, co Antioch odebrał jako bunt przeciw sobie. Zakazał pod groźbą kary śmierci m.in. posiadania ksiąg czy obrzezania. Pod koniec 167 r p.n.e. w Świątyni umieszczono posąg Zeusa - poświęcono go, zabijając świnię na zwojach Tory.

C) Działania opresywne były chęcią ucywilizowania Żydów - Grecy uważali ich za barbarzyńców, a ich kulturę za bezwartościową, stąd taka a nie inna ich postawa w stosunku do niej. Według takiej interpretacji posąg Zeusa = posąg bóstwa wieloimiennego, a więc Świątynia miała stać się uniwersalnym miejscem kultu. Nie wyjaśnia to jednak skalania Tory podczas obrzędu.

d) Kidusz ha Szem - męczennik za wiarę. Antioch nie mógł pojąć oporu Żydów z racji tego, że nie łączyli oni religii z wiernością polityczną wobec zagranicznego króla w sposób rozumienia greckiego. Oznacza to, że Żydzi wierność religijną rozdzielali wyraźnie od wierności politycznej. Zostali przez ten opór Żydzi uznani za fanatyków.

e) Powstanie machabejskie - odpowiedź na represje. Było dziełem rodu Haszemonich. 164 p.n.e. - oczyszczono Świątynie. Ustaliło ono święto Chanuki - pogodne, w trakcie którego podkreślano konieczność przekazywania tradycji. 161 p.n.e. - Haszemoni zawierają porozumienie z Rzymem - przez co zostają potraktowani jako równorzędni władcy. Po 440 latach Żydzi uzyskują status własnego bytu państwowego. Dynastia Haszemonich, pierwszy kapłan i etnarcha - Szymon. Jonatan, jego wnuk, zaczyna bić własną monetę.

f) Konfrontacja od. Wizji świata:

Grecy byli silnie militarni, ale nie ekspansywni; znaczenie walk wewnętrznych; brak wartości pracy (niewolnictwo), brak zajęcia dla obywateli (obywatel - etniczny Grek <<nie autochton>>, mężczyzna powyżej 21 roku życia); prostota świata greckiego w porównaniu ze starszymi kulturami; pozorność zagadnień filozofii greckiej (np. kwestia arche, stosunek Greków do materii) - te tezy są przeciwne temu, co stanowi kultura i wiara Żydów.

g) kontrowersja antropologiczna

Greckie rozważania są nieprzydatne w życiu doczesnym; wyższość świata ducha nad światem materii (ciało to grób dla duszy) dla Żydów jest niezrozumiała (brakuje u nich w ogóle porównania tych dwóch światów, będących na innych poziomach bytu); istoty duchowne mają wyznaczone cele, istoty ludzkie - wolną wolę (niezrozumiałe dla Greków); przy uduchowieniu bardzo dużo wagi Grecy poświęcali ciału - dualizm i samozaprzeczenie; dwuznaczne traktowanie seksualności przez Greków (dla Żydów seksualność miała być przyjemnością małżonków, a jej owocem - dzieci); wg Greków ciało to przeszkoda dla duszy, im dalej duszy od ciała tym doskonalsza (Żydzi uważali, że istnienie na świecie jest cielesne, brak innego życia poza tym danym żywemu ciału, Dusza nie może istnieć bez ciała; nadmierny wzlot duszy - jako zaprzeczenie woli Stwórcy - pycha); człowiek u Greków - w to pojęcie nie mieszczą się: kobiety, niewolnicy, nie-Grecy; wolność w myśli żydowskiej (czyli brak ustanowienia wszystkiego z góry) była dla Greków tożsama z chaosem, z kolei idea fatum greckiego to dla Żyda zaprzeczenie wolności i etyki; politeizm i monoteizm w konflikcie; Żydzi nie rozumieli greckiej idei zespolenia człowieka z absolutem, a już na pewno nie współżycia i posiadania potomków (co kojarzone jest zresztą z obrzędami piekielnymi). Afirmacja kultów sekretnych - o charakterze orgiastycznym lub paroksystycznym u Greków była dla Żydów wbrew moralności, etyce itd. Przenikanie się świata zepsutego i doskonałego, podział na sacrum i profanum, dualizm - judaizm nie zna tychże, za to podkreślał ważność cielesności, godził się na jej wszelkie przywary, w tym nieczystość ludzką (związaną z fizjologią), jest to nawiązanie do kwestii koszerności.

Rozróżnienie silne na godziwe i niegodziwe użycie przymiotów ciała i materii - judaizm.

Radość życia to przyjemność i brak cierpienia, redukcja potrzeb do minimum, negacja wszelkiej maści wartości moralnych i emocjonalnych niekiedy - Grecy.

h) Teologia i Teodycea - uczeni Żydowscy przestrzegali przed pychą rozumu, czyli wnikaniem w sprawy niepoznawalne ludzkim rozumem. Ryzyko przyjęcia każdego twierdzenia za pewnik. Juaizm, obserwowany z zewnątrz - to religia bez teologii. Błąd - po prostu Stwórca nie może być przedmiotem badań. Aksjomaty wiedzy żydowskiej odnośnie Absolutu: istnieje bez początku i bez końca; jest święty i doskonały; brak cielesnej postaci; nieograniczenie jego mocy i wiedzy; sprawiedliwy pan i miłosierny ojciec stworzenia; objawia się nielicznym przez dzieło stworzenia, dla reszty - przez Prawo. Cały dogmat zawiera modlitwa Szema, Israel - bezwzględne oddanie się Prawu.

4. Żydowskie ugrupowania religijne za czasów Jezusa

Mowa o czasach po narodzeniu Chrystusa. Największy wpływ na kształt instytucji religijnych i na myśl teologiczną judaizmu mieli faryzeusze. Mniej wpływowi byli saduceusze czy uczeni w Piśmie. Niewielu zwolenników, ale za to radykalnych mieli zeloci i sykaryjczycy. Polityczne nastawienie cechowało herodian. W judaizmie rodziły się też sekty. Każde z ugrupowań prezentowało pewną linię polityczną.

Faryzeusze

Najliczniejsze i najsilniejsze ugrupowanie za czasów Chrystusa. Są dwie opinie co do ich roli. Według pierwszej ich wpływ na życie publiczne był ogromny, wymyślali wszystkie prawa pozabiblijne, wszelkie reguły, byli nauczycielami w szkołach i sędziami w trybunałach, wszelkie praktyki i inne zasady religii wymagały konsultacji z faryzeuszami. Z drugiej strony jest przeciwna opinia, ponieważ brak wzmianek o nich w starożytnych źródłach skłania do opini, że wcale nie nie było ich tak dużo, ani nie byli tak wpływowi. Najbardziej wpływowi byli koło 100 lat przed Jezusem. Kiedy w polityce palestyńskiej pojawili się Rzymianie, rola farezeuszy zmalała. Herod pod koniec swojego życia wykrył spisek, w który byli zamieszani faryzeusze, najbardziej uwikłanych skazano na śmierć. Chodziło o zdjęcie emblematu orła wiszącego nad wejściem do świątyni. Po śmierci Heroda zarządzono spis. Juda Galilejczyk się sprzeciwiał nowej władzy, a wspierał go faryzeusz o imieniu Sadok(to nie ten z Poloni Warszawa - przyp. autor). Jednak oficjalnie Juda nie był faryzeuszem, tylko należał do jednej z "sekt". Za czasów Jezusa faryzeuszów było 5-10 tysiecy. Mieli poparcie zwłaszcza wśród najuboższych. Nie wszyscy ich zwolennicy do nich należeli.

Wierzenia. Zostały one spisane w "Henochu Etiopskim". Człowiek po śmierci zmartwychwstanie w swym własnym ciele i wciąż posiada nieśmiertelną duszę, która może trafić do nieba lub piekła. Te wierzenia są też zawarte w "Apokalipsie Barucha" czy "Psalmach Salomona". Dusze ludzi przewrotnych będą potępione. Wierzą w przeznaczenie, ale także w wolną wolę. Zachowują "tradycje starszych". W czasach Jezusa można wyróżnić dwie szkoły: Hillela i Szammaja. Pierwsi byli bardziej liberalni, a drudzy konserwatywni.

Saduceusze

Albo wywodzą się od Sadoka, kapłana o znacznych wpływach za czasów Dawida, albo od przymiotnika caddik - sprawiedliwy. Nie pozostawili po sobie literatury. Cennym źródłem są za to pisma Józefa Flawiusza, chociaż sam Flawiusz nie podzielał ich poglądów. Żydzi utracili polityczną niezależność w dużej mierze przez konflikt faryzeuszy z saduceuszami, Obydwa ugupowania odwoływały się w spornych kwestiach do Rzymu, spowodowało to interwencję Pompejusza w 63r. p. n. e. Saduceusze chętnie akceptowali reżim, który pozwalał im utzryamć wysoki status społeczny i polityczny. Z tego powodu nie cieszyli się szerokim poparciem ludności. Upadek świątyni w 70r. Zakończył ich działalność.

Wierzenia. Podzielali w większości wierzenia podstawowego Judaizmu, Bóg wybrał Izraela, a oni są winni posłuszeństwo Prawu. Bóg nie interweniuje w bezpośredni sposób, ani w wielkie wydarzenia, ani w życie pojedyńczego człowieka. Dobro i zło zależą głównie od człowieka. Negują istnienie duszy nieśmiertelnej oraz idee sądu ostatecznego. Odrzucają też ideę zmartwychwstania. Nagroda i kara spotka nas jeszcze w tym życiu. Saduceusze odrzucają ustny przekaz Prawa. Nie godzili się na żadne ustępstwa w Prawie, zwłaszcza w roku szabatowym. Podobnie jak faryzeusze nie byli przychylni Jezusowi.

Qumrańczycy - Esseńczycy

Wywodzą się z okolic Qumran nad Morzem Martwym. Jest wiele dokumentów na ich temat, znaleziono je w 1947r w Qumranie. Flawiusz też sporo dostarczyło nich informacji. W początkach oddawali się ascezie i przepisom Prawa. Kiedy doszło do jawnego zatargu między nimi a oficjalnym nurtem judaizmu ich Mistrz Sprawiedliwości (zajebista ksywka, no nie? - pyta autor) został stracony, a oni udali się do Damaszku. Do Palestyny powrócili w 63r. p.n.e. Herod bardzo szanował ich, zwolnił ich nawet z obowiązku przysięgi wobec siebie. Mieszkali po zachodniej stronie Morza Martwego, następnie część z nich miała się przenieść do Jerozolimy. Uważali siebie za eschatologiczne zgromadzenie kapłańskie. Na czele stał Mistrz Sprawiedliwości (nie wolno się śmiać z czyjegoś przezwiska - przyp. autor). Był on przeciwieństwem "kapłana bezecności", którego utożsamiano z arcykapłanem Jonatanem. Kapłani mieli uprzywilejowane miejsce w hierarchii Qumrańczyków. Mężczyźni brali za żony dziewczynki w wieku 12 lat(Roman Polański jako Mistrz Sprawiedliwośći mógł brać młodsze - przyp. autor), które w większości co roku rodziły im dziecko, zajmowały się domem i pracą na roli- stąd duża śmiertelność kobiet. Ponieważ żony umierały młodo, a mężowie po ich śmierci nie brali kolejnych, utarło się, że żyli oni w celibacie. Esseńczycy mieli 364 dniowy kalendarz słoneczny, który jak twierdzili dostali do Boga, a kto się do niego nie stosował (faryzeusze, po części także saduceusze) byli wykluczeni z duchowej mocy Izraela.

Wierzenia. Trwali mocno w nurcie tradycji biblijnej. Nowością było ich silne przeświadczenie, że proroctwa o czasach ostatecznych dotyczyły właśnie okresu, w którym oni żyli. Uważali, że to oni po nadejściu tego dnia będą sprawować czysty kult świątynny, a Mistrz Sprawiedliwości (skończmy już z tymi złośliwościami - przyp. autor) będzie pełnił urząd Najwyższego Kapłana. Sami siebie uważali za świątynię. Byli podzieleni na 3 grupy: kapłanów, lewitów i świeckich. Przywódcą każdej gminy był Mewaqqer, któremu podlegała rada złożona z 12 członków. Żeby wstąpić trzeba było przejść dwa razy okres próby (najpierw rok, poźniej dwa) i pomyślnie zdać egzamin. Jak ktoś do nich przystępował do nich to dwał im wszystkie swoje dobra(w gruncie rzeczy byli sektą). Codziennie nosili białe szaty, jedli tylko jarzyny i przestrzegali Prawa. Mówili po hebrajsku. Ekskomunika zastępowała karę śmierci, bo była odczytywana jako coś gorszego niż śmierć. Składano ofiary z mąki, a nie krwawe. Trzy razy na dzień gromadzili się na wspólną modlitwę, przed modlitwą nie mogli ze sobą rozmawiać. Po modlitwach był posiłek spożywany w milczeniu. Przed wejściem trzeba było odbyć kąpiel rytualną w sadzawce. Podstawą wierzeń była Tora. Diasporę (tych, którzy byli poza Ziemią Świętą) traktowali jako odrzuconych przez Boga. Według nich są 3 rodzaje aniołów: 4 Archaniołowie(najważniejsi),aniołowie kultu(zanosili hymny i modlitwy oraz przynosili błogosławieństwo) i demony(stworzone przez Boga, odwróciły się od niego jeszcze przed potopem). Dusza ludzka według esseńczyków jest nieśmiertelna, mówili o tym, że dusza istniała przed życiem, a po śmierci wraca tam skąd się wzięła. Sąd ostateczny oddzieli sprawiedliwych od grzeszników. Ci dostąpią chwały Bożej, a ci zostaną zatraceni. Wierzyli w zmartwychwstanie. Wierzyli w przyjście dwóch mesjaszy, którzy mieli dokonać odkupienia grzechów.

Zeloci i Sykaryjczycy

dzeloo z greckiego - gorliwość, zazdrość, ruch ten powstał na początku I stulecia po Jezusie. Najbardziej radykalni Zeloci to Sykaryjczycy. Początki ruchu wiążą się z Judą Galilejczykiem i Sadokiem(było o nich wcześniej). Sadok odłączył się od Faryzeuszy i razem z Judą stworzyli tzw. "czwartą filozofię". Ale można cofnąć się nawet do ojca Judy - Hezechiasza. Można powiedzieć, że był to taki gang rabunkowy, tak przynajmniej ich określał Flawiusz. Przypuszcza się, że apostoł Szymon wcześniej był właśnie Zelotą. Byli skorzy do powstania przeciw władzom rzymskim. Przetrwali aż do upadku Masady, której bronili najbardziej radykalni - Sykaryjczycy. Jednak brak jest danych histroycznych na temat och działalności w czasach Jezusa. Termin Sykaryjczycy pochodzi od nazwy krótkich sztyletów, zwanych "sica", których używano do pozbycia się politycznie niewygodnych przeciwiników. To właśnie Sykaryjczycy bronili Masady i wybrali śmierć zamiast poddanie się Rzymowi.

Wierzenia. Ich patriotyzm miał silne podłoże religijne. Bóg był jedynym królem narodu. "Żadnego władcy prócz Boga". Byli jednak gotowi uznać władców jako reprezentantów władzy Boga, ale nie Rzymian. Ruch ten nie miał raczej zbyt wielu członków, zwolenników. Większość poglądów pokrywa się z przekonaniami faryzeuszy, ale uznano ich za ugodowych i zbyt mało radykalnych. Zgadzali się co do życia po śmierci, zmartwychwstania i nieśmiertelności duszy.

Uczeni w Piśmie

Zwani są również skrybami, doktorami Prawa. W większości byli faryzeuszami. Za pierwszych uznaje się urzędników państwowych z czasów Salomona. Za czasów Jezusa byli uważani za prawników, moralistów i teologów jednocześnie. Byli potomkami pisarzy, stanowili elitę intelektualną i duchową, badali i objaśniali kwestie religijne. Mieli wpływ na szkonictwo, sądownictwo. Historyczni twórcy dwóch rywalizujących ze sobą szkówł to Hillel i Szmmaj. Często są łączeni z Faryzeuszami, ale to wcale nie było oczywiste, że uczony w piśmie musiał należeć do faryzeuszy. Hillel żył w czasach Heroda Wielkiego, był nauczycielem Prawa. Jego szkoła była bardziej liberalna. Przypisuje się mu "siedem reguł' interpretacji tesktów biblijnych, które tak naprawde były znane już wcześniej. Jego wnuk - Gamaliel, był tolerancyjny wobec Chrześcijan.

Wierzenia. Każdy kto rzetelnie się uczył o Piśmie, mógł poźniej sam zostać nauczycielem i gromadzić ucznió wokół siebie. Większość z nich była faryzeuszami, więc nie trzeba więcej pisać o ich wierzeniach (tak twierdzi książka - przyp. autor)

Herodianie

Niewiele jest o nich onformacji ze źródeł. Sprzeciwiali się nauce Jezusa. Zwykło się ich uważać za zwolenników Heroda Antypasa, który kazał zabić Jana Chrzciciela. Trzon grupy stanowili urzędnicy dworscy. Według innych opini chodzi o zwolenników Heroda Wielkiego. Należy ich traktować jako partię polityczną. Łączono z nimi esseńczycków- jako zwolenników Heroda (bo ten ich lubił).

Wierzenia. Mieli poglądy zbliżone do faryzeuszy. Ich skrajne skrzydło uznawało w Herodzie Wielkim mesjasza.

Samarytanie

Uważani są za grupę etniczną, a nie religijną. Oni uważali siebie za spadkobierców Mojżesza, którzy wiernie zachowywali Prawo. Sprawowali kult na górze Garizim. W IX wieku przed Chr. Omri obrał sobie rezydencję w Samarii. W VIII wieku przed Chr. Asysryjczycy zdobyli ten region, a mieszkańców wywieźli do Babilonii. Kiedy Żydzi mogli powrócić z niewoli w VI w pne i chceili odbudować świątynię w Jerozolimie, to Samarytanie chcieli się przyłączyć do tego. Ale odrzucono ich ofertę. Powstał konflikt między Żydami a Samarytanami.Ci drudzy postanowili sobie zbudować sami świątynię na górzę Garizim (IV w pne). Samarytanie brali śluby z poganami, więc Żydzi tym bardziej ich nienawidzili. W II w pne Jan Hirkan zniszczył im świątynię, a w 6-9 r. Samarytanie zbeszcześcili świątynię w Jerozolimie.

Wierzenia. Różnili się miejscem kultu (Garazim), sami twierdzili, że to właśnie oni pozostali wierni właściwej interpretacji Prawa Mojżeszowego. Odrzucają Pisma i Proroków, a wierzą tylko w Pięcioksiąg. Dołączyli sobie jedno przykazanie o "sprawowaniu kultu Jahwe na górze Gaizim". Spodziewali się nadejścia tajemniczej postaci - "Taeb". Miał on być nowym Mesjaszem.

5. Zgromadzenie w Jawne (znaczenie tego spotkania).

Światli nauczyciele doszli do wniosku, ze walka z Rzymem jest przegrana - powstanie po roku 66. Jochanan ben Zakkaj wyjednał u władz rzymskich stworzenie w Jawne zgromadzenia teologicznego. Przeniósł się tam tez Sanhedryn (70 rok). Jawne opracowywało komentarze do Prawa, starało się zachować je dla potomności. Stworzyli oni Talmud Tora, czyli naukę Tory. Nauczanie Tory stało się podstawowym obowiązkiem, niezastąpionym w stanie upadku i rozproszenia. Musieli oni zachowywać ciągłość czasu i pamięci Żydów. Starali się - w Talmudzie - przekazać wszelkie możliwe komentarze do Prawa, nie pominąć niczego i omówić Prawo z każdej strony. Było to zgodne z zaleceniami dawnych nauczycieli.

6. Talmud (powstanie i zawartość)

Patriarcha rabbi Jehuda zdecydował się na opracowanie i spisanie ustnych przekazów, nazywano go Rabbim, czyli mistrzem, albo 'naszym świętym rabbim'. Przez ponad pół wieku sprawował urząd patriarchy. Około 200 roku po Chr. Stworzył Misznę, jako uzupełnienie Tory. Za wykładnie przyjęto szkołę Hillela. Miszna była cały czas interpretowana, rozstrzygano te kwestie, które pozostawiała ona otwarte. Tak postwał Talmud Palestyński, zwany też Jerozolimskim. Pozostawał on jednak nieukończony. Nie osiągnła on nigdy takiego znaczenia, jak tworzony równolegle w akademiach na Wschodzie Talmud Babiloński. Jednak w tym drugim możemy znaleźć sporo cytatów z tego pierwszego. Uczeni występujący w Misznie nazywani są tanaitami, czyli nauczycielami, a ci którzy występują w Talmudzie, zwą się amoraitami - mówcami. Żydzi babilońscy dwa razy do roku przybywali na trwające cały miesiąc obrady, by roważać różne pytania. Na koniec każdemu przydzielano jedno zadanie, które miał opracować do czasu następnego zebrania. Wszystkie rozważania dotyczyły Miszny i były notowane. Ich zbiór nazwano Gemerą. Obejmuje ona pytania i odpowiedzi, roważania nad problemami prawnymi i hoiletyczną wykładnię Pisma. Są tam poważne napomnienia jak i mądre żarty. Pojawiają się długie dygresje. Materiał z czasem się rozrastał i trzeba go było na nowo opracować. Zrobiono to około 500 roku pod nadzorem Asziego i Rawiny. Miszna i Gemara zostały "połączone" w Talmud, który stał się autorytatywny dziełem dla wszystkich Żydów(nie wiem co to znaczy, ale tak było napisane - przyp. autor).

7. Mojżesz Majmonides (dzieła i znaczenie) -urodzony w 1135 w Kordobie, umarł w 1204 w Kairze, główny żydowski arystotelista i lekarz.

Dzieła: Przewodnik błądzących (More Newuchim) napisany między 1185 - 1190 r. - podstawowe dzieło filozoficzne Majmonidesa. We wstępie zawarta została klasyczna formuła zasad doktrynalnych judaizmu oraz podstawy racjonalistycznych poglądów filozoficznych, które wywarły wpływ na filozofię scholastyczną.

Potwórzenie Tory, inny tytuł Silna dłoń (Miszne Tora, Jad Ha-Chazaka), którego częścią jest Księga przykazań (Sefer ha-Micwot) - wielka kodyfikacja prawa żydowskiego, wyodrębniająca i omawiające 613 przykazań prawa Mojżeszowego. Była ona podstawą wszystkich późniejszych komentarzy do prawa żydowskiego.

Komentarz do Miszny (Perush ha-Mishnah) - napisany w celu podniesienia rangi Miszny, jako samodzielnego, pełnoprawnego źródła studiów. Miał służyć zarówno jako wstęp do Talmudu jak i jego rewizja, poprzez przegląd różnych interpretacji ze wskazaniem właściwych

W Komentarzu do Miszny sformułował tzw. Trzynaście zasad wiary, opisujących podstawy wiary judaizmu. Wiele wspólnot żydowskich włączyło ich recytację do swoich porannych modlitw. Jest wśród nich wyznanie wiary w przyjście Mesjasza (Moshiach): Wierzę z całkowitym przekonaniem w przyjście Mesjasza i mimo iż może się opóźnić, oczekuję Jego przyjścia codziennie[2].

Lista zasad wiary:

1. Istnienie Boga

2. Jedność Boga

3. Duchowa i niecielesna natura Boga

4. Wieczna natura Boga

5. Jedynie Bóg powinien być przedmiotem kultu

6. Objawienie Boga przez proroków

7. Wyższość Mojżesza w stosunku do innych proroków

8. Boże Prawo dane na Synaju

9. Niezmienność Tory jako Bożego Prawa

10. Boża presciencja (przedwiedza) ludzkich działań

11. Nagroda z dobro, kara za zło

12. Przyjście Mesjasza żydowskiego

13. Zmartwychwstanie umarłych

Był autorem najważniejszego średniowiecznego komentarza do Talmudu- "Księga przykazań" (Sefer ha-Micwot). Księga ta nie traktuje zasadniczo o metafizyce, lecz o teologii żydowskiej. Dzieło Majmonidesa przeznaczone było dla ludzi zaprawionych już w filozofii i nauce, którzy jednak nie wiedzieli, w jaki sposób uzgodnić wnioski nauki i filozofii z dosłownym znaczeniem Pisma Świętego. Stąd tytuł Przewodnik błądzących, a nie "wprowadzonych w błąd", jak niekiedy tłumaczono.

8. Oświecenie żydowskie (przyczyny Haskali, poglądy M. Mendelssohna)

Żydzi w osobie Mendelssohna znaleźli człowieka, który stanął w obronie ich praw i wskazał im ramy przynależności kulturowej. Stał się wielkim przwódcą duchowym Żydów niemickich. Żył w latach 1729-1786. Uchodził za czołowego przedstawiciela oświecenia. Respektował Jezusa i jego religię, ale zarzucał chrześcijanom, że zbyt mało żyją w zgodzie z jego naukami i nie raz zadawali cierpienie Żydom. Uważał, że dyskusje teologiczne z religią większościową są dla judaizmu niepotrzebne i szkodliwe. Dogmaty chrześcijańskie według niego przeczyły Pismu Świętemu i rozumowi. Przyznawał, że zarówno w judaiźmie jak i w chrześcijaństwie istnieją przesądy i uprzedzenia. Aby umożliwić Żydom jeszcze większą asymilację przetłumaczył Torę z hebrajskiego na niemiecki. Badał status prawny Żydów. Uznał, że państwo ma prawo czuwać nad uczynkami bliźnich, ale nie może kontrolować wiary i przekonań(w dziele "Jerozolima, czli o władzy religijnej i judaizmie"). To samo dotyczy rabinów, którzy nie mogą rzucać klątw, ani karać Żydów za nieprzestrzeganie nakazów. Sformuował nową defincję judaizmu, zgodnie z którą etyka ma uzasadnienie w ludzkim rozumie i wobec tego dostępna jest całej ludzkości. Bóg dał Żydom jedynie prawo. Judaizm sprowadza sie wyłącznie do praw, przykazań i zasad życiowych. Żydzi mają obowiązek się nimi kierować, aby zaznać szczęscia teraz i po śmierci. Uważał, że on sam, jak i wszyscy jego współwyznawcy powinni wiernie i skrupulatnie wypełniać prawo Tory. Był ortodoksyjnym Żydem, równocześnie pozwalał duchowi i myśli na swobodę korzystania z rozumu. Żydzi wg, niego stanowią wspólnotę wyznaniową ludzi, którzy z własnej woli przestrzegają prawa danego im przez Boga, a jednocześnie żyją w społeczeństwie i kulturze swojego otoczenia, przyczyniając się do rozwoju jako równoprawni obywatele.

9. Synagoga reformowana.

Judaizm postępowy (reformowany) powstał w XIX wieku w Niemczech. Zapoczątkowała go reforma liturgiczna Izraela Jacobsona w 1810 r., który wprowadził hymny w języku niemieckim, muzykę organową, krótsze modlitwy. Synagogi reformowane są określane jako "Tempel" (świątynia). Różni się on od tradycyjnego judaizmu rabinicznego przede wszystkim uznawaniem prawa żydowskiego za historyczne i podlegające reformom, pełnym równouprawnieniem kobiet w liturgii, wprowadzeniem dowolności przestrzegania restrykcyjnych przepisówkoszerności i obchodzenia szabatu, ułatwiając funkcjonowanie Żydów w nowoczesnych społeczeństwach. Nurt ten nie wymaga także wiary w Boga, a jedynie chęci podtrzymywania tradycji żydowskiej. Nurt ten porzucił "nadzieję mesjanistyczną", uznając Żydów za grupę wyznaniową, a nie odrębny lud. Stąd jego zwolennicy określali się chętnie jako Niemcy (Francuzi, Amerykanie, Polacy) wyznania mojżeszowego. Od czasu Holocaustu judaizm reformowany akceptuje jednak Państwo Izrael i syjonizm. Istnieją jego różne, często skłócone ze sobą odmiany, które różnią się stopniem dowolności w interpretacji starych zasad obyczajowych. Żydzi reformowani przeprowadzają mniej uciążliwą procedurę konwersji (przejścia na judaizm), ale konwertyci nie są uznawani przez pozostałe odłamy judaizmu. Judaizm reformowany jest najliczniejszy wUSA, gdzie większość Żydów jest związana z tym nurtem, w Izraelu natomiast - bardzo nieliczny i dopiero niedawno uzyskał pewną formę akceptacji państwowej. W Wielkiej Brytanii oprócz judaizmu reformowanego istnieje bardziej radykalny judaizm liberalny. Akceptuje się także homoseksualistów, także jako rabinów, oraz rabinki. Wielu rabinów reformowanych należało i należy do masonerii.^[1]

Wyodrębnił się z niego odrzucający transcendencję judaizm humanistyczny.

Tempel po niemiecku oznaczało świątynię. Używanie takiej nazwy oznaczało zerwanie z nadzieją na odbudowę świątyni Jerozolimskiej. Reforma odbiła się na ukształtowaniu wnętrz synagog, które upodobniły się do wnętrz Kościołów protestanckich. Bywały trójnawowe, miewały też układ centralny z kopułą. Upowszechnił się zwyczaj brania ślubów w synagogach w związku z czym urządzano specjalne pokoje dla tych ceremonii. Tempel - nazwa używana raczej rzadko, oznacza synagogi postępowe budowane przez Żydów niemieckich, będących pod wpływem Haskali

10. Współcześni myśliciele żydowscy (tylko F. Rosenzweig, M. Buber).

Franz Rosenweig 1886-1929, ulubiony uczeń Cohena. Był żołnierzem podczas I wojny, na bałkanach zetknął się z prawdziwym judaizmem i zaczął wysyłać listy do matki, zktórych poźniej powstało dzieło "Gwiazda Zbawienia". We Frankfurcie założył uczelnię zwaną Wolnym Żydowskim Domem Nauki. W 1924 razem z Martinem Buberem zaczął tłumaczyć Biblię Hebrajską na niemiecki. Chrował na zanikowe stwardnienie boczne. Był daleki od ortodoksji. Jego zdaniem każdy filozof opracowuje w odosobnieniu swój system i jest mu wierny. Traci przy tym zdrowy rozsądek, nie zważa bowiem na ewemtualne zarzuty ze strony słuchacza. On wolał być "mówiącym myślicielem". Taki ktoś musi się ciągle przedstawiać innym, jakby z nimi rozmawiał. Nigdy nie wie jaka padnie odpowiedź. Słuchacz zawsze broni się przed naukami filozofii, nalezy temu zapobiec. Rozumiał chrześcijaństwo tak samo jak judazim, czyli jako powołanie boże i przymierze z Bogiem. Obydwa te wyznania dopełniają się nawzajem. Świat składa się z trzech samodzielnych elementów: Bóg, człowiek, świat. Są one ze sobą powiązane trzema torami lub wydarzeniami: akt stworzenia, objawienie, zbawienie. Nie są one aktami jednorazowymi, powtarzają się codziennie. Objawienie budzi w nas miłość do Boga i bliźniego, a także do świata. Środkiem do osiągniecia aby te dwa trójkątu się ze sobą złączyły jest chrześcijaństwo, bo judaizm już to osiągnął. Kiedy cała ludzkość to osiągnie, nadejdzie zbawienie, urzeczywistni się Gwiazda Zbawienia. Rosenzweig doceniał uczciwość syjonistów, uważał jednak, że lud żydowski wystąpił z dziejów, znajduje się poza historią, nie jest już politycznie aktywny. Tymczasem wraz z narodzinami syjonizmu żydzi z powrotem wkroczyli na ścieżkę dziejów.

Martin Buber 1878 - 1965 Opowiadał się za porozumieniem między Żydami i Arabami. Stworzył dzieło "Ja i ty" (1923). Nasze zachowanie wobec bliźniego zależy od tego, czy traktujemy go tylko jako "to", czy jako "Ty". W pierwszym wypadku człowiek jest tylko narzędziem w naszych rękach. Jeśli traktujemy jako "Ty", to obaj znajdują się na tej samej płaszczyźnie, poważają się wzajemnie i wywierają na siebie wpływ. Wchodzą w dialog, na który nie składają się tylko słowa, lecz także czyny. Bóg jest "Wiecznym Ty". W każdą relację "Ja i Ty" włącza się Bóg. Jeśli czynimy Boga tylko przedmiotem studiów, staje się on "to", a więc obiektem, który badam. Buber odrzuca wszelkie nakazy, ponieważ wyznaczone odgórnie działanie, zalecone w określonym czasie, nie jest dialogiem z Bogiem, lecz murem powstrzymującym człowieka przed spontaniczną odpowiedzią "Wiecznemu Ty". Jest to religia, czyli suma obyczajów, a nie religijność, czyli pełne zdumienia stawanie człowieka przed Bogiem. Biblia dla Bubera jest relacją o nieustannie odnawianym spotkaniu ludu i proroków z Bogiem. Żydzi są pomostem dla świata zachodu i wschodu.

---