Ocena ryzyka zawodowego przy ręcznym ciągnięciu i pchaniu ciężarów (LMM)

l. Wstęp

Podczas ciągnięcia i pchania ciężkich przedmiotów obciążony (a więc także na­rażony) jest cały układ mięśniowo-szkieletowy. Najbardziej obciążone są dłonie, ramiona i barki. Są też sytuaqe wymagające:

• zwiększonego wysiłku fizycznego (włożenia więcej energii) lub/i

• przyjęcia niekorzystnej postawy ciała,

przez co dodatkowo dochodzi do narażenia odcinka lędźwiowego kręgosłupa, sta­wów biodrowych i kolanowych.

Pchanie i ciągnięcie nie wymaga dużego wysiłku statycznego (monotonnego), jaki zwykle towarzyszy podnoszeniu i dźwiganiu ciężarów, dlatego zidentyfikowanie przewlekłych, negatywnych skutków przeciążenia organizmu przy tych pracach jest trudne.

Za typowe narażenie dla układu mięśniowo-szkieletowego przy ciągnięciu i pcha­niu uznaje się gwałtowne (dynamiczne) przeciążenia będące skutkiem np.:

• szturchnięcia,

• obsunięcia się, bądź

• nagłego i dużego wysiłku włożonego w celu zmiany kierunku ruchu lub zaha­mowania.

Ryzyko powstania urazów lub schorzeń układu mięśniowo-szkieletowego powo­dowanych tymi przeciążeniami jest trudne do oszacowania. Tak, jak przy ręcznym dźwiganiu ciężarów, w Niemczech opracowano i zastosowano metodę wskaźni­ków kluczowych - Leitmerkmalmethode (LMM) oceny ryzyka zawodowego przy pracach, przy których osoba narażona jest na obciążenia fizyczne pochodzące od ręcznie ciągniętych lub pchanych ciężkich przedmiotów. Metoda ta umożliwia pracodawcy, kierownikowi robót a nawet pracownikowi łatwo i szybko ocenić ry­zyko zawodowe, jakie występuje przy danej pracy związanej z ciągnięciem lub pchaniem ciężarów i w razie potrzeby podjąć stosowne środki obniżające poziom tego ryzyka.

Najważniejsze obciążenia

Typowe narażenia

wrzesień 2006

l .A.

Federalny Urząd Ochrony Pracy i Medycyny Pracy oraz Komisji Landów ds.

BHP (ŁASI - Niemcy) opublikował tę metodę na swojej stronie internetowej: www.baua.de. Dzięki uprzejmości autorów metodę tę przedstawiamy Państwu.

Metoda wskaźników kluczowych polega na określeniu wartości (wagi), wyra­żonej w punktach, wskaźników charakteryzujących pięć różnych czynników obciążenia występujących przy wykonywaniu tych czynności. Na podstawie tego oszacowania dokonuje się wyliczenia punktowego, pozwalającego na zakwalifiko­wanie pracy do jednej z 4 kategorii ryzyka. Czynnikami podlegającymi szacowa­niu są:

• czas,

• masa przedmiotu,

• dokładność i prędkość ruchu,

• postawa ciała,

• warunki wykonywania pracy.

Metoda LMM służy orientacyjnej ocenie warunków pracy przy ciągnięciu lub pchaniu ciężarów.

Przy ocenie wartości poszczególnych wskaźników niezbędna jest odpowiednia wiedza w odniesieniu do ocenianej czynności składowej. Jeżeli takiej wiedzy nie mamy, to należy przeprowadzić szczegółową analizę wszystkich wykonywanych czynności. W żadnym wypadku nie wolno opierać się na przypuszczeniach, gdyż zwykle prowadzą one do fałszywych wyników.

Szacowania dokonuje się zasadniczo dla czynności składowych i odnośnie tylko do jednego dnia pracy. Jeżeli w ramach wykonywanego zadania występują liczne czynności składowe przy wyraźnym ich zróżnicowaniu, to należy je odrębnie oce­niać i dokumentować.

Każdą czynność związaną ze znacznymi obciążeniami fizycznymi należy ocenić odrębnie.

2. Wartościowanie czynników

2. l. Szacowanie wskaźnika czasu

Wartość czasu obciążenia szacuje się na podstawie poniższej tabeli, wybierając jedną z dwóch form wykonywania pracy. Dla czynności:

• charakteryzujących się regularnym ich wykonywaniem podczas zmiany, jeżeli pojedyncza droga ciągnięcia lub pchania nie przekracza 5 m, podstawowym parametrem będzie częstotliwość,

• wykonywanych nieregularnie i przy pojedynczej drodze (ciągnięcia, pchania) przekraczającej 5 m, podstawowym parametrem będzie łączna droga ciągnię­cia i pchania.

Granicę pojedynczej drogi równej 5 m należy traktować tylko jako orientacyjną. W przypadkach wątpliwych powinno się dopiero podczas wykonywania pracy rozstrzygnąć, która forma występuje częściej - częste ruszanie i hamowanie (para­metr - częstotliwość), czy dłużej trwające ciągnięcie/pchanie (parametr - łączna droga).

Szacowanie wskaźnika czasu obciążenia

Ciągnięcie i pchanie na krótkie odległości bądź przy częstych przerwach		Ciągnięcie i pchanie na dłuższe odległości
Pojedyncza odległość do 5 m		Pojedyncza odległość powyżej 5 m
Częstotliwość (liczba na zmianę roboczą)	Wskaźnik czasu (pkt)	Łączna droga prze­byta podczas zmia­ny roboczej (km)	Wskaźnik czasu (Pkt)
<10	1	<0,3	1
10 do < 40	2	0,3 do < 1	2
40 do < 200	4	ldo<4	4
i0200 do < 500	6	4do<8	6
500 do < 1000	8	8 do < 16	8
>1000	10	>16	10

Przykładowe prace polegające na ciągnięciu i pchaniu na krótkie odległości (do 5 m), bądź takie, podczas których pracownik wykonuje częste przerwy, to:

• obsługa manipulatorów,

• rozwożenie posiłków w szpitalu,

• montaż (uzbrajanie) maszyn^

PRZYKŁAD

Przykładowe prace polegające na ciągnięciu i pchaniu na dłuższe odległości (pow. 5 m), to: PRZYKŁAD

• wywożenie śmieci w kontenerach na kółkach,

• przemieszczanie mebli na rolkach wewnątrz budynków,

• transport towarów z magazynu na halę sprzedaży za pomocą ręcznych wózków, tzw. pale-ciaków.

2.2. Szacowanie wskaźnika masy

Znaczenie masy ciągniętego lub pchanego ciężaru szacuje się na podstawie tabeli - w zależności od wartości tej masy i rodzaju użytego sprzętu pomocniczego.

Określając masę ciągniętego lub pchanego ciężaru nie wolno pominąć masy same­go środka transportu służącego do przemieszczania ciężaru.

Szacowanie wskaźnika masy

Masa (w kg) do prze­mieszczenia: • przez tocze­nie przed­miotu lub • przy użyciu sprzętu	Przedmiot przetaczany bez użycia sprzętu pomocni­czego	Użyty sprzęt pomocniczy
				Taczki, wózki 2-kołowe	Wózki ze wszyst­kimi kołami samoskrętnymi	Wózki: • dyszlowe, • z parą kół sztywnych (niesamo-skrętnych), • szynowe. Tory rolkowe	Manipu­latory, balansery linowe
	Wskaźnik masy (pkt)
<50	0,5	0,5	0,5	0,5	0,5
50 do < 100	1	1	1	1	1
100 do <200	1,5	--------------------	2	1,5	2
200 do <300	2	-------------------	3	2	4
300 do <400	-----------------	-------------------	4	3	------------
400 do <600	-----------------	------------------	5	4	------------
- przez przesu­wanie ślizgowe		Pola oznaczone cyfrą 4 i 5 oznaczają warunki krytyczne, w których kontrola nad ruchem ładunku przemieszczanego przy pomocy sprzętu pomocniczego zależy w dużym stop­niu od sprawności i siły fizycznej pracownika. Pola zakreskowane oznaczają warunki, których należy uni­kać, ponieważ niezbędna siła do wykonywania pracy może wykraczać poza maksymalną wydolność fizycz­ną pracownika (lub masa przewyższa wartość do­puszczalną, określoną w przepisach).
<10	1
10 do <25	2
25 do <50	4
≥ 50	-----------------------

Jeżeli w trakcie czynności przemieszczane są różne ciężary (przedmioty o różnych masach), należy ustalić ich wartość średnią. Można uwzględniać także najwyższe przemieszczane masy, ale w takich przypadkach należy odnieść je do częstotliwości przemieszczania (por. tabela w rozdziale 2.1. Szacowanie wskaźnika czasu) faktyczne­go ich występowania.

Przemieszczania przedmiotów o największej masie nie można odnosić do całkowi­tej częstotliwości (całkowitej liczby czynności ciągnięcia lub pchania w ciągu zmia­ny roboczej).

Podczas zmiany roboczej pracownik przy pomocy wózka szynowego przemieszcza na odcinku 4 m

przedmioty o następujących masach:

. 30 kg - 120 razy,

• 60 kg - 70 razy,

. 400 kg - 5 razy.

Po wyładowaniu pracownik przepycha w drodze powrotnej pusty wózek ważący 40 kg.

Ustalona średnia (ważona) wartość przemieszczanej masy, po uwzględnieniu najwyższych

ich wartości (400 kg + 40 kg wózka) wynosi:

(70 • 120 + 100 -70 + 440-5 + 40-195) = 65 kg

390

przy częstotliwości 390 przejazdów w ciągu zmiany roboczej.

Przyjmiemy z tabeli w rozdziale:

• 2.1. dla częstotliwości 390 przejazdów - wskaźnik czasu - 6 pkt, a

• 2.2. dla masy 65 kg - wskaźnik masy -1 pkt.

Jeżeli odnieślibyśmy masę 440 kg do częstotliwości 390 przemieszczeń na zmianę roboczą, to przy niezmienionym wskaźniku czasu wynoszącym 6 pkt, wskaźnik masy wyniósłby 4 pkt, a więc byłby zawyżony o 3 pkt.

2.3. Szacowanie wskaźnika dokładności przemieszczania ciężaru i prędkości ruchu

Znaczenie dokładności przemieszczania ciężaru i prędkości ruchu szacuje się na podstawie tabeli.

Szacowanie wskaźnika dokładności przemieszczania ciężaru i prędkości ruchu

Dokładność przemieszczania	Prędkość ruchu
		powoli (< 0,8 m/s)	szybko (0,8 do 1,3 m/s)
		Wskaźnik dokładności i prędkości (pkt)
Mała • brak ograniczeń szerokości drogi transportu, • toczony ciężar może sam się zatrzymać lub być zatrzymany, np. ryglem	1	2
Wysoka • ciężar musi być precyzyjnie ustawiony i zatrzy­many, • droga transportu (tor) musi być ściśle zachowana, • częste zmiany kierunku ruchu.	2	4

Przyjmuje się, że przemieszczanie szybkie odpowiada normalnemu chodzeniu, gdzie średnia prędkość pieszego to ok. l m/s. Jeżeli w szczególnych okolicznościach zachodzi konieczność szybszego przemieszczania ciężaru, to dla tych przypadków należy zwiększyć liczbę punktów - odpowiednio przy:

• małej dokładności do 4, a

• wysokiej do 8.

2.4. Szacowanie wskaźnika postawy ciała

Znaczenie postawy ciała szacuje się na podstawie porównania z piktogramami

przedstawionymi w tabeli.

Na początek przyglądamy się postawie ciała, jaką przyjmuje pracownik przy wy­konywaniu określonej czynności ciągnięcia lub pchania. Po zidentyfikowaniu po­stawy ciała i zakwalifikowaniu jej do jednej z podanych w tabeli grup, należy rozpa­trywać typową postawę ciała.

Możliwe wyraźne odchylenia postawy przy podjeżdżaniu, odblokowywaniu, czy manewrowaniu ciężarem należy pominąć, jeżeli występują sporadycznie.

Jeśli występują zróżnicowane postawy ciała można przyjąć wartość średnią z po­szczególnych postaw.

Szacowanie wskaźnika postawy ciała

Postawa ciała	Opis postawy	Wskaźnik postawy ciała (pkt)
	Tułów wyprostowany, bez skrętów.	1
	Tułów lekko pochylony, bądź z lekkim skrętem (jednostronne ciągnięcie).	2
	Mocniejsze pochylenie korpusu ciała w kierunku ruchu. Przykucanie, przyklękanie, schylanie się.	4
	Kombinacja schylania się i skręcania tułowia.	8

2.5. Szacowanie wskaźnika warunków wykonywania pracy

Wartość warunków wykonywania pracy szacuje się na podstawie opisów różnych warunków wykonywania pracy, które zamieszczono poniżej.

Ustalając znaczenie tego czynnika należy uwzględnić warunki, jakie będą przewa­żać w czasie wykonywania pracy.

Przypadkowe sytuacje wystąpienia dyskomfortu, niemające znaczenia dla bezpie­czeństwa pracy, należy pominąć.

Szacowanie wskaźnika warunków wykonywania pracy

Warunki wykonywania pracy	Wskaźnik warunków wykonywania pracy (pkt)
Dobre: • podłoga, czy inna nawierzchnia: - równa, - twarda, - gładka i sucha, - pozioma; • brak przeszkód na drodze transportu; • rolki lub kółka całkowicie sprawne, brak widocznego zużycia łożysk kulkowych.
Z zastrzeżeniami: • podłogi zabrudzone, częściowo nierówne, miękkie, • pochylenia nawierzchni drogi do 2°, • przeszkody na drodze transportu, które należy omijać, • rolki lub kółka zabrudzone, nie obracają się zbyt lekko, łoży­ska wyeksploatowane.
Trudne: • nieutwardzona droga transportu lub z prowizorycznymi pły­tami, wybite dziury, znaczne zabrudzenia, • pochylenia nawierzchni drogi od 2° do 5°, • wózek musi być wprawiany w ruch „zrywami", • rolki lub kółka zabrudzone, obracające się z dużymi oporami.
Skomplikowane: • na drodze transportu występują: - stopnie, - schody, - rozstępy; • pochylenia nawierzchni drogi powyżej 5°, • kombinacja cech z grup „z zastrzeżeniami" i „trudnych".

Cechy charakteryzujące warunki wykonywania pracy, których nie uwzględniono w tabeli, należy w sposób rozsądny uzupełnić.

W celu dokładniejszego przyporządkowania wartości punktowej wskaźnika do rzeczywistego obciążenia czynnością pchania lub ciągnięcia można interpolować jego wartość przyjmując za bazę wartości podane w tabelach.

Jeżeli częstotliwość ciągnięcia i pchania wynosi 170 na zmianę, to można przyjąć wartość wskaźnika czasu równą 4,7 pkt.

Przy masie równej 130 kg przemieszczanej wózkiem dyszlowym - wskaźnik masy powinien wynieść 1,4. Podobnie będzie w przypadku szacowania wskaźnika postawy ciała lub warunków wykonywania pracy. Wyjątek stanowi szacowanie wskaźnika dokładności i prędkości, który można ekstrapolować zgodnie z uwagą podaną pod tabelą w rozdziale 2.3. Szacowanie wskaźnika dokładności przemieszcza­nia ciężaru i prędkości ruchu.

3. Ocena końcowa

Wartość punktową - R obciążenia pracą przy ciągnięciu i pchaniu obliczamy ze wzoru:

R = T (M + P + D + W)

gdzie:

T - wskaźnik czasu,

M - wskaźnik masy,

P - wskaźnik postawy ciała,

D - wskaźnik dokładności i prędkości,

W - wskaźnik warunków wykonywania pracy.

Jeżeli pracę wykonuje kobieta, to wartość punktową - R należy zwiększyć o 30% (R pomnożone przez 1,3), gdyż zakłada się, że kobiety posiadają przeciętnie ok. 2/3 wydolności fizycznej mężczyzn.

Na podstawie obliczonych punktów R możemy orientacyjnie ocenić stopień ryzyka zawodowego przy wykonywaniu czynności ciągnięcia i pchania. Do tego posłuży nam kolejna tabela.

Podstawą oceny jest prawdopodobieństwo wystąpienia negatywnych skutków zdro­wotnych. Rodzaj i poziom takich szkód jest trudny do zdefiniowania. Uwzględnia się biomechaniczne i fizjologiczne mechanizmy oddziaływania, łącznie z modelowa­niem ich dawek. Uznaje się, że wewnętrzne obciążenia układu mięśniowo-szkiele-towego najbardziej zależy od włożonego wysiłku fizycznego. Poziom tego wysiłku określany jest poprzez:

• masę przemieszczanych przedmiotów,

• intensywność pracy oraz

• trudności (przeszkody) na drodze transportu.

Niekorzystna postawa ciała i rosnący okres obciążenia oraz/lub ich częstotliwość również zwiększają obciążenie organizmu.

Ocena ryzyka wynikającego z obciążenia pracą przy ciągnięciu i pchaniu

Wartość punktowa R	Opis obciążenia Prawdopodobieństwo. Skutki	Stopień ryzyka	Działanie profilaktyczne
1	2	3	4
<10	Małe obciążenie. Znikome prawdopodobieństwo zagroże­nia dla zdrowia wynikające z przeciążenia fizycznego.	1	Nie zachodzi potrzeba.

1	2	3	4
10 do < 25	Zwiększone obciążenie. Możli- we przeciążenia u osób podat- nych na obciążenia fizyczne tzn.: • w wieku do 21 lat lub powyżej 40, • początkujących w zawodzie, • rekonwalescentów.	2	Nie zachodzi potrzeba. W stosunku do osób podatnych na obciążenia potrzebne są jedynie dzia­łania dostosowawcze.
25 do < 50	Znacznie podwyższone obciąże- nie. Możliwe przeciążenie fizyczne nawet u „zwykłych" pracowników.	3	Analiza indywidualnych ocen obciążeń poszcze- gólnych osób poprzez ze- staw pytań dotyczących obciążeń i negatywnych ich skutków. Rozeznanie związków przyczynowo-skutko- wych wynikających ze
					środowiska pracy i na ich podstawie podjęcie ewentualnych działań dostosowawczych.
>50	Wysokie obciążenie. Bardzo prawdopodobne wystąpienie przeciążeń ciała.	4	Konieczne jest pilne podejmowanie działań o charakterze technicz- nym i/lub organizacyj- nym w celu obniżenia ryzyka.

Wraz ze wzrostem wartości punktowej R wzrasta ryzyko przeciążenia układu mięśniowo-szkieletowego pracownika.

Granice między stopniami ryzyka są dość płynne, gdyż nie bez znaczenia jest rów­nież indywidualna technika pracy i wydolność organizmu konkretnego pracowni- ^w ka. Należy zatem przyjąć, że przedstawione stopnie służą do zorientowania się w rozmiarze ryzyka i podejmowania dalszych działań.

Przy wysokim wskaźniku czasu należy zmienić organizację pracy, np. wprowadzić przerwy.

Przy wysokim wskaźniku masy należy zmniejszyć masę ładunku, bądź użyć bardziej skutecznego sprzętu pomocniczego.

Przy wysokim wskaźniku dokładności przemieszczania i prędkości ruchu trzeba zastosować np. prowadnice, bufory łagodzące zderzenia, wydłużyć czas przejazdu.

Przy wysokim wskaźniku postawy ciała należy poprawić ukształtowanie miejsca pracy.

Warunki wykonywania pracy powinny być zawsze z grupy „Dobre" (por. tabela w rozdziale 2.5. Szacowanie wskaźnika warunków wykonywania pracy).

Korzystając z metody wskaźników kluczowych (LMM), proszę mieć na uwadze polskie unormowania zawarte w rozporządzeniach:

• MPiPS z 14.3.2000 r. w sprawie bhp przy ręcznych pracach transportowych (Dz.U. Nr 26, póz. 313, ze zm.),

• RM z 10.9.1996 r. w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodli­wych dla zdrowia kobiet (Dz.U. Nr 114, póz. 545, ze zm.),

• RM z 24.8.2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i wa­runków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (Dz.U. Nr 200, póz. 2047, ze zm.).

Przy przetaczaniu wózka po nawierzchni utwardzonej o pochyleniu do 5°, masa przetaczanego ła­dunku wraz z masą samego wózka nie może przekroczyć 450 kg na jednego pracownika.

Dla kobiet masa przemieszczanego na wózku ładunku (łącznie z masą samego wózka) nie może prze­kroczyć 80 kg.

Młodociani chłopcy mogą przewozić ładunki na wózkach 3- i 4- kołowych w ramach przygotowania zawodowego na odłegłości do 150 m. Warunkiem jest, aby:

• nachylenie powierzchni nie przekraczało 2°,

• masa ładunku (wraz z wózkiem) nie była większa niż 80 kg.

Nie można dopuścić do sytuacji, w których dochodziłoby do przekroczeń norma­tywów:

• mas przemieszczanych przedmiotów,

• użytych przez pracownika sił lub

• wydatku energetycznego na wykonanie pracy

• określonych w ww. przepisach, nawet w sytuacji „korzystnego" wyniku (sto­pień l lub 2) oceny ryzyka zawodowego metodą wskaźników kluczowych (LMM), bowiem w zakładach pracy leżących na terytorium Polski obowiązuje polskie prawo pracy.

---