RYZYKO ZAWODOWE

O p r a c o w a ł :   dr inż. Sławomir Krauze
Specjalista inżynierii procesowej, ochrony środowiska i higieny pracy,
auditor ekologiczny, biegły sądowy z zakresu ochrony środowiska

   Wprowadzenie    
   Przebieg oceny ryzyka zawodowego    
   Informacje potrzebne do oceny ryzyka zawodowego    
   Identyfikacja zagrożeń    
   Przewidywanie następstw zdrowotnych    
   Zasady analizy ryzyka    

Wprowadzenie

Podstawowym aktem prawnym Unii Europejskiej, wprowadzającym obowiązek oceny ryzyka oraz stosowania w jej wyniku odpowiednich środków profilaktycznych jest dyrektywa Rady z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków sprzyjających poprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, uchwalona na podstawie art. 118A. Traktatu Rzymskiego. Wymagania dyrektywy znajdują swoje odbicie w uregulowaniach państw Unii. Zostały one również wdrożone do prawa polskiego. Znowelizowany Kodeks Pracy w art. 226 nakłada na pracodawcę obowiązek informowania pracowników o ryzyku związanym z wykonywaną pracą. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września l997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. 129, poz. 844) pracodawca jest obowiązany oceniać i dokumentować ryzyko zawodowe, występujące przy określonych pracach, oraz stosować niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko (Dział IV, "Procesy pracy", Rozdział 1, "Przepisy ogólne "). W rozporządzeniu zdefiniowano również pojęcia ryzyka zawodowego.

RYZYKO ZAWODOWE - rozumie się przez to prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń, związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy.

Obowiązek oceny ryzyka, wynikający z regulacji prawnych wdrażających wymagania dyrektywy 89/391/EWG odnosi się przede wszystkim do obszaru oddziaływania na pracownika występujących w procesie pracy czynników szkodliwych i niebezpiecznych. Inaczej mówiąc, zgodnie z zawartymi w tych regulacjach wymaganiami podczas oceny ryzyka skoncentrować się należy na ocenie szkodliwości imisji, nie przeprowadzając przy tym analiz źródeł szkodliwych oddziaływań.
Jednakże z przeprowadzonej w tym obszarze oceny może wynikać konieczność przeanalizowania źródeł ryzyka w celu jego lepszego poznania i eliminacji lub ograniczenia. Obowiązek prowadzenia analiz ryzyka dla tych źródeł wynika z innych przepisów (w szczególności dotyczących oceny ograniczania ryzyka przed dopuszczeniem wyrobu do eksploatacji, np. wdrażających wymagania dyrektywy nr 89/392/EWG zwanej dyrektywą maszynową).
Pracodawca powinien oceniać ryzyko związane z występującymi w procesie pracy zagrożeniami między innymi przy doborze wyposażenia roboczego, przy stosowaniu substancji chemicznych, a także przy wyposażeniu stanowisk pracy. W następstwie tej oceny powinien on zastosować odpowiednie środki profilaktyczne. Jest on również zobowiązany do dokumentowania zagrożeń i wyników oceny ryzyka.

  początek strony  

Przebieg oceny ryzyka zawodowego

Przystępując do przeprowadzenia oceny ryzyka zawodowego należy pamiętać, że jej podstawowym celem jest zapewnienie możliwie najlepszej ochrony zdrowia pracowników.
Wynikiem oceny powinno być ustalenie:

• czy ryzyko jest odpowiednio kontrolowane i czy można je uznać za akceptowalne,

• jeżeli nie, to jakie środki można zastosować w celu jego redukcji,

• jakie priorytety należy przyjąć redukując ryzyko,

• jakie środki można zastosować w celu dalszej poprawy bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników.

Ocena ryzyka zawodowego jest procesem wieloetapowym. Na ogół wyróżnia się w nim analizę ryzyka i jego właściwą ocenę. Na analizę ryzyka składają się: opis ocenianego obiektu, identyfikacja zagrożeń i szacowanie ryzyka. Oceniając ryzyko należy zdecydować, czy ryzyko można przyjąć. Wynik oceny jest podstawą do podejmowania decyzji dotyczących wprowadzenia odpowiednich środków profilaktycznych i kontroli.
Ocenę ryzyka zawodowego na stanowisku pracy można przeprowadzać "krok po kroku", wykonując najpierw analizę ryzyka, na którą składa się:

• opis analizowanych stanowisk pracy,

• identyfikacja zagrożeń,

• oszacowanie ryzyka, związanego ze zidentyfikowanymi zagrożeniami.

Kolejnym krokiem jest właściwa ocena ryzyka, podczas której należy odpowiedzieć na pytanie:
"czy ryzyko można przyjąć?".
Z oceny ryzyka muszą wynikać konkretne działania prowadzące do obniżenia poziomu ryzyka. Działania te należy zaplanować, zrealizować, a następnie ocenić wyniki ich realizacji.

Schemat przebiegu oceny ryzyka zawodowego
(wersja html) (plik pdf - 9 kb)

Pierwszym etapem analizy ryzyka jest zebranie niezbędnych danych o zagrożeniach. Dane te uzyskuje się przeprowadzając identyfikację zagrożeń.

Zagrożenia związane są z czynnikami niebezpiecznymi i szkodliwymi, których oddziaływanie prowadzi najczęściej do wystąpienia nagłych zmian stanu zdrowia (zwykle są to urazy o różnym stopniu ciężkości) powinny być zidentyfikowane wg rodzaju i intensywności, z jaką występują.

  początek strony  

Informacje potrzebne do oceny ryzyka zawodowego

Do oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy potrzebne są przede wszystkim informacje na temat:

• lokalizacji stanowiska lub realizowanych na nim zadań,

• osób pracujących na stanowisku, ze szczególnym uwzględnieniem tych pracowników, dla których ryzyko związane z oddziaływaniem zagrożeń może być większe od przeciętnego, takich jak np. kobiety w ciąży, młodociani lub niepełnosprawni,

• stosowanych środków pracy, materiałów technologicznych i wykonywanych operacji technologicznych,

• wykonywanych czynności oraz czasu i sposobu ich wykonywania przez pracujące na stanowisku osoby,

• zagrożeń, które już zostały zidentyfikowane i ich źródeł,

• możliwych skutków występujących zagrożeń,

• stosowanych środków ochrony,

• wypadków i chorób zawodowych, którym uległy pracujące na stanowisku osoby,

• wymagań przepisów prawnych i norm, określających minimalne wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy na analizowanym stanowisku.

Źródłami tych informacji mogą być:

• dane techniczne o wykorzystywanych na stanowisku maszynach i urządzeniach, otrzymane od producenta lub dostawcy,

• procedury technologiczne i instrukcje robocze,

• wyniki pomiarów czynników szkodliwych i niebezpiecznych, a także uciążliwych, występujących na stanowisku pracy,

• rejestry wypadków i chorób zawodowych,

• literatura naukowo-techniczna,

• akty prawne i normy techniczne.

Poza dokumentacją, cennych informacji o analizowanym stanowisku mogą dostarczyć:

• obserwacja środowiska pracy,

• obserwacja zadań wykonywanych na stanowisku pracy,

• obserwacja przebiegu pracy (sprawdzenie, czy praca jest wykonywana zgodnie z ustalonymi procedurami),

• wywiady z pracownikami na stanowisku,

• obserwacja czynników zewnętrznych, które mogą wpłynąć na stanowisko pracy (np. prace wykonywane przez pracowników zewnętrznych),

• analiza czynników psychologicznych, społecznych, fizycznych, które mogą wywołać stresy, oraz ich związków z organizacją i środowiskiem pracy,

• analiza organizacji działań, których celem jest zapewnienie właściwych warunków pracy.

  początek strony  

Identyfikacja zagrożeń

Identyfikacja zagrożeń polega na zebraniu danych o występujących w środowisku pracy czynnikach oraz o narażeniu na te czynniki i powinna obejmować:

• określenie wszelkich czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych występujących na stanowisku pracy,

• zwrócenie uwagi na te właściwości, które na danym stanowisku i w określonych okolicznościach mogą stworzyć największe zagrożenie,

• ustalenie w jaki sposób czynniki te mogą oddziaływać na człowieka (drogi wchłaniania, mechanizm oddziaływania, zakres zmian,

• określenie czasu lub częstotliwości narażenia człowieka na istniejące zagrożenie,

• ustalenie liczby osób narażonych (określenie płci, wieku),

• sposób ujawniania się zagrożenia.

Schemat przebiegu identyfikacji zagrożeń
(wersja html) (plik pdf - 9 kb)

Wyniki identyfikacji winny być udokumentowane

  początek strony  

Przewidywanie następstw zdrowotnych

Drugim etapem analizy ryzyka jest określenie przewidywanych następstw zdrowotnych oraz prawdopodobieństwo ich występowania.
Następstwem oddziaływania zagrożeń może być stopniowe lub natychmiastowe pogorszenie stanu zdrowia.
Następstwa zdrowotne - czynniki niebezpieczne (urazy) można przewidzieć na podstawie informacji o przyczynach i skutkach zaistniałych wypadków lub prognozować je z udziałem ekspertów (higienistów pracy), którzy mogą określić następstwa na podstawie informacji uzyskanych w wyniku identyfikacji zagrożeń.
Przewidywanie następstw zdrowotnych oddziaływania czynników szkodliwych wymaga analizy zależności, jaka zachodzi między dawką tj. wartością wielkości charakteryzującej czynnik i czasem jej oddziaływania, a reakcją organizmu człowieka z uwzględnieniem drogi transportu i wchłaniania. Zależność tę można ustalić na podstawie danych epidemiologicznych, badań na ochotnikach, badań na zwierzętach lub ocen ekspertów, którzy określą przewidywane następstwa na podstawie danych uzyskanych podczas identyfikacji zagrożeń.
Do określenia prawdopodobieństwa wystąpienia tych następstw należy wykorzystać dane statystyczne, a w razie ich braku skorzystać z wiedzy doświadczonych ekspertów.
Informacje o zagrożeniach i ich następstwach są podstawą wyznaczenia poziomu ryzyka zawodowego odpowiednią metodą. Wybór metody podobnie jak zakres i szczegółowość przeprowadzanej identyfikacji zagrożeń i analizy ich następstw, zależy od celu analizy i rodzaju analizowanego obiektu.

  początek strony  

Zasady analizy ryzyka

Zasady analizy ryzyka powinny umożliwiać jego obiektywną ocenę i porównywanie otrzymanych wyników. Wymaga to ustalenia znormalizowanych metod analizy i oceny.
Propozycje sposobu postępowania podczas analizy i oceny ryzyka, a także metody wyznaczania poziomu ryzyka przedstawia projekt normy europejskiej EN 1050.
Dobór metod analizy ryzyka zawodowego jest zależny od:

• wielkości obiektu, liczby analizowanych obszarów, procesów, stanowisk pracy;

• rodzaju procesu, wzajemnych powiązań procesów;

• rodzaju operacji - ciągłe, okresowe, z przerwami;

• rodzaju występujących zagrożeń - substancje toksyczne, palne, wybuchowe, utleniające itd.;

• rodzaju zdarzeń, błędów i sytuacji niebezpiecznych - pojedyncze i wielokrotne awarie i zdarzenia, rozregulowanie procesu, awarie sprzętu komputerowego i błędy oprogramowania.

Przykładowy algorytm doboru metod analizy ryzyka wg American Institute of Chemical Engineers:
(wersja html) (plik pdf - 16 kb)

Informacja o ryzyku związanym z wykonywaniem określonej pracy jest istotna dla:

• pracownika, który powinien zdawać sobie sprawę z możliwości wystąpienia niekorzystnych następstw zdrowotnych zagrożeń występujących w środowisku pracy;

• pracodawcy, który powinien ją wykorzystać do oceny ryzyka, czyli do porównania ustalonego poziomu ryzyka z poziomem uznanym za dopuszczalny.

Wynik porównania ustalonego poziomu ryzyka to podstawa wyboru właściwych środków bezpieczeństwa.
Warunki do oceny ryzyka zawodowego organizuje pracodawca poprzez :

• organizowanie i koordynowanie wszystkich działań związanych z oceną ryzyka;

• uzgadnianie składu zespołu oceniającego ryzyko z przedstawicielami pracowników;

• zapewnienie niezbędnych informacji i szkolenia tym członkom zespołu oceniającego, którzy są jego pracownikami;

• określenie, jakie działania należy podjąć w celu sprawdzenia i przeglądu wyników oceny ryzyka;

• zapewnienie, że w wyniku przeprowadzonej oceny zostaną wprowadzone odpowiednie środki bezpieczeństwa;

• monitorowanie skuteczności stosowanych środków ochrony;

• informowanie pracowników lub ich przedstawicieli o wynikach oceny i wprowadzonych środkach bezpieczeństwa.

Ocena ryzyka ułatwi pracodawcy i kierownictwu firmy:

• określenie środków, jakie należy podjąć w celu zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony pracowników, przy uwzględnieniu wymagań obowiązujących przepisów;

• podejmowanie właściwych decyzji przy doborze wyposażenia stanowisk pracy, stosowanych substancji chemicznych, odzieży roboczej i organizacji pracy;

• sprawdzenie czy zastosowane środki są właściwe;

• wykazanie - zarówno sobie jak i kompetentnym władzom, pracownikom i ich przedstawicielom, że uwzględniono wszystkie zagrożenia związane z procesem pracy i że podjęto wszystkie niezbędne środki w celu zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy;

• sprawdzenie czy środki ochrony i metody ochrony pracy przyjęte w wyniku oceny ryzyka zapewniają poprawę stanu bezpieczeństwa.

Wyniki oceny ryzyka należą do podstawowych informacji niezbędnych do skutecznego zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy

---