03.10.2010 GEOGRAFIA PRZEMYSŁU

Wykład 1

Przemysł a Gospodarowanie

Gospodarka (economy)

jest to zarządzanie, regulowanie i kierowanie gospodarstwem domowym, szczególnie pieniędzmi, oszczędne i rozsądne używanie pieniędzy, tak by przynosiło korzyść, roztropne zarządzanie wszystkimi dobrami.

Gospodarowanie

Jest działalnością zmierzającą do osiągnięcia celów w warunkach ograniczoności zasobów lub czasu niezbędnego dla ich użycia.

- jeśli jakieś dobro jest dostępne bez ograniczeń, to jego używanie nie wymaga gospodarowania

- człowiek tworzy dobra materialne i kulturalne by zaspokoić potrzeby

- potrzeby miarę rozwoju społecznego, coraz bardziej wykraczają poza sferę potrzeb ekonomicznych

- „potrzeby wyższe” wywodzące się ze sfery intelektualnej i emocjonalnej. Relacje między potrzebami, których zaspokojenie następuje w procesie konsumpcji, a produkcją często nabierają cech sprzężenia zwrotnego.

Ekonomia zespół nauk o gospodarowaniu, dzieli się na:

-mikroekonomie bada funkcjonowanie poszczególnych podmiotów gospodarujących (przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe)

- makroekonomia bada funkcjonowanie gospodarki narodowej jako całości

KIEDYŚ	DZIŚ
Gospodarka światowa jest to system powiązań między gospodarkami międzynarodowymi różnych państw: - produkcyjnych - handlowych - instytucjonalnych - technologicznych - finansowych	Gospodarka globalna jednolita przestrzeń działań gospodarczych obejmuje cała planetę, którą tworzą swym funkcjonowaniem przedsiębiorstwa globalne (korporacje) rozciągające swoją mikroekonomię na cały glob.

Przemysł kojarzy się z oddziaływaniem na środowisko, aby zrozumieć trzeba mieć wiedzę o technologiach przemysłowych i zdawać sobie sprawę ze skali oddziaływań.

Wydobyte surowce ulegają przetworzeniu na półprodukty i produkty gotowe.

Etapy działania przemysłu związane z pozyskiwaniem surowców i wstępnym przetworzeniu uzasadniają do pewnego stopnia powszechne użycie terminu „przemysł ciężki”.

Przemysł

przedmiotem działalności przemysłu jest wydobywanie bądź pozyskiwanie surowców mineralnych, roślinnych i zwierzęcych oraz przetwarzanie ich, za pomocą obróbki fizycznej lub chemicznej na wyroby gotowe służące do zaspokajania potrzeb człowieka (Kortus 1986)

Klasyfikacja przemysłu ISIC (ONZ-etowska)

- przemysł wydobywczy

- przemysł przetwórczy

- energetyka ogólna

Czym wyróżnia się przemysł od innych działalności gospodarczych?

- produkcja na dużą skalę przy użyciu maszyn

- produkcja nie oparta o procesy naturalne (hodowla kurczaków)

- lokalizacja zakładów przemysłowych ma charakter punktowy (wyrąb lasu - leśnictwo, tartak - przemysł)

- lokalizacja zakładów przemysłowych w miarę trwały

- wyroby nie są konsumowane w miejscu produkcji w przeciwieństwie do budownictwa usług

Geografia ekonomiczna

przedmiotem badań geografii ekonomicznej nazywanej w innych krajach również jako:

- antropogeografia

- socjogeografia

- geografia kultury

- geografia człowieka

- są przestrzenne struktury i procesy o treści społeczno - ekonomicznej oraz społeczno - ekonomiczne aspekty funkcjonowania systemu, środowisko przyrodnicze - społeczeństwo.

W skład geografii ekonomicznej wchodzą:

- geografia ludności

- osadnictwa

- przemysłu

- rolnictwa

- komunikacji (transportu i łączności)

- usług (w tym turystyka)

- ekonomiczna regionalna

- metodologia geografii ekonomicznej

(na podstawie Domańskiego R. 1982)

Geografia przemysłu

(starsza def.) bada prawidłowości rozmieszczenia przemysłu w różnych skalach regionalnej, krajowej i międzynarodowej (1955)

(nowsza def.) bada funkcjonowanie przemysłu w przestrzeni (1986)

Geografia

jest nauką o przestrzennej organizacji zjawisk społecznych i gospodarczych jej zmianach w czasie oraz relacjach ze środowiskiem przyrodniczym.

Klasyfikacja przemysłu:

3-stopniowy podział gospodarki:

- rolnictwo

- przemysł

- usługi

Pierwsze stadium rozwoju: sektor I ok. 80% zatrudnienia i wartości produkcji

Drugie stadium rozwoju: relatywny spadek znaczenia sektora I i wzrost roli sektora II. Granicą wzrostu sektora II lata 1950 w krajach wysoko rozwiniętych

Trzecie stadium rozwoju: wzrost roli sektora III usługowego, cywilizacja zaczyna nabierać charakteru usługowego. Kraje wysoko rozwinięte lata 1960

Model systemu gospodarczego (odmienne cele gospodarcze w krajach realnego socjalizmu, gdzie cel to utrzymanie i utrwalenie władzy za pomocą pełnej kontroli nad środkami produkcji, rozwój przemysłu ciężkiego).

Luka strukturalna w danych krajach socjalistycznych - istotne różnice w strukturze w ujęciu sektorowym.

NAJPROSTRZE PODZIAŁY

- stopień przetworzenia przedmiotów pracy:

+ przemysł wydobywczy

+ przemysł przetwórczy

- ekonomiczne przeznaczenie wyrobów:

+ przemysł środków produkcji

+ przemysł środków konsumpcji

- własności przedmiotów pracy (tonaż surowców zużytych do produkcji):

+ przemysł lekki

+ przemysł ciężki

- tradycyjny i nowoczesny

- rozwojowy i schyłkowy

- podział przedsiębiorstw”

+ małe poniżej 6

+ średnie od 6 do 20 sekcja B i C 6-50

+ duże powyżej 20 sekcja B i C > 50

- formy prawno - administracyjne firm:

+ spółka cywilna

+ spółka jawna

+ spółka komandytowa

+ spółka z o.o.

+ spółka akcyjna

- strukturę własności firmy:

+ sektor publiczny - własność państwowa, jednostek samorządu terytorialnego

+ sektor prywatny - kapitał krajowy, zagraniczny, mieszany

+ sektor mieszany - w zależności od tego kto ma większość udziałów

Klasyfikacje statystyczne:

- cele klasyfikacji:

+ statystyczne

+ fiskalne

+ planistyczne

+ nadawcze

- kryteria klasyfikacji działalności przemysłowej:

+ rodzaj i podobieństwo przerabianego surowca

+ podobieństwo procesu technologicznego i środków wytwarzania (sposób przetwarzania)

+ końcowe przetworzenie produktu ( rodzaj odbiorców)

- układ klasyfikacji ulega zmianom w czasie, na skutek postępu technologicznego:

+ zmiany wykorzystywanych produktów (wprowadzenie substytutów)

+ zmiany sposobu produkcji

+ powstawanie nowych nieznanych produktów

- międzynarodowe klasyfikacje statystyczne:

+ ONZ - ISIC Rev.3.1 (United Nations International Standard Indriustal Classification for all Economic Activites)

+ UE - NACE Rev.1.1 (2002) Nomenclature des Activites de Communaute Europeene

+ Polska - PKD 2004 a PKD 2007 (Polska Klasyfikacja Działalności) do 1993 - Klasyfikacja Gospodarki Narodowej

Polska Klasyfikacja Działalności

została opracowana na podstawie NACE - zachowuje z nią pełną spójność i porównywalność metodologiczną, pojęciową, zakresową i kodową.

- układ PKD 2007

+ sekcja - 1 litera (4 sekcje wchodzą w skład przemysłu)

+ dział - 2 cyfry (35 działów)

+ grupa - 3 cyfry (114 grup)

+ klasa - 4 cyfry (262 klasy)

+ podklasa - 4 cyfry i litera (286 podklasy)

- inne klasyfikacje:

+ Polska Klasyfikacja Wyrobów i Usług (PKWiU)

+ REGON

+ TERY

- mierniki

+ ilościowe: wyrażone w jednostkach fizycznych, naturalnych (litr, metr, sztuka), w wartości produkcji (czysta, globalna)

+ jakościowe: badanie struktury przemysłu jako dojrzałości, udziału branży tradycyjnych i nowoczesnych (Paszkowski M. 1996 „Zmiany strukturalne przemysłu”)

Mierniki przemysłu

- mierniki ONZ-etowskie

+ liczba przedsiębiorstw (lub zakładów)

+ liczba pracujących

+ liczba zatrudnionych

+ wielkość produkcji w jednostkach naturalnych

+ wynagrodzenie i zarobki zatrudnionych

+ liczba osób zatrudnionych bezpośrednio w produkcji

+ ilość zużytej energii elektrycznej

+ wartość globalna produkcji

+ wartość dodana

+ wartość brutto majątku trwałego

+ wartość brutto maszyn i urządzeń

+ wartość zapasów ogółem

16.10.2010

WYKŁAD 2

Mierniki c.d.

- liczba zatrudnionych - dostęp do danych w różnych statystykach krajowych i międzynarodowych

• porównywalny dla różnych gałęzi - uwypukla tradycyjne i pracochłonne gałęzie przemysłu, różnice w stopniu automatyzacji i pracochłonności produkcji w różnych branżach

• podobnie, różnice miedzy regionami i krajami - porównania w czasie mogą wprowadzić w błąd - wzrasta bowiem mechanizacja i automatyzacja produkcji, wydajność pracy zróżnicowana

- wartość środków trwałych - zainwestowanie kapitału w postaci budynków, maszyn, urządzeń

• wyraża kapitałochłonność produkcji, prawdziwą wartość zainwestowanych pieniędzy, problemy z właściwą wyceną środków trwałych, trzeba uwzględnić proces starzenia się (amortyzacji)

• faworyzuje zakłady nowe o drogich urządzeniach, różnice w zainwestowaniu, w ogólnej kapitałochłonności poszczególnych gałęzi przemysłu

• wartość środków trwałych brutto, wartość środków trwałych netto po odliczeniu amortyzacji

- wartość produkcji

• zależy od wysokości i struktury cen skąd trudności w porównaniach międzynarodowych

• zmiany cen w czasie, utrudniają porównywanie wielkości produkcji w czasie (rozwiązanie - ceny stałe)

• wyrażana w cenach, a więc porównywalna między gałęziami, państwami

produkcja globalna - niektóre wartości liczone kilkakrotnie w łańcuchu produkcyjnym

wartość produkcji sprzedanej - czasami nieprzewidywalne w statystykach międzynarodowych (przeliczenie walut, ceny często nieadekwatne np.: PRL)

wartość produkcji dodanej - wyraża rzeczywisty przyrost wartości wyrobu w procesie produkcyjnym. Składa się z 2 podstawowych elementów

koszty osobiste + zysk = wartość dodana

UWAGI METODYCZNE

- każdy z mierników uwypukla pewne cechy działalności przemysłowej kosztem innych

- powoduje, ze pewne rodzaje produkcji wyglądają na większe od innych

- z powodu niedoskonałości mierników, należy stosować kilka mierników równolegle, uwzględniając ich wzajemne relacje

SŁOWNIK

- pracujący - osoby zatrudnione na umowę o pracę + pracodawcy + pracujący na własny rachunek rolnik (bez względu na powierzchnię) + osoby wykonujące wolne zawody,

- zatrudnieni - tylko osoby zatrudnione na podstawie stosunku pracy

- środki trwałe - składniki majątkowe przedsiębiorstwa, takie jak maszyny, urządzenia, budynki o okresie użytkowania dłuższym niż 1 rok i wartości przekraczającej kwotę określoną w odpowiednich przepisach

- produkcja globalna - miara całkowitej działalności przedsiębiorstwa = wartość (lub ilość) produkcji gotowej + saldo produkcji w toku + produkcja pomocnicza

- produkcja dodatnia - inna miara wartości nowo wytworzonej = wartość sprzedaży - koszty materialne

- produkcja czysta - wartość nowo wytworzona w przedsiębiorstwie = produkcja globalna - koszty materialne (surowce, energia, usługi obce) - amortyzacja

WSKAŹNIKI

- miernik przeliczany na jednostkę powierzchni liczbę mieszkańców/liczbę pracujących, itp.

• konotacji przestrzennej = liczba zatrudnionych w przemyśle na jednostkę powierzchni

• struktury społeczno-ekonomicznej ludności = liczba zatrudnionych w przemyśle na 1000 mieszkańców

• kapitałochłonność = wartość zainwestowanych środków trwałych na wartość produkcji

• technicznego uzbrojenia pracy = wartość środków trwałych na 1 zatrudnionego

• produktywność środków trwałych = wartość produkcji sprzedanej na przeciętną w roku wartość środków trwałych

• wydajność pracy = wartość produkcji globalnej na 1 zatrudnionego w przemyśle

• energochłonność = zużycie paliwa i energii na jednostkę wyrobu

• dynamika = zmiany produkcji w przekrojach czasowych

UWAGI METODYCZNE

- ze względu na niedokładność poszczególnych mierników (a tym samym wskaźników) oraz przy równoczesnej złożoności przemysłu należy dążyć do wszechstronnego ujmowania badanych zjawisk i wykorzystania ich komplementarności poprzez analizę porównawczą wielkości poszczególnych mierników i ich wzajemnych relacji oraz poprzez próbę syntezy tych wielkości i stworzenie syntetycznego miernika (wskaźnika)

METODY KARTOGRAFICZNE

jak przedstawić zjawiska

- sygnatura

- kartogram

- kartodiagram

KAROGRAM

- jednostka podstawowa - najczęściej jednostki podziału administracyjnego, rzadziej wybrane przez autora np.: pola geometryczne (idealne rozwiązanie)

- dane muszą się odnosić do pól podstawowych → muszą to być dane względne

+ użycie wartości bezwzględnych uznaje się za błąd (chyba że wszystkie pola podstawowe są jednakowe)

- zazwyczaj wskaźniki na jednostkę powierzchni ale też w stosunku do liczby ludności, odsetki wskaźniki dynamiki → zawsze wartość średnia dla całego obszaru

- zróżnicowanie wielkości jednostek podstawowych → obraz jest tym bardziej zniekształcony im większe są różnice wielkości jednostek

- pojęcie określonego poziomu podziału decyduje o szczegółowości

- sposób grupowania - wpływa na rozkład zmienności prezentowany czytelnikowi

- zmiany podziałów administracyjnych - utrudniają porównania w czasie potrzebne są przeliczenia danych

- GUS przelicza niektóre dane dla wcześniejszych podziałów

Wyznaczanie klas → statystyka

WYGLĄD KARTOGRAMU

- skala kartogramu musi być ciągła

- nie może być klas pustych

- nie należy pomijać pół podstawowych

- kolor biały - tylko na oznaczenie braku danych

- unikać koloru czarnego

- skala barw (gęstość szrafu) nawiązuj do intensywności zjawiska

- nie mieszać różnych rodzajów deseni

LEGENDA

- najlepiej prostokąty rozłączne w układzie pionowym

- wielkości od dołu do góry

- wysokość prostokątów powinna uwzględniać rozpiętość klas

- zalecane jest podawanie wartości skrajnych

TECHNOLOGIE PRZEMYSŁOWE A ŚRODOWISKO

Surowiec mineralny

- surowiec główny - produkt dla którego uzyskania podjęto budowę zakładu przemysłowego wydobywczego (kopalnię)

- surowiec towarzyszący - produkt uzyskany w zakładzie przeróbki mechanicznej z urobku przerabianego w celu pozyskania surowca głównego, np.: srebro, złoto podczas przerobu rudy miedzi, hel podczas de azotowania gazu ziemnego w zakładzie kriotermicznej przeróbki gazu

- jest to składnik litosfery, hydrosfery, atmosfery lub biosfery odłączany ze środowiska naturalnego i przystosowany do użytkowania praktycznego (Bolewski, Gruszczyk 1990)

Cechy złóż, które należy uwzględnić w gospodarce surowcami mineralnymi:

- nieodnawialność zasobów kopalni w złożu - współcześnie odnawialne są tylko złoża nielicznych kopalin

- wyczerpalność złóż

- zóżywalność zasobów złóż, raz zużyte ulegają zniszczeniu np.: surowce energetyczne lub przetworzeniu (stąd recykling)

Miarą nowoczesności technologii eksploatacji i przerobu surowców mineralnych

Pozyskiwanie i wydobycie surowców

LITOSFERA

- surowce mineralne

• górnictwo

• głębinowe

• odkrywkowe

• wiertnictwo

BIOSFERA

- surowce organiczne pozyskiwane z materii żywej

• rybołówstwo

• myślistwo

• pasterstwo

• rolnictwo

• uprawy

• hodowla

• leśnictwo

• aquakultura

HYDROSFERA

- surowce nieorganiczne pozyskiwane z wody morskiej

- surowce nieorganiczne pozyskiwane z dna oceanów

ATMOSFERA

- surowce pozyskiwane z powietrza atmosferycznego

• przemysł

1. Baza surowcowa

- surowce energetyczne

+ węgiel kamienny

+ ropa naftowa

+ węgiel brunatny

+ gaz ziemny

+ rudy uranu

- surowce metaliczne (rudy metali)

+ (jakie metale są niezbędne w gospodarce?)

- surowce chemiczne

+ sole (kamienna, potasowa, itp..)

+ siarki

+ fosforyty, itp.

- surowce budowlane, ceramiczne, szklarskie, itd.

+ wapienie i margle

+ granity, bazalty

+ piaski szklarskie

+ gipsy, anhydryty

+ kaolin, iły fajansowe

- surowce rolne

+ rośliny przemysłowe

+ produkty hodowli

+ surowce leśne

+ drewno (grubizna)

Kombinat Górniczo-Hutniczy Miedzi

- spółka zatrudnia 17,5tys. pracowników

grupa kapitałowa to ponad 27tys. osób

17.10.2010

WYKŁAD 3

Proces koksowania

termiczne odgazowanie węgla kamiennego (typ 35 ortokoksowy, zdolność spiekania) bez dostępu powietrza w temperaturze końcowej 1000 st.C.

Koks metalurgiczny

duża wytrzymałość mechaniczna, reagent chemiczny i nośnik energii cieplnej w metalurgicznym procesie redukcji rud żelaza w wielkim piecu.

- wydajność koksu do węgla wynosi ok. 75%, inne produkty: gaz koksowniczy, smoła, benzol, amoniak, naftalen.

- emisja zanieczyszczeń gazowych w czasie mokrego gaszenia koksu w g/t węgla podlegającego koksowaniu

Fenol 150

NH3 (amoniak) 114

H2S (siarkowodór) 77

HCN (cyjanowodór) 10

So2 15

Funkcjonowanie dużego zakładu przemysłowego jest wielkim zagadnieniem transportowym.

TECHNOLOGIA PRZEMIAN ENERGII

Energia pierwotna

forma energii zawarta w nośnikach, która nie była przetworzona w procesach technologicznych (np.: energia chemiczna zawarta w paliwach, energia odnawialna nieprzetworzona, np.: energia wiatru, pływów, itp.)

Użyteczne formy energii:

- mechaniczna

- cieplna

- elektryczna (nie można zmagazynować na wielką skale)

są uzyskiwane w wyniku przetwarzania pierwotnych form energii:

- chemicznej

- wiatrowej

- wód

- geotermalnej

- jądrowej

- promienistej Słońca

Energetyka to:

- dział nauki i techniki oraz

- dział gospodarki

zajmujący się:

- badaniem

- pozyskiwaniem

- gromadzeniem

- użytkowaniem

- przetwarzaniem

- przesyłaniem

różnych form energii i jej nośników

Rodzaje energetyki:

- cieplna (konwencjonalna) → termoenergetyka

- jądrowa (alternatywna) → nukleoenergetyka

- wodna → hydroenergetyka

- słoneczna → helioenergetyka

- wiatrowa → aeroenergetyka

- geotermiczna → geoenergetyka

Energia finalna (końcowa, bezpośrednia)

energia zużywana bezpośrednio przez jej odbiorców (np.: gospodarstwa domowe, przemysł, itd.)

Instalacja mokrego odsiarczania spalin. Sprawność procesu odsiarczania 95-97%

PRZEMIANA EN. CHEMICZNEJ W CIEPLNĄ:

- kocioł pyłowy wodnorurkowy (ruszt zawieszony na wys. 108m)

• temperatura spalania 1200-1600 st.C (emisja NO_x)

• 1150ton pary/h o temperaturze 540 st.C

• zużycie węgla brunatnego 480-560 t/h

czyli 12 kotłów zużywa ok. 6700 ton węgla na godz., a cała elektrownia ok. 34 mln ton w ciągu roku.

PRZEMIANA EN. CIEPLNEJ W MECHANICZNĄ:

- turbina parowa

• zapotrzebowanie na wodę chłodzącą 35000 m³/h

PRZEMIANA EN. MECHANICZNEJ W ELEKTRYCZNĄ:

- generator (moc 360MW)

turbina + generator = turbogenerator

turbogenerator + kocioł = blok energetyczny

Sprawność procesu przemian energetycznych w elektrowni spalającej węgiel:

- sprawność energetyczna wielkiego kotła 88%

- sprawność energetyczna turbiny parowej 47%

- sprawność energetyczna generatora 99%

Układ: kocioł - turbina - generator pracuje ze sprawnością 0,88x0,47x0,99=0,41

Odzyskujemy zaledwie 41% energii chemicznej paliwa w postaci energii elektrycznej

Równoważnik cieplny 1kWh = 860 kcal

860/0,41=1240kcal/kWh

Strata ciepła: 1240kcal/kWh przekazanego do otoczenia.

ZAGADNIENIE TRANSPORTOWE DUŻEGO ZAKŁADU PRZEMYSŁOWEGO

ELEKTROWNIA CIEPLNA

A) opalana węglem kamiennym (o mocy ok. 2000MW):

• zużywa rocznie ok. 3,5 mln tony węgla

• to daje ok. 10000 ton dziennie = 5 pociągów (50 wagonów po 40 ton każdy)

B) opalana węglem brunatnym (o mocy 4400MW)

• roczne zużycie ok. 34 mln ton, czyli ok. 6000 ton na godzinę

• węgiel jest dostarczany wprost z kopalni odkrywkowej taśmociągiem

Jak mierzyć wielkość przemysłu?

- wielkość zainwestowanego kapitału, wartość majątku trwałego

- wielkość produkcji i związana z nią:

+ surowcochłonność

+ wodochłonność

+ energochłonność

- obsługa zainstalowanych urządzeń, robotnicy i technicy

- organizacja procesu produkcji, kadra techniczna i zarządzająca - czyli wielkość zatrudnienia

Wskaźniki:

- poziom uprzemysłowienia - wielkość produkcji przemysłowej na 1 mieszkańca

- wydajność pracy - wielkość produkcji na 1 zatrudnionego

- kapitałochłonność produkcji - wartość majątku trwałego do wartości produkcji

- techniczne uzbrojenie pracy - wartość produkcyjnego majątku trwałego na 1 zatrudnionego

- wartość zużytej energii elektrycznej odniesiona do wartości produkcji

Organizacja działalności przemysłowej:

Zakład przemysłowy

fizycznie wyodrębniona jednostka w której odbywa się produkcja (tj. fabryka)

Przedsiębiorstwo przemysłowe

prawnie i ekonomicznie wyodrębniona jednostka prowadząca działalność przemysłową. Posiada osobowość prawną i samodzielność finansową (tj. firma)

Co jest potrzebne do rozpoczęcia działalności przemysłowej?

1. Kapitał

tj. środki finansowe i rzeczowe niezbędne do uruchomienia produkcji

2. Teren

określona działka budowlana, na której powstaną obiekty produkcji

3. Decyzja (a właściwie sekwencja decyzji)

- co będziemy produkowali, a z czego wynika problem

• z czego

• kto będzie kupował naszą produkcję?

Ta sekwencja decyzji wymaga odpowiedzi na pytanie

Skąd weźmiemy?:

• energię │

• wodę │ czyli czynniki produkcyjne

• surowce │

• pracownicy │

którędy i przy użyciu jakich środków dostarczymy te czynniki oraz wywieziemy gotową produkcję do jej nabywców?

Jak przy tym wszystkim zapewniamy dochodowość tej działalności?

- ponieważ różne miejsca w przestrzeni gospodarczej dostarczają różnych odpowiedzi na te pytania, sprowadzają się one do 1 pytania generalnego:

GDZIE ULOKOWAĆ NASZE PRZEDSIĘWZIĘCIE?

To jest właśnie geograficzny problem lokalizacji przemysłu

LOKALIZACJA DZIAŁALNOŚCI PRZEMYSŁOWEJ

- lokalizacja zakładów przemysłowych - położenie zakładów przemysłowych względem innych elementów przestrzeni (np.: sieci osadniczej, infrastruktury technicznej)

- zbudowany zakład ma trwały charakter, funkcjonuje przez długi okres w danym miejscu, a warunki jakie były podczas jego budowy mogły się zmienić

- inercja przestrzenna przemysłu, zainwestowany kapitał nie da się przenieść bez poniesienia strat (np.: General Motors w Tychach)

Lokalizacja działalności przemysłowej - w uproszczeniu 2 odrębne decyzje lokalizacyjne:

- wybór miejscowości → lokalizacja ogólna

- wybór działki w obrębie miejscowości → lokalizacja szczegółowa

Czynniki lokalizacji:

- przestrzennie zróżnicowane warunki (zjawiska) wpływające na lokalizację

Podział czynników lokalizacji:

- produkcyjne

wpływają na opłacalność (efektywność) produkcji w danym miejscu

- pozaprodukcyjne (polityczne, instytucjonalne, behawioralne)

Produkcyjne czynniki lokalizacji ogólnej:

Surowce

skąd będą dostarczane surowce, minerały i części (zwłaszcza zużywane w wielkich ilościach?)

surowiec występujący powszechnie to ubikwitet - nie wpływa on na lokalizację np.: wytwórnie napojów gazowanych, azot uzyskiwany z powietrza nie wpływa na lokalizację fabryki nawozów azotowych.

Indeks minerałowy (A. Weber 1909)

wskaźnik informujący ogólnie czy dla danego rodzaju produkcji opłacane jest lokalizowanie się w pobliżu źródła surowca.

Decyzje skąd surowiec podejmowana jest na podstawie relacji kosztów transportu surowca/ materiału i wartości indeksu materiałowego oraz wpływu procesu przewożenia na wartość surowca/materiału.

Indeks materiałowy IM = stosunek wagi zużytego surowca do wagi wyrobu gotowego

IM>1 - orientacja surowca np.: huty, tartaki, cukiernie, elektrownie na węgiel brunatny

Podobnie w przypadku, gdy transport obniża wartość surowca, np.: mleczarnie, zakłady przetwórstwa owocowo-warzywnego

IM<1 - orientacja rynkowa np.: piekarnie

Znaczenie czynnika surowcowego w lokalizacji zakładu maleje z powodu:

- postęp technologiczny, spadek jednostkowego zużycia surowca

- substytucji surowców przez bardziej dostępne (np.: wodór do produkcji amoniaku - NH3, gaz koksowniczy, teraz gaz ziemny)

• postępu w transporcie - obniżenie kosztów transportu

ŹRÓDŁA ENERGII

- ogromny wpływ na lokalizację w przeszłości z powodu immobilności lub wysokich kosztów transportu nośników energii

- energia wodna - najpierw mechaniczna immobilna (włókiennictwo, hutnictwo wzdłuż rzek u zarania uprzemysłowienia) koniec XIXw. Energia elektryczna wykorzystująca energię spadku wody

- węgiel kamienny - mobilne źródło energii, okręgi na terenie zagłębi węgla, bo duże koszty transportu

- ropa naftowa i gaz ziemny - zmniejszyły role węgla jako źródła energii, wyższa wartość opałowa, tańszy transport, nie ma tak dużych własności okręgotworczych

Obecnie energia elektryczna jest praktycznie ubikwitetem w krajach o dojrzałej gospodarce rynkowej

- wyjątek stanowią zakłady najbardziej energochłonne np.: huta aluminium, huta elektronicznej produkcji innych metali nieżelaznych

WODA (źródło energii i środek transportu)

Woda jako:

- czynnik chłodzący (elektrownie, huty, rafinerie)

- element procesu technologicznego (wzbogacanie rud metodą flotacji, wydobycie soli, siarki, zakłady chemiczne, włókiennicze, celulozowo-papiernicze)

- surowiec (browary, wytwórnie napojów, ważna jakość wody)

Przestała być ubikwitetem dla dużych zakładów wodochłonnych, np.: elektrowni, fabryk celulozy i papieru, fabryk podstawowych chemikaliów, hut metali, browarów, itp.

Współcześnie jest duża koncentracja w ubieganiu się o zasoby wody, istotna jest dostępność dużych ilości wody, a także jakość wody

24.10.2010

WYKŁAD 4

Wodochłonność produkcji wybranych wyrobów

- wyrób zużycie wody [m3] na 1t wyrobu gotowego

- en. Elektryczna 220[na 1000kWh] w obiegu otwartym

2-3[na 1000kWh] w obiegu zamkniętym

- włókna syntetyczne 3000-5000

- celuloza 500-1200

- papier 600

- tkaniny bawełniane 200-300

- stal 150-200

TRANSPORT

Drogi transportu i punkty przeładunku

- wodne (Kanał Kłodnicki) kanałomania

- kolejowe

W przeszłości miały ogromny wpływ na przestrzenna koncentrację przemysłu w zagłębiach węglowych i miastach przy liniach kolejowych.

Rozwój linii kolejowych umożliwiał wzrost wielkości zakładów. Obecność linii kolejowych była od poł. XIXw. do poł. XXw. warunkiem koniecznym uprzemysłowienia (do pojawienia się alternatywy - transport samochodowy).

Np.: Galicja brak gęstej sieci kolejowej stąd rozwój ośrodków przemysłowych wzdłuż 2 linii równoleżnikowych:

Podkarpacka: Górny Śląsk - Kraków - Tarnów - Rzeszów - Lwów

Śródkarpacka: Żywiec - Nowy Sącz - Jasło - Krosno - Sanok - Drohobycz

Obecnie przebieg linii kolejowych ma już znaczenie dla lokalizacji niewielu przemysłów - np.: hutnictwo Huta Kraków - Linia Hutnicza Szerokotorowa LHS

Autostrady:

- uniezależnienie przemysłu od dróg transportu w krajach wysokorozwiniętych, przestrzenne zróżnicowanie dostępności do autostrad coraz mniejsze

- większe znacznie autostrad w aglomeracjach miejskich, węzły autostradowe

Porty:

- wpływ na lokalizację przetwórstwa surowców sprowadzanych drogą morską (np.: rafinerie - Marsylia, Bordeaux, Hawr we Francji, Antwerpia Belgia, Rotterdam Holandia)

np.: huty żelaza: Torent, Genua Włochy, Marsylia, Dunkierka Francja, Gandawa Belgia - martynizacja przemysłu

Lotnictwo:

- znaczenie dla produkcji high-tech i kontakty osobiste

Kapitał - wg klasycznej ekonomii aby prowadzić produkcję potrzebne są: ziemia (teren), kapitał i siła robocza

Kapitał zainwestowany (majątek trwały)

- jest immobilny stąd jest jednym z czynników inercji przestrzennej przemysłu

- rozbudowa istniejącej firmy, czy rozważenie lokalizacji nowej firmy

Kapitał finansowy

- instytucje finansowe mogą preferować kredytowanie inwestycji w regionach rozwiniętych

Ziemia

istnieje bardzo duże przestrzenne zróżnicowanie cen ziemi (działek)

- miedzy aglomeracjami miejskimi a regionami wiejskim

- miedzy centrum a obrzeżami aglomeracjami (wewnątrz obszaru metropolitarnego)

Niskie ceny ziemi zachęcają do lokalizacji zakładów poza dużymi miastami i regionami silnie rozwiniętymi.

Zatrudnienie (siła robocza)

- ilość (zasoby) - np.: przyciąganie zakładów do obszarów dużej podaży kobiecej siły roboczej, duży rynek pracy ułatwia dobór pracowników

- jakość - uzależniona jest od kwalifikacji zawodowych które zależą od wykształcenia - ważne w produkcji o dużej innowacyjności

• tradycji zawodowych

np.: produkcja zegarków w G. Juna (Szwajcaria), noży w Scheffield (W. Brytania), tkanin lnianych w Sudetach, wyrobów z wikliny w regionie Leżajska, wyrobów metalowych w Świątnikach Górnych

• kultury pracy: kultura ryżowa (dokładność, cierpliwość, zdyscyplinowanie), protestancki etos pracy (solidność, fachowość, rzetelność,, dyscyplina pracy)

• koszty - niskie koszty pracy są istotnym czynnikiem lokalizacji produkcji w regionach preferencyjnych, małych miastach i wsiach

Przestrzenne zróżnicowanie kosztów pracy ma wpływ na lokalizację zakładów pracochłonnych tutaj koszty osobowe mają wysoki udział w ogólnych kosztach produkcji, np.: przesuniecie pracochłonnych branż: Azja Połuniowo-Wschodnia, Am. Łacińska

- związki zawodowe - silne i roszczeniowo nastawione związki mogą zniechęcać do lokalizacji w starych okręgach przemysłowych

Rola czynników związanych z zasobami pracowników wzrasta.

Odbiorcy (rynki zbytu):

- orientacja rynkowa - wynika z relacji kosztów transportu wyrobów gotowych do odbiorców wobec następujących okoliczności

- niski indeks materiałowy np.: piekarnie, fabryki kwasu siarkowego - uciążliwość i bezpieczeństwo transportu

- duża liczba odbiorców - przy produkcji opartej na masowym surowcu np.: rafinerie ropy naftowej (przewóz surowca jest tańszy niż transport specjalistycznych wyrobów np.: benzyna) huty stali w krajach odbiorców wyrobów, a nie w regionie wydobywania rud

- skupieni przestrzennie odbiorcy - lub jeden duży odbiorca np.: fabryki maszyn specjalistycznych, koksownie przy hutach, maszyny włókiennicze, fabryki maszyn górniczych

- szczególne wymagania - transport wyrobów np.: montowanie samochodów, ciepłownie

- wyrób traci szybko na wartości - np.: piekarnie, zakłady mięsne, drukowanie gazet codziennych

- potrzeba kontaktu z odbiorcą - np.: fabryki odzieży, produkcja wąsko wyspecjalizowanych wyrobów na zamówienie

Spadek znaczenia bliskości rynku zbytu ze względów transportowych, ale rośnie rola kontaktu z odbiorcą. Rynek zbytu jest dziś bardzo ważnym czynnikiem lokalizacji.

INFRASTRUKTURA

Infrastruktura techniczna (sieci komunikacyjne, wodociągowe, kanalizacyjne, gazowa, cieplna)

- w krajach słabo rozwiniętych wpływa na skupienie przemysłu w regionach rdzenia i w głównych miastach

Infrastruktura społeczna

- jakość i renoma usług wysokiego rządu wpływa na atrakcyjność regionów metropolitarnych ( czynnik pozaprodukcyjny)

Bryłowatość infrastruktury (skokowy wzrost jej wielkości, stwarza nadwyżkę ponad aktualny popyt) jest źródłem korzyści zewnętrznych (koncentracji przestrzennej)

Usługi dla firm są czynnikiem przyciągającym zakłady do regionów metropolitarnych, w tym przede wszystkim do wielkich miast

• outsourcing - wydzielenie i przeniesienie wybranych procesów biznesowych do innej firmy

• offshoring - wydzielenie i przeniesienie wybranych procesów biznesowych poza granice kraju

Czynniki lokalizacji działalności przemysłowej:

1. Baza surowcowa

2. Woda

• jako czynnik technologiczny

• surowiec

• źródło energii

3. Transport

• punkty węzłowe różnych środków transportu

4. Kapitał

5. Ziemia (cena ziemi)

6. Zatrudnienie (siła robocza)

7. Odbiorcy (rynek zbytu)

8. Korzyści aglomeracji (wspólnej infrastruktury)

9. Inne czynniki (polityczne, strategiczne, subiektywne, instytucjonalne)

Czynniki lokalizacji , współczesna rola w Polsce:

- znaczenie czynników dla lokalizacji nowych firm w Polsce

- przebadano 20 czynników na wybór miejscowości gdzie zlokalizowano 630 inwestycji typu green field (Domański R. Kapitał zagraniczny w przemyśle polskim, IGiGP UJ)

Najważniejsze dla inwestorów są:

- dobra dostępność komunikacyjna

- cechy miejscowego rynku pracy i kwalifikacje, pozytywne postawy wobec pracy

- współpraca z lokalnymi władzami samorządowymi

- niskie ceny ziemi, ulgi podatkowe

Czynniki lokalizacji szczegółowej:

- fizyczne cechy terenu

• małe deniwelacje (płaski, poziomy teren)

• duża nośność gruntu

• brak płytko zalegających wód gruntowych

- ceny ziemi

- położenie względem sieci transportowych

- budynki i infrastruktura techniczna

- siła robocza

- możliwość kontaktu z rynkiem (odbiorcą)

- względy środowiskowe

Przemysł w mieście

- początkowo lokacja w bezpośrednim sąsiedztwie mieszkaniowej zabudowy, możliwość pieszego dotarcia

- tani transport - tramwaj - uwolnienie zakładów od kotwicy osiedli mieszkaniowych. Do tego czasu budowa osiedli przy fabryce - typowy układ osadniczy np.: Zabrze Biskupiec przy firmie Borsiga, Gieshewald, Nikischwerk przy kopalniach, hutach koncernu

Powody odsuwania się przemysłu od centrów miast:

- brak wolnych terenów w centrum

- wysokie ceny ziemi w centrum

Czynniki sprzyjające lokalizacji przemysłu w dzielnicach peryferyjnych:

- dostęp do sieci transportowych

• autostrady

• linie kolejowe

• kanały, porty

- wymogi środowiskowe

- restrykcje planistyczne

Parki przemysłowe (wyposażone w infrastrukturę i biura do wynajęcia, kupna) i parki technologiczne (przyciągnięcie przemysłu high-tech i ośrodków badawczych)

Inkubator przedsiębiorczości

KONCENTRACJA PRZEMYSŁU OKRĘGI PRZEMYSŁOWE

Jakie czynniki powodowały (powodują), że:

- pewne zakłady przemysłu stały się takie wielkie

- działalność przemysłu ma tendencję do skupiania się (koncentracji)? Ta tendencja realizowana jest w 3 postaciach:

1. produkcji (wielka skala działalności produkcyjnej)

2. kapitału (organizacyjna)

3. przestrzenna (aglomeracyjna)

- korzyści wielkiej skali wynikają z faktu, że pewne składowe jednostkowego kosztu produkcji w małym stopniu zależą od wielkości produkcji, stąd koszt ten jest tym mniejszy im większa (ilościowa) jest produkcja.

np.: koszty administracyjne, przygotowanie produkcji, oświetlenie

- korzyściom wielkiej skali towarzyszą zawsze pewne niekorzyści np.: brak elastyczności do zmiennego popytu, wzrost kosztów transportu, nadmierne jego obciążenie

Rodzaje produkcji dla których zakłady wielkość zakładu jest optymalna gdy zakłady są:

- duże np.: rafinerie ropy naftowej, zakłady petrochemiczne, montowanie samochodów, elektrownie cieplne, huty żelaza

- małe np.: wytwórnie kosmetyków, zakłady odzieżowe, drukarnie, tartaki

Niekorzyści wielkiej skali produkcji:

- ­brak elastyczności w dostosowywaniu produkcji do zmieniającego się popytu, trudności w zarządzaniu, wzrost kosztów transportu

Organizacyjna koncentracja kapitału (integracja)

- koncentracja pionowa - łączenie w ramach jednej firmy zakładów prowadzących kolejne etapy produkcji (huty + surówki żelaza + stal + wyroby ze stali)

- koncentracji pozioma - łączenie wielu zakładów prowadzących podobną produkcję (firma Goodyear - kilkadziesiąt fabryk opon w USA, Europa - Dębica, Azja, General Motors - 4 grupy regionalne (GMNA - Am. N, GMAAM - Am. Łac., GME, GMAP - Azja i Pacyfik) łącznie ok. 15% produkcji światowej w 2004r.)

- konglomeraty - łączenie w ramach jednej firmy zakładów wielu niepowiązanych technologicznie branży np.: firma będąca właścicielem hut, rafinerii, fabryk papieru

Aglomeracja (koncentracja przestrzenna)

- skupianie (się) działalności przemysłowej w pewnych obszarach (miastach, regionach) - rozmieszczenie wielu zakładów jeden w pobliżu drugiego jest najczęściej skutkiem:

• korzyści aglomeracji (infrastruktura)

• naśladownictwa

• procesu spin-off

7.11.2010

WYKŁAD 5

Korzyści aglomeracyjne wynikają z tego, że skupienie działalności przemysłowej generuje m.in. tzw. Korzyści zewnętrzne i oszczędności wynikające ze wspólnego wykorzystania:

- infrastruktury specjalistycznych usług, dostawców części, ośrodków badawczych, uniwersytetów

- dostępności wykwalifikowanej siły roboczej lub dużego zróżnicowanego rynku pracy, dostępność usług (finansowych, prawnych, marketingowych, komputerowych) dla firm

- wielkiego rynku zbytu

- szybkiego przepływu informacji między firmami

Naśladownictwo - wynika z chęci minimalizacji ryzyka - przejawia się skłonnością do lokalizowania prze firmę nowych zakładów w obszarze, w którym wcześniej inne firmy (tej samej lub podobnej branży) odniosły sukces (Niepołomice - strefa przemysłowa - Coca-Cola, Man, Tychy - Isuzu (silniki), Angora - drukarnia)

Spin - off - nowe (początkowo małe) firmy zakładowe zwykle w miejscowości zamieszkania przez pracowników, opuszczających duże firmy prowadzące dany rodzaj produkcji (Świątniki Górne - zakład metalowe, Myszków - firmy obuwnicze, Krosno - huty szkła)

Formy koncentracji przestrzennej przemysłu:

- ośrodek przemysłowy - skupienie zakładów przemysłowych w jednej miejscowości (mieście)

- okręg przemysłowy - skupienie w pewnym obszarze większej liczby ośrodków (miast) przemysłowych (Łódzki Okręg Przemysłowy - składa się z ośrodków przemysłowych: Łodzi, Pabianic, Zgierza, Zduńskiej Woli; Krakowski OP - ośrodki przemysłowe Kraków, Skawina, Krzeszowice, Zabierzów)

- region przemysłowy - skupienie obszarów silnie uprzemysłowionych (region Nadatlantycki, Boston - Nowy Jork - Filadelfia - Baltimore - Waszyngton)

Schemat rozrostu ośrodka przemysłowego - wykres w notatkach

Okręgi przemysłowe różnią się między sobą ze względu na:

- strukturę gałęziową

+ okręgi zdominowane prze nieliczne branże (wyspecjalizowane) np.: Rybnicki, Łódzki

+ okręgi o zróżnicowanej strukturze np.: Staropolski, Sudecki

- strukturę przestrzenna

+ monocentryczne (tj. z jednym głównym ośrodkiem przemysłowym i wieloma mniejszymi) np.: Warszawski, Krakowski, Paryski

+ policentryczne (tj. wiele ośrodków przemysłowych bez różnej dominacji jednego z nich) np.: GOP, Sudecki

- genezę (tj. ze względu na główny czynnik, który zdecydowało o powstaniu skupienia przemysłu w danym miejscu)

+ surowiec np.: GOP, Zagłębie Ruhry, Lotaryngia, Uralski na rudzie żelaza

+ wielkie miasto przemysł przyczynia się do wzrostu miast ale duże miasta, które istniały jeszcze przed pojawieniem się przemysłu, były również bardzo atrakcyjnym miejscem skupiania się fabryk (m.in. rola ośrodków społecznych) ponieważ:

- stanowiły wielki rynek zbytu

- oferowały kwalifikowaną siłę roboczą

- stanowiły węzeł transportowy

+ dogodne położenie komunikacyjne np.: porty takie jak Marsylia, Wielkie Jeziora w USA i Kanadzie, Chicago (wielki węzeł kolejowy a obecnie lotniczy)

+ kwalifikowaną siłę roboczą rzemieślników i chałupników w obszarach tradycyjnej produkcji rękodzielniczej np.: okręgi: Sudecki, Bielski

Największe okręgi przemysłowe w Wielkiej Brytanii:

- Londyński

- Lancashire (Liverpool, Menchaster)

- Yorkshire (Leeds, Schieffeld)

+ duże ośrodki powstawały wokół ważniejszych portów

+ związek między rozmieszczeniem zagłębi węglowych

+ w skali kraju rozmieszczeniem przemysłu cechuje się znacznymi dysproporcjami przestrzennymi

Okręg przemysłowy ma tendencję do dalszego rozwoju dzięki korzyściom aglomeracyjnym. Okręgi powstałe w zagłębiach węglowych przeżyły o wiele dziesięcioleci, kluczowe znaczenie węgla kamiennego jako źródła energii dla przemysłu.

Ośrodek przemysłowy jest często bardziej atrakcyjny dla lokalizacji nowego zakładu niż obszary peryferyjne.

Inercja przestrzenna przemysłu - wynika z Korzyści aglomeracji, z im mobilności zainwestowanego kapitału z zamieszkałych tutaj pracowników

Kryzys starych okręgów przemysłowych i jego przyczyny:

1. Regionalne

- niekorzyści koncentracji przestrzennej (czynnik de aglomeracyjny) np.: wysokie koszty pracy, roszczeniowo nastawione związki zawodowe, wysokie ceny i niedobór terenów, przeciążenie sieci transportowej i innej infrastruktury, złe warunki ekologiczne

Zachęcają do relokacji produkcji poza okręg przemysłowy, zniechęcają do nowych inwestycji w okręgu przemysłowym.

- słaba przedsiębiorczość lokalna w starym okręgu

2. Strukturalne

(tj. kryzys branż (działów) produkcji lub zakładów dominujących w okręgach, wynikające z reindustrializacji - przemysł high - tech niechętny do lokalizacji w tradycyjnych okręgach)

Celowa restrukturyzacja starych okręgów przemysłowych przeżywających upadek jako wielki problem polityki regionalnej.

Górnośląski OP jako przykład skrajnej, nadmiernej koncentracji przestrzennej, gdzie przekroczono bariery efektywności ekonomicznej (przeciążenie i niewydolność infrastruktury technicznej, klęska ekologiczna)

TEORIA LOKALIZACJI

Podejścia do wyjaśnienia lokalizacji i funkcjonowanie przemysłu

Klasyczne teorie lokalizacji (normatywne)

- podejście behawioralne (człowiek jako decydent)

- podejście od strony firmy (geografia przedsiębiorstw)

Podejście (teorie) strukturalne

- teoria cyklu życiowego produktu

- teoria elastycznej organizacji produkcji

- koncepcja dezindustralizacji

Szukanie miejsca optymalnej lokalizacji zakładu reprezentuje Tomira Alfreda Webera (1909)

A.Weber (1909) poszukiwanie punktu najniższych kosztów jako miejsce optymalnej lokalizacji.

- założenia: koszty produkcji są w każdym miejscu takie same

- rozważane są te składniki kosztów, które są zmienne w przestrzeni:

+ koszty transportu

+ koszty siły roboczej

+ Korzyści aglomeracyjne

Weber przedstawia prostą sytuację poszukiwania najlepszej lokalizacji przy 2 źródłach surowca i rynku zbytu w postaci trójkąta lokalizacyjnego - rys. w notatkach

Pkt. P jest miejscem o najniższych kosztach transportu w stosunku do rynku C i 2 źródeł surowców M1 i M2

L1 jest miejscem taniej siły roboczej, której wykorzystywanie obniża koszty produkcji.

Izodopana - linia różnych kosztów transportu, surowców i wyrobów gotowych z/do wszystkich pkt. Zaopatrzenia i rynków zbytu

Izodopana krytyczna - jeżeli źródło taniej siły roboczej leży w jej obrębie lokalizacja produkcji jest tu bardziej opłacalne, niż w pkt. Najniższych kosztów transportu.

Przesunięcie miejsca produkcji w stronę taniej siły roboczej może powodować dalsze komplikacje tj. możliwości

Korzyści aglomeracyjne:

Także czynnik aglomeracyjny może spowodować przesunięcie lokalizacji w pkt. Najniższych kosztów transportu.

Zakłady C, D, E znajdują się wewnątrz swych trójkątów lokalizacyjnych jest możliwość zmniejszenia kosztów produkcji, jeżeli 3 zakłady (sąsiadujące ze sobą) wybiorą wspólną lokalizację.

Weber uznawał koszty transportu surowca/minerału z pkt. Zaopatrzenia i wyrobów gotowych do rynku zbytu za główny czynnik decydujący o lokalizacji.

A.Weber uważa lokalizację za efekt przestrzennych różnic w kosztach produkcji. Później zaś zmienność cen wyrobów gotowych w przestrzeni.

Teoria przydatna w warunkach wolnej komunikacji, przemysł tradycyjny.

Teoria Augusta Löscha (1940) poszukiwanie punktu najwyższych dochodów (zysków) jako miejsce optymalnej lokalizacji.

- założenia: koszty zaopatrzenia w surowce i minerały nie są przestrzennie zróżnicowane (niezróżnicowanie terenu)

Teoria Davida Smitha (1971) poszukiwanie przestrzennych granic zyskowności jako miejsce zadowalającej lokalizacji

Wykresy w notatkach

wg Smitha A i B wyznaczają przestrzenne granice zyskowności, pomiędzy A i B rozciąga się obszar zyskowności, w obrębie którego możliwe są lokalizacje zadawalające.

Cechy teorii klasycznych:

- normatywność

- jednostkowe odniesienie

- założenie ekonomicznej racjonalności człowieka (homo oxconomicus)

- umiejętność jej doskonałego wykorzystania

Cechy wspólne teorii Webera i Löscha:

- szukanie optymalnej lokalizacji

- założenie ekonomicznej racjonalności człowieka (h. c.)

- D. Smith (1971) szuka obszaru gdzie: lokalizacja jest opłacalna, czyli dochody ze sprzedaży są wyższe od kosztów produkcji wyznacza przestrzenne granice zyskowności (powstanie w okresie rewolucji przemysłowej w Anglii wyspecjalizowanych okręgów).

- podważa założenie o ekonomicznej racjonalności człowieka

- czynniki pozaekonomiczne mogą decydować o lokalizacji zakładu (wpływ polityki rządowej).

28.11.2010

WYKŁAD 6

Wielu badaczy założenia teorii klasycznych uważało za nierealistyczne dlatego zaczęto poszukiwać odpowiedzi na pytania:

- dlaczego zakład zlikwidowano w danym miejscu → wyjaśnienie rzeczywistej lokalizacji zakładu

- spojrzenie od strony człowieka jako decydenta wybierającego lokalizację zakładu

- sposób podejmowania decyzji lokalizacyjnej

- sposób postrzegania przestrzeni przez decydenta

Podejście behawioralne do wyjaśnienia lokalizacji przemysłu:

Pred A. 1967r. Kryteria homo oeconomicus wyposażonego w doskonałą wiedzę dysponującą pełną informacją działającą racjonalnie

Macierz behawioralna Preda:

- niezależnie od celu decydenta (max. zysk, wzrost sprzedaży, wzrost udziału firmy na rynku) osiągnięcie tego celu wymaga informacji

- umiejętność wykorzystania informacji

Podejście oparte na behawioralnym - uznanie wpływu czynników pozaekonomicznych subiektywnych za zachowanie decydenta

Decyzje lokalizacyjne zależą od:

- ilości i jakości informacji decydenta:

+ wybór lokalizacji wśród miejsc znanych decydentowi (zależność od jego kontaktów informacyjnych)

+ naśladownictwo decyzji lokalizacyjnych innych firm jako sposób minimalizacji niepewności

+ wybór lokalizacji spośród miejsc postrzeganych pozytywnie przez decydenta

Umiejętności decydenta:

- potrzeba szybkiego podjęcia decyzji lokalizacyjnej sprzyja:

+ analizowanie niewielkiej liczby wariantów lokalizacji

+ wyborowi lokalizacji zadowalającej, a nie poszukiwania lokalizacji optymalnej

Działania stereotypów: wyobrażenie decydentów o poszczególnych miejscach nie muszą odpowiadać rzeczywistości

Skutki przestrzenne rzeczywistych procesów decyzyjnych.

Nierówność szans na rozwój przemysłu w krajach lub regionach odległych, peryferyjnych, słabo rozwiniętych.

NP.:

Wpływ kontaktów informacyjnych na powstanie wyspecjalizowanych okręgów przemysłowych w Anglii w okresie rewolucji przemysłowej

+ ujęcie klasyczne

+ ujecie behawioralne

Geografia przedsiębiorstw:

Spojrzenie na lokalizację i funkcjonowanie przemysłu od strony firmy jako aktywnego podmiotu kształtującego otoczenie

Specyficzne cechy i sposoby działania wielkich firm i małych firm

Koncern - grupa przedsiębiorstw posiadających tego samego właściciela (najczęściej pewną firmę)

Joint venture = wspólne przedsięwzięcie = nowa firma utworzona wspólnie przez 2 niezależne firmy do prowadzenia pewnej działalności np.: Huta Katowice z firmą Klosters

Wielkie firmy/wielkie koncerny ponadnarodowe - posiadają swoje fabryki w różnych krajach, lokalizacja zakładów produkcyjnych firm może zleżeć od wcześniejszej lokalizacji.

Typowa ścieżka rozwoju przedsiębiorstwa wielonarodowego:

- eksport

- sprzedaż licencji

- zagraniczne przedsiębiorstwo lub biuro sprzedaży

- podwykonawstwo, przerób uszlachetniający

- lokalizacja zakładu za granicą

- sieć zagranicznych jednostek produkcyjnych i nieprodukcyjnych

- biznes globalny (pełny udział w międzynarodowym podziale pracy)

Sposób inwestowania za granicą:

- zakup istniejącej fabryki/firmy

- wybudowanie nowej fabryki - inwestycja greenfield

Dlaczego firmy przemysłowe inwestują za granicą?

- zdobycie nowego rynku zbytu (=zwiększenie sprzedaży)

- obniżenie kosztów produkcji

Reorganizacja produkcji wewnątrz koncernu ponadnarodowego (tj. Zmiana profilu i wielkości produkcji poszczególnych fabryk oraz ich powiązań) zmieniają przestrzenną organizację produkcji w skali globalnej (międzynarodowej)

Skutki inwestycji zagranicznych:

1. Dla kraju przyjmującego

• Finansowe

+ zainwestowany kapitał a transfer zysków za granicą

+ dochody z tytułu podatków m.in. możliwe obniżenie podatku przez ulgi podatkowe

+ wpływ na bilan handlowy (wzrost eksportu I importu)

• Powiązania I realcje z miejscowymi firmami

+ korzystanie z miejscowych dostawców - generuje efekty mnożnikowe i podnosi poziom technologiczny

+ konkurencja dla miejscowych firm w danej branży

• Transfer technoologi i umiejętności organizacyjnych

• Miejsca pracy

+ wzrost lub utrzymanie liczby miejsc pracy

+ ograniczenie roli związków zawodowych

+ podnoszenie kwalifikacji pracowników

• Ekologiczne

+ oddziaływanie zakładu na środowisko przyrodnicze

+ naprawa szkód ekologicznych z przeszłości

2. Dla kraju pochodzenia kapitału

• Odpływ kapitału

• Likwidacja (“eksport”) miejsc pracy

• Zmiana bilansu handlowego tj. importu i importu

Decyzje wewnątrz firmy - gdzie wytwarz nowy product, gdzie zmniejszycz produkcję, a gdzie zwiększyć.

Decyzjami zmieniającymi rozmieszczenie przemysłu w skali międzynarodowej.

Małe firmy

Jakie obszary odznaczają się wysoką przedsiębiorczością lokalną?

- czynniki kulturowe:

+ szczególne postawy wobec pracy, oszczędności itp.

+ specyficzne tradycje zawodowe

+ hamujący wpływ dominacji wielkich zakładów

- czynniki społeczne:

+ silne lokalne więzi społeczne

- czynniki ekonomiczne:

+ zamożność jako źródło lokalnego popytu

+ zamożność jako źródło lokalnego kapitału

Spin-offs - nowe firmy zakładane w sąsiedztwie dużych firm przez pracowników opuszczających te ostatnie

Podejście do wyjaśniania lokalizacji i funkcjonowania przemysłu:

- klasyczne teorie lokalizacji (normatywne)

- podejście behawioralne (człowiek jako decydent)

- podejście od strony firmy (geografia przedsiębiorstw)

- podejście (teorie) strukturalne:

+ teoria cyklu życiowego produktu

+ teoria elastycznej organizacji produkcji

+ koncepcja dezindustralizacji

są to teorie skupiające uwagę na wpływie szerszych zmian strukturalnych na zmiany lokalizacyjne w przemyśle w ogóle lub całych branż

Podejście strukturalne:

- przypisywanie zasadniczego znaczenia zmianom technologicznym w rozmieszczenie przemysłu (teoria cyklu życiowego)

- przypisywanie zasadniczego znaczenia zmianom struktury organizacyjnej

Teoria cyklu życiowego produktu:

Każdy wyrób przechodzi w ciągu lat swojej produkcji przez 3 etapy:

Etap innowacji:

- produkcja na małą skalę

- częste zmiany wyrobu i technologii produkcji

- specjalistyczna kadra wykwalifikowana

- skoncentrowanie produkcji w głównej aglomeracji gdzie zlokalizowane są ośrodki badawcze

Etap standaryzacji i ekspansji:

- rosnąca produkcja na dużą skalę

- małe zmiany (standaryzacja) wyrobu i technologii

- zmniejszenia znaczenia kadry wysoko wykwalifikowanej

- stopniowe rozproszenie produkcji w kierunku rynków zbytu (sprzedaż licencji lub podjęcie produkcji za granicą kraju)

Etap dojrzałości:

- stagnacja lub spadek produkcji z powodu nasycenia rynku (presja na obniżenie kosztów produkcji)

- dążenie do obniżenia kosztów pracy (tania siła robocza)

- lokalizacja w regionach peryferyjnych i małych miejscowościach (lokalizacja w krajach o niskich kosztach produkcji siły roboczej, importu do kraju macierzystego)

Cykl życia wyrobów w skali międzynarodowej:

- produkcja telewizorów

+ początek - koncepcji w USA, potem Japonia, Europa Zach.

+ 1981 - 30% produkcji światowej w krajach azjatyckich

+ 1996 - 25% światowej produkcji w Chinach, Korea Płd. - 14%, Japonia 5%, USA8%

Sekwencja sutków etapów ewolucji produktu:

zmiany technologiczne → zmian dotyczących siły roboczej → zmiany lokalizacji

Pod wpływem zmian w technologii i wielkości produkcji zmieniają się wymagania dotyczące siły roboczej, a tym samym następuje przestrzenne poszerzenie produkcji z głównej aglomeracji do obszarów peryferyjnych.

Teoria elastycznej (postfordowskiej) organizacji produkcji:

- Fordowska organizacja produkcji:

+ masowa (wielko emisyjna) produkcja

+ standardowe wyroby

+ wielkie zintegrowane pionowo firmy (np.: koncerny samochodowe)

- Postfordowska (elastyczna) organizacja produkcji:

+ umożliwia elastyczne dostosowanie się do zmiennego popytu, czyli szybkie zmiany typu wyrobów i wielkości produkcji bez obniżania efektywności ekonomicznej

- cechy/rozmieszczenia/ przestrzennej organizacji produkcji przemysłowej w krajach wysoko rozwiniętych (USA, Europa Zach.)

- do końca lat 1960

+ zasadnicza część produkcji skupia się w kilku okręgach przemysłowych ukształtowanych w przeszłości

+ okręgi te stanowią rdzeń przemysłowy o dodatnim saldzie migracji

- od lat 1960

+ rozproszenie produkcji do niektórych regionów peryferyjnych

+ tworzenie się nowych okręgów w oparciu o niektóre aglomeracje miejskie

+ pojawienie się przemysłu w peryferyjnych małych miastach

Elastyczna organizacja produkcji:

- produkcja krótkosesyjna lub na zamówienie

- firmy małej lub średniej wielkości

- zlecenie wielu etapów produkcji podwykonawcom, tj.: outsourcing (pionowa dezintegracja produkcji)

- dostawy just in time

- sieć współpracy z innymi firmami w zakresie wspólnego marketingu i innych

- zatrudnienie wielu osób w firmie, kontraktów okresowych i prac zleconych

- szerokie kwalifikacje i odpowiedzialność stałych pracowników

- wykorzystywanie wielozadaniowych maszyn

Przestrzenna koncepcja produkcji:

- krótki czas i niskie koszty kontaktów osobistych z podwykonawcami

- krótki czas i pewność dostaw just in time

- krótki czas i niskie koszty kontaktów osobistych z innymi firmami

- łatwość rekrutacji pracowników do wykonania wyspecjalizowanych zadań (zróżnicowany rynek pracy)

Rozwój poza głównymi okręgami przemysłowymi (nowe ośrodki i okręgi):

- przedsiębiorczość lokalna

- silne więzi społeczne

- tradycje rękodzielnicze

Nowe obszary przestrzennej koncentracji przemysłu postfordowskiego rozwijają się w oparciu o:

1. Aglomeracje miejskie poza starymi okręgami przemysłowymi, np.: przemysł high-tech w obszarach metropolitarnych San Francisco (Dolina Krzemowa)

2. Średnie i małe miasta oraz miejscowości wiejskie w regionach peryferyjnych

- obszary tradycyjnej produkcji rękodzielniczej np.: Trzecie Włochy, Toskania, Emilia - Romania

- miasto (ośrodki usługowe) i obszary wiejskie nieskażone wielkim przemysłem np.: Jutlandia

Dezindustralizacja:

W skali międzynarodowej (globalnej) oznacza:

- bezwzględny spadek zatrudnienia w przemyśle krajów wysoko uprzemysłowionych w związku z:

+ zmniejszeniem ich udziału w światowej produkcji i w eksporcie wyrobów przemysłowych

+ praco oszczędnymi innowacjami technologicznymi

Np.: spadek zatrudnienia w przemyśle krajów wysokorozwiniętych przy szybkim wzroście zatrudnienia w krajach nowoprzemysłowych

W skali międzyregionalnej (wewnątrzkrajowa) oznacza:

- regres największych ośrodków przemysłowych ukształtowanych w krajach wysoko uprzemysłowionych w XIXw. i na początku XXw.

Np.: w latach 1980 dezindustralizacja dotknęła głownie USA, okręg Wielkich Jezior, 1978-1982 - w przemyśle samochodowym straciło pracę ok. 300tys. osób

Przemysł zaawansowanych (wysokich) technologii:

- jest ot częścią działalności produkcyjnej, która zakłada szerokie zastosowanie najnowszych osiągnięć nauki dla celów przemysłowych przeobrażenie wiedzy naukowej w konkretne technologie dające się wykorzystać w produkcji nowoczesnych wyrobów/

Przemysł high-tech:

Kryteria wyróżniające branże wysokiej technologii:

- stopień technologicznego wyrafinowania produktu

- wydatki na badania i rozwój (B+R)

- wielkość zatrudnienia w działach badawczo-rozwojowych

Do high-tech zalicza się najczęściej niektóre branże przemysłu elektronicznego, optycznego, maszynowego i chemicznego:

Np.: projektowanie i wytwarzanie

- mikroprocesorów

- komputerów

- zaawansowanego sprzętu medycznego, zbrojeniowego

- optyki (w tym telekomunikacyjne)

- silników lotniczych

- farmaceutyków

12.12.2010

WYKŁAD 7

Lokalizacja przemysłów wysokiej techniki (high-tech):

- związana jest z zapotrzebowaniem na:

+ wyspecjalizowaną kadrę kwalifikowaną oraz intensywne kontakty osobiste, a tym samym z dostępem do:

- ośrodków badawczych lub renomowanych uniwersytetów

- wielkich lotnisk międzynarodowych

- specjalistycznych usług np.: konsultingowych, prawnych, finansowych

- terenów atrakcyjnych kulturowo i przyrodniczo jako miejsce zamieszkania dla wysokopłatnej kadry (powab krajobrazów)

Typową lokalizacją jest skupienie na obrzeżach niektórych aglomeracji (obszarów metropolitarnych)

Nowe przestrzenne formy koncentracji działalności gospodarczej:

- park naukowy - to przestrzeń ściśle naukowa bez terytorialnego związku z produkcją przemysłową

- park technologiczny, park przemysłowy - nie stanowi osobnej przestrzeni w krajobrazie istniejące strefy przemysłowej, dominującą formą jest produkcja

- parki biznesu i handlu - koncentracja dużych przedsiębiorstw handlowych o wysoko wyspecjalizowanych typach działalności związanych z produktami wytwarzanymi przez przemysł

- techno polis np.: Sophia Antipolis koło Nicei

Nowa forma organizacji przestrzeni poza okręgami zurbanizowanymi, o 3 podstawowych funkcjach:

- wytwarzanie innowacji poprzez koncentrację jednostek naukowo-badawczych

- produkcję wyrobów zawansowanych technologicznie

- świadczenie usług na rzecz biznesu, przemysłu i nauki

Dolina Krzemowa - modelowy przekład skupiska przemysłu zaawansowanej technologii

Geneza:

- powstanie Uniwersytetu Stanford 1885r. w Palo Alto

- II wojna światowa uniwersytet prowadzi badania i wdraża elektronikę dla przemysłu zbrojeniowego , rozwijanego w Kalifornii

- powołanie Stanford Industrial Park 1951r. dla ułatwienia kontaktów między instytutami a przemysłem

- od lat 1960 lokalizacja przemysłów związanych z elektroniką produkcja półprzewodników, układów scalonych

Droga 128 koło Bostonu

Geneza i struktura funkcjonalna:

- biegun technologii powstał przez przekształcenie tradycyjnego okręgu przemysłowego w skupisko przemysłu wysokiej techniki

- początek lat 50 chłonny rynek, zamówienia rządowe

- dostatek siły roboczej o zróżnicowanej kwalifikacji

- autostrada, dobry dojazd do pracy, łatwość transportu surowców i wywozu wyrobów gotowych

- bliskość bostońskich uczelni i laboratoriów

- niskie ceny działek

Korytarz M4

O lokalizacji zadecydowało:

- dobra komunikacja lotniska

- położenie w sąsiedztwie Londynu

- instytuty badawcze i renomowane uczelnie

- od lat 70 przedstawicielem wielkich koncernów amerykańskich potem przedsiębiorczość lokalna

Park Naukowy Cambridge

- inicjatywa uniwersytetu

- specyfika: duża liczba małych firm

Technopolie francuskie:

- ok. 30 biegunów technologii w tym:

+Meylon koło Grenoble

+ Miasto Naukowe Paryż Południowy

+ Sophia Antipolis koło Nicei - tworzy się marka i wizerunek

- lata 60 przeniesienie części potencjału naukowego Paryża do departamentu Alpy Nadmorskie

- utworzenie strefy przemysłowej dla firm IBM

Kryteria lokalizacji nowych biegunów technologii wg MITI Japonia:

- technologia ma łączyć jednostki produkcyjne, uniwersytety, instytuty badawcze, ośrodki handlowe i wypoczynku

- strefa mieszkaniowa o dobrym wyposażeniu w urządzenia kultury i wypoczynku

- lokalizacja w strefie atrakcyjnej krajobrazowo

- w odległości nie większej niż 30min. od miasta regionalnego (mini. 200tys. mieszkańców)

- lokalizacja w pobliżu węzłów szybkiego transportu

- powierzchnia nie powinna przekraczać 13tys. ha

- technologia powinna uwzględniać lokalną tradycję, typ środowiska przyrodniczego

Podsumowanie:

- tendencja do przestrzennej komunikacji i rozproszenie produkcji we współczesnym przemyśle współistnieją

- maleje rola okręgów przemysłowych ukształtowanych w XIXw. i I poł. XXw.

- następuje rozwój nowych koncentracji przestrzennych/ okręgów

- w oparciu o obszary metropolitarne poza dotychczasowymi wielkimi okręgami przemysłowymi np.: Monachium, San Francisco, LA, Atlanta w USA

- nowe ośrodki i okręgi poza wielkim aglomeracjami często związana z firmami o elastycznej postfordowskiej organizacji produkcji np.: „Trzecie Włochy”, Jutlandia

- postępuje rozproszenie niektórych rodzajów produkcji do małych miast i wsi w regionach słabo uprzemysłowionych

Historia uprzemysłowienia. Rewolucja przemysłowa.

Rewolucja przemysłowa jako historyczny synonim sukcesu industrializacji.

- sekwencja rewolucji (przewrotów) technicznych:

+ rewolucja koksowa

- wylesienie znacznych obszarów Anglii → brak węgla drzewnego

- dostępność węgla kamiennego → próby jego suchej destylacji

- ok. 1740r. pierwsze wielkie piece hutnicze przystosowane do technologii koksowej (Abraham Darby, Henry Cord)

+ rewolucja tekstylna (włókiennicza)

- mechanizacja krosna tkackiego

- zmechanizowanie procesu przędzenia

1770 przędzarki mechaniczne

1769-75 przędzarki wieloszpulowe

1779 nawijarki do cienkich nici (muślinu)

1793 odziarniarka do bawełny amerykańskiej

+rewolucja maszyny parowej (napędu dla maszyn)

1769 paten na oddzielny kondensator pary - James Watt

1785 użycie maszyny parowej do napędu tkalni

+rewolucja transportowa

- budowa sieci śródlądowych, dróg wodnych (kanałów)

- I lokomotywa parowa, w hucie Merthyr Tydfyl w Walii

1825 linia Stephensona (Stockton-Darligton k. Manchester)

1830 linia komercyjna Liverpool-Manchester

1848 5tys. mil linii kolejowych w Wielkiej Brytanii

Anglia stała się tkalnią świata.

- w 1764r. przetworzono 4mln funtów bawełny

- w 1835r. przetworzono 300mln funtów bawełny co stanowiło 60% światowej produkcji tkanin fabrycznych

Co spowodowało sekwencje przewrotów technologicznych?

- motywacja przedsiębiorcy:

Maksymalizacja zysku

↓

Przepływ kapitału do działów

o największej stopie zysku

↓

Samonapędzający się mechanizm uprzemysłowienia

- rozbudzany popyt konsumpcyjny wpływa na rozwój przemysłu

- przemysł dóbr konsumpcyjnych rozbudowując się stwarzał popyt na dobra inwestycyjne

- popyt inwestycyjny sprzyjał rozwojowi przemysłu wytwarzającego środki produkcji („przemysłu ciężkiego”) - przemysłu wydobywczego, hutnictwa, przemysłu wytwarzającego maszyny

- wzrost zatrudnienia we wszystkich działach przemysłu oraz transportu, budownictwa, itd. Prowadził do wzrostu popytu konsumpcyjnego

Skąd się wziął rozbudzony popyt konsumpcyjny?

- rozwinięte stosunki towarowo-pieniężne (głęboki rynek wewnętrzny)

- wolna najemna siła robocza, która mogła powstać dzięki produktywnemu rolnictwu

Industrializacja - to ogół zjawisk i procesów związanych z rozwojem gospodarczym dokonującym się poprzez rozbudowę przemysłu

Syndrom przemysłu ciężkiego

- ze względu na pojawienie się industrializacji, wyróżniamy 3 grupy:

+ kraje gdzie industrializacja pojawiła się spontanicznie (W. Brytania)

+ kraje naśladowcy industrializacji spontanicznej, w których władza, zamożni byli zainteresowani nowym zjawiskiem (Europa Zach. I USA)

+ kraje gdzie pojawiła się industrializacja socjalistyczna (ZSRR - pionier)

---