1.Wariancja fenotypowa:

Addytywny czynnik genetyczny związany jest w sposób bezpośredni z dziedziczeniem i przekazem materiału genetycznego z pokolenia rodziców do organizmu potomnego. Dla łącznego określenia procesów interakcji alleli w chromosomach używa się terminu genetyczny składnik nieaddytywny( nie jest przekazywany przez rodziców)

Podobnie, jak w przypadku wariancji genetycznej, czynniki środowiskowe obejmują dwa podstawowe subskładniki: środowisko wspólne (common environment, shared environment) oraz środowisko specyficzne (specific environment, nonshared environment).
Pojęcie środowiska wspólnego odnosi się do wspólnych doświadczeń osób należących do jednej rodziny i obejmuje przede wszystkim takie elementy, jak: osobowość poszczególnych członków rodziny, wzajemne relacje między członkami rodziny, status socjoekonomiczny rodziny,tradycje rodzinne, itp.
Środowisko specyficzne jest z kolei pojęciem odnoszącym się do zasobu indywidualnych doświadczeń środowiskowych danej jednostki i związane jest z wpływem takich czynników, jak: choroby, urazy, odmienne doświadczenia szkolne, zróżnicowane postawy rodziców wobec dzieci, przynależność do odmiennych grup rówieśniczych czy kolejność urodzin.

2.TEMPERAMENT

Temperament - właściwość człowieka, która w potocznym rozumieniu przysługuje nie wszystkim (analogicznie do pogody). Kojarzymy temperament ze specjalnym reagowaniem emocjonalnym, ogólną energią życiową, nie z tym co człowiek robi, co jest przedmiotem jego przeżyć, ale z tym jak człowiek to robi. Najbardziej popularna typologia temperamentu, funkcjonująca w potocznym języku, ma swoje korzenie w starożytności. Hipokrates wymyślił, że człowiek ma cztery podstawowe soki: krew, flegmę, żółć i czarną żółć. Człowiek zdrowy ma zachowane odpowiednie ich proporcje, złe proporcje powodują, że ludzie źle reagują (ta typologia nie była właściwie związana z temperamentem).

Słowo temperament pojawiło się w II wieku naszej ery i znaczy tyle co umiarkowanie, właściwa miara. Gallen nawiązał do tych soków i stworzył pierwszą typologię temperamentu. Te podstawowe typy są wyróżnione ze względu na przewagę któregoś z tych soków: krew - sangwinik, flegma - flegmatyk, żółć (chole) - choleryk, czarna żółć - melancholik. Wielu jest zwolenników poszukiwania różnic temperamentu w składzie krwi. Endokrynolodzy twierdzą, że decydują o nim hormony.

Kolejne teorie po Gallenie tzw konstytucjonalne mówiły, że temperament zależy od budowy ciała. Najbardziej znana teoria Niemca Kretchera, który był psychiatrą, doszedł do wniosku, że osoby o wątłej budowie ciała (wysokie szczupłe, bez rozbudowanych mięśni) chorowały na bardzo podobne choroby. Nie zauważano takich chorób u osób niskich, grubych, które miały zupełnie inne objawy chorobowe. Ten swój sposób patrzenia na temperament przeniósł na ludzi zdrowych. Osoby asteniczne są bardzo wrażliwe, są introwertykami,  osobami bardzo spokojnymi, z którymi trudno jest nawiązać kontakt. Nie jest to tak, że ta budowa ciała  wymusza temperament, jest to równoległe (wspólna przyczyna).

Wiele typologii wiąże temperament z właściwościami układu nerwowego. Pierwsze opracowanie jest autorstwa Pawłowa. Pawłow mówił o typie układu nerwowego. Zachodzą w układzie nerwowym 2 procesy przeciwstawne sobie: pobudzanie i hamowanie. Można je w określony sposób scharakteryzować, mówiąc o sile pobudzania / hamowania, o równowadze między nimi i ruchliwości. Ta siła procesu nerwowego jest to po prostu zdolność komórki do pracy, do adekwatnego reagowania na długo działające lub bardzo silne bodźce (można to też mierzyć czasem między rozpoczęciem pracy a tzw hamowaniem ochronnym). Hamowanie ochronne to co innego niż zwykłe hamowanie, które polega na wygasaniu reakcji. Równowaga to stosunek procesów pobudzenia do hamowania. U kogoś może np. przeważać zdolność do pobudzania. Pawłow doszedł do wniosku, że ludzi można podzielić na 4 zasadnicze kombinacje tych cech:

                                

 

Melancholik ma słaby układ nerwowy, unika bodźców, jest bardzo wrażliwy, ma małą odporność, łatwo się meczy, więc wycofuje się, unika kontaktów. Bardzo łatwo melancholika urazić. Z drugiej strony jeśli melancholik się zaangażuje jest szalenie wierny, szalenie oddany. Nie poszukuje nowych bodźców.

Choleryk potocznie kojarzy się z osobą impulsywną i niezrównoważoną. Oprócz tego wbrew potocznemu mniemaniu są to osoby szalenie pamiętliwe, te afekty u nich zalegają, jest duża szansa, że przy pojawieniu się podobnych bodźców znowu ostro zareaguje. Jest trudny do przewidzenia.

Sangwinik ma szalone zalety towarzyskie, łatwo się dostosowuje do sytuacji (nie jest inercyjny), jest zrównoważony. Ma silny układ nerwowy, poszukuje bodźców, przez tą ruchliwość potrafi się do każdej sytuacji dostosować. Nie jest zbyt wierny i wytrwały, zwłaszcza w relacjach z określonymi ludźmi. Mówi się, że jest nim typowy Polak.

Flegmatyk ma niewielkie potrzeby w stosunku do życia, jest powolny, inercyjny. Nie denerwuje się, wolno reaguje.

Teorie neopawłowskie kontynuują ścisłe łączenie temperamentu z właściwościami układu nerwowego. Teorie te mnożą wielość funkcji, np. siłę układu nerwowego można charakteryzować na kontinuum: wydolność (silny) - wrażliwość (słaby).

Teorie aktywacyjne nawiązują do teorii Pawłowa i do siły pobudzania i hamowania układu nerwowego. Ta siła jest bezpośrednio zdeterminowana przez mechanizmy anatomo-fizjologiczne. U źródła siły układu nerwowego leżą dwa takie mechanizmy:

1.behawioralny układ aktywacyjny tj. jak szybko organizm uczy się reagować w myśl zasady: unikam bodźców przykrych, dążę do bodźców pozytywnych; za to odpowiada układ limbiczny (ciało migdałowate) i przednia część płata czołowego;

2.układ siatkowaty i kora.

Te dwa układy decydują o poziomie pobudzenia centralnego układu nerwowego.

Wysoki poziom pobudzenia jest przyczyną niskiego poziomu siły układu nerwowego, tj. jego niskiej wydolności. Powoduje słabą zdolność do oddziaływania na bodźce w sytuacjach zagrożenia. Niski poziom aktywacji to duża siła układu nerwowego.

Zwolennicy tej teorii wyróżniali różne typy temperamentalne, np. ekstrawertycy i introwertycy. Podział ten wywodzi się od Junga, który twierdził, że energia życiowa może być kierowana do wewnątrz lub na zewnątrz. Nawiązał do tego Eysenck, który jest zwolennikiem tego podziału i uważa go za jeden z podstawowych. Inny wymiar, który wyróżnia to neurotyczność i lęk.

Ekstrawertycy wyróżniają się wysokim poziomem aktywacji, potrzebują dużej ilości bodźców, bo układ siatkowaty i kora tłumią stymulacje. U introwertyków układ siatkowaty i kora wzmaga bodźce, w związku z tym introwertycy mają małe zapotrzebowanie na bodźce. Są to osoby bardzo wrażliwe, reagują już na mały bodziec.

Istnieją również teorie temperamentu, które w ogóle nie odnoszą się do żadnego zdeterminowania, do tego skąd się ten temperament bierze. Temperament odnosi się do właściwości motorycznych i energetycznych zachowania - jak magazynowana i rozładowywana jest energia.

Ostatnia omawiana teoria to regulacyjna teoria temperamentu Strelau'a (polski psycholog). Regulacyjna - bo Strelau chciał podkreślić jak temperament reguluje nasze zachowanie. Jest to teoria eklektyczna: wywodzi się od Pawłowa i nawiązuje do właściwości układu nerwowego, bazuje też na teorii aktywacji. Podkreśla się dążenie jednostki do optymalnego poziomu stymulacji. Strelau podaje następującą definicję temperamentu: zespól względnie stałych właściwości organizmu, które przejawiają się w takich formalnych cechach zachowani, jak poziom energetyczny tego zachowania i jego poziom czasowy.

Mówiąc o stałych właściwościach organizmu, ma on na myśli przede wszystkim elastyczność, plastyczność układu nerwowego (choć trudno zdefiniować co to jest). Drugą bardzo istotną rzeczą związaną z tą definicją, jest to, że cechy są pierwotnie, biologicznie zdeterminowane. Jednostka rodzi się już z jakimś konkretnym układem nerwowym, dlatego temperament człowieka jest mało modyfikowalny, właściwie zmienia się jedynie w okresie dojrzewania fizycznego. Duża ruchliwość dziecka jest wynikiem niedojrzałego układu nerwowego. Temperament w jakimś tam stopniu można zmienić, ale tylko pod wpływem mocnych, długotrwałych bodźców wpływających na funkcjonowanie układu nerwowego, który zmienia się. Temperament charakteryzuje zachowanie człowieka nie ze względu na  to, co kto robi, ale ze względu na to jak to robi. Temperament widoczny jest w reakcjach emocjonalnych, w szybkości dochodzenia do wniosków, w szybkości kojarzenia. Teoria Strelau'a wyjaśnia także te różnice między ludźmi.

1.   Poziom energetyczny opisywany jest przez 2 cechy: reaktywność i aktywność.

a)  Reaktywność to cecha temperamentu pojawiająca się we względnie stałej i charakterystycznej dla danej jednostki intensywności reakcji. Reaktywność jest determinowana przez następujące czynniki:

  wrażliwość sensoryczna (mierzona wielkością bodźca, na który organizm już reaguje);

  wrażliwość emocjonalna (mierzona wielkością bodźca emotywnego - bodźca, na który organizm już reaguje emocjami);

  odporność emocjonalną (sprawność działania mimo dużego bodźca emotywnego);

  wytrzymałość:

-       na zmęczenie (mierzona czasem efektywnego działania mimo / bez zmęczenia)

-       na dystraktory (bardzo silnie zakłócające bodźce np. niska temperatura i hałas).

Osoby wrażliwe, mało odporne emocjonalnie, mało wytrzymałe są wysokoreaktywne (wzmacniają stymulację). Osoby niskoreaktywne są mało wrażliwe, wysokoodporne, mają duże zapotrzebowanie na stymulację.

b) Bezpośrednio z zapotrzebowania na stymulację wynika aktywność jednostki. Aktywność jest mierzona ilością i zakresem podejmowanych działań o określonej wartości stymulacyjnej. Osoby wysokoreaktywne podejmują głównie działania pośrednie, które mają je zabezpieczać przed nadmierną ilością stymulacji, niskoreaktywne potrzebują dużej stymulacji i lubią, gdy wokół nich dużo się dzieje. Osoby wysokoreaktywne boją się reagować, taka osoba przeżywa za silnie emocje i fatalnie się czuje. Reakcje na stres, sytuacje stresowe wynikają z niedoboru <deprywacji> lub nadmiaru <przeciążenia> bodźców. Osoby wysokoreaktywne świetnie znoszą stres wynikający z deprywacji bodźców, nuda jest dla nich komfortem psychicznym, kontakty z innymi ludźmi mogą być szalenie trudne, powodujące duże poczucie zagrożenia. Osoby niskoreaktywne świetnie radzą sobie z sytuacją przeciążenia, są wspaniale wydolne.

2.   Czasowe parametry zachowania.

a)  Ruchliwość tj. zdolność do przestawiania się z jednej czynności na drugą w zależności od zmian otoczenia (osoby labilne łatwo przenoszą się z jednej czynności na drugą; u osób inercyjnych dana czynność ma tendencję do zalegania).

b) Szybkość reakcji, mierzona czasem utajenia <latencji> reakcji. Jest to czas między zadziałaniem bodźca a reakcją na ten bodziec.

c)  Tempo ujawnia się w rytmicznych jednostkach np. ilość słów na minutę - ogólnie: ilość czynności na jednostkę czasu.

d) Trwałość <persederatywność> reakcji - czas trwania reakcji oraz liczba powtarzanych reakcji po zaprzestaniu oddziaływania bodźca.

Pierwsze trzy podpunkty nazywamy żwawością reakcji.

3.INTELIGENCJA

Inteligencja nie jest do końca jednoznacznie zdefiniowana, jest bardzo dużo definicji.

1. Pierwsza definicja pojawiła się w początkach stulecia i była bardzo szeroka. Według Sterna (czyt. Sztern) inteligencja jest to zdolność adaptacji do nowych warunków. Miarą tego na ile dobrze organizm się adoptuje u zwierząt jest przeżycie osobnika i przeżycie gatunku.

2.  Według Stelau'a inteligencja jest to właściwość względnie stałych warunków organizmu, które współdeterminują efektywność działań, wymagających udziału procesów poznawczych. Te warunki wewnętrzne kształtują się pod wpływem trzech czynników pozostających we wzajemnych zależnościach: genotypu, środowiska, aktywności własnej jednostki. Inteligencja są to właściwości centralnego układu nerwowego takie jak plastyczność komórki nerwowej (tj. łatwość kodowania, przetwarzania i odtwarzania informacji), szybkość przebiegu procesów, ilość połączeń między neuronami. Te właściwości wyrażają się w zachowaniu inteligentnym.

Inteligencja nie ma samoistnego bytu, jest przypisana układowi nerwowemu, nie można o niej mówić bez organizmu, którego jest ona właściwością. Inteligencja ujawnia się w tych zachowaniach, w których zachodzą procesy poznawcze. Jedne teorie podkreślają myślenie, inne zwracają uwagę na spostrzegawczość, płynność wypowiadaniu się, umiejętność szybkiego nazywania rzeczy, szybkość uczenia się. Kwintesencją definicji są jednak procesy myślowe.

3.  Spearman wymyślił tzw zdolność ogólną (g), którą nazwał inteligencją, przeciwstawiając to pojęcie zdolności szczególnej. Inteligencja jest więc ogólną zdolnością (g) rozumowania i wnioskowania, która wyraża się w każdym naszym zachowaniu, przy różnym stopniu nasycenia tym ogólnym czynnikiem (g).Inteligencja ma strukturę złożoną:

a)     Hierarchiczną - gdzie czynnik (g)  jest na szczycie i rozkłada się na czynnik inteligencji werbalnej i wykonaniowej, a te na czynniki niższego rzędu, które są coraz bardziej specyficzne.

b)    Inteligencja jest złożona z wielu umiejętności równorzędnych (a nie hierarchicznych) np. teoria czynników równorzędnych mówi o takich czynnikach: pamięć, szybkość spostrzegania, zdolności liczbowe, przestrzenne rozumowanie, rozumienie słów i płynność wypowiedzi.

Spearman zdefiniował inteligencję jako rodzaj energii mentalnej, przydzielanej poszczególnym czynnościom i zadaniom umysłowym. Różnice indywidualne miałyby polegać na tym, jaką ilością potencjalnej energii mentalnej ktoś dysponuje. Wszystkie czynności wymagają owej energii, choć nie wszystkie w równym stopniu.

Miary inteligencji.

Pierwszy test inteligencji pojawił się w 1901 roku. Mówił on tylko o wieku umysłowym, który jest mierzony również w latach i miesiącach. Wiek umysłowy pojawił się w rezultacie badań przeprowadzanych na ludziach w różnych przedziałach wiekowych. Nie można było jednak porównywać inteligencji osób o różnym wieku życia, dlatego wymyślono iloraz inteligencji = (wiek umysłowy / wiek życia)*100. Ten sposób mierzenia, że u osób powyżej 15 roku życia iloraz inteligencji zaczął spadać - w tym wieku kończył się proces rozwojowy. W celu lepszego mierzenia pojawił się więc dewiacyjny iloraz inteligencji wymyślony przez Wechslera. Nazwa została, ale nie ma to już nic wspólnego z ilorazem matematycznym. Wechsler porównywał wyniki jakie uzyskują różni ludzie w danym wieku w tym samym teście, po czym porządkował te wyniki - okazało się, że układają się wg krzywej normalnej. Obliczył średni wynik uzyskany przez osoby badane reprezentujące ten sam wiek życia i przyjął go za 100. Średnie odchylenie standardowe wyniosło ok. 15-16 ( N(100;15)).

PRZEDZIAŁ INTELIGENCJI	ODSETEK OSÓB W TYM PRZEDZIALE (%)	OPIS
> 129	2,2	bardzo wysoka
120 - 129	6,7	wysoka
110 -119	16,1	powyżej przeciętnej
90 -109	50	przeciętna
80 - 89	16,1	poniżej przeciętnej
70 - 79	6,7	na granicy normy
< 69	2,2	opóźnienie umysłowe
poniżej 60		debil
poniżej 30		idiota

Skala Wechslera na podstawie wielu testów, składa się ze skali werbalnej (umiejętność wysławiania się) i skali wykonaniowej (umiejętność koordynacji wzrokowo - ruchowej). Oblicza się wg tej skali aż 3 ilorazy inteligencji. W skład skali bezsłownej wchodzą takie ćwiczenia (zawsze rośnie skala trudności):

1.       porządkowanie obrazków; obrazki mają tworzyć logiczną całość;

2.       znajdowanie braków w obrazkach;

3.       układanie klocków wg obrazków;

4.       układanie czegoś z kawałków;

5.       test, tzw symbol cyfr;

Skala słowna:

1.     test wiadomości (np. średni wzrost kobiety w Polsce);

2.     rozumowanie (np. dlaczego głusi od urodzenia przeważnie nie mówią);

3.     arytmetyka;

4.     słownik - definicje pojęć (np. co to jest prozelita);

5.     podobieństwa (np. drzewo - spirytus, pochwała - kara, mucha - drzewo).

Inny test, tzw skala matryc progresywnych Ravena, ogranicza inteligencję do procesów myślowych. Test ten składa się z pięciu serii, w każdej serii jest 12 matryc.

Dodatkowe :

1. Wiek umysłowy - jest pojęciem określającym względny poziom rozwoju intelektualnego dziecka na tle innych dzieci.

2. Współcześnie, zwłaszcza w odniesieniu do ludzi dorosłych, stosuje się tzw. dewiacyjny iloraz inteligencji, czyli skalę, w której wynikowi przeciętnemu dla danej populacji przypisuje się umowną wartość 100, a odchyleniu standardowemu od przeciętnej - umowną wartość 15. Tak obliczony wskaźnik, matematycznie rzecz biorąc, nie jest już ilorazem, jednak w dalszym ciągu pozwala ocenić poziom intelektualny jednostki na tle całej populacji

3. IQ - nazwę tę stworzył STERN

4. Czynnik G (ang. G-factor)- czynnik inteligencji ogólnej; zakłada się, że jest to odziedziczona inteligencja podstawowa, którą dodatkowo uzupełniają specyficzne rodzaje inteligencji, czyli czynniki S.

5. 5.Inteligencja płynna g_f - w teorii inteligencji Charlesa Spearmana, rozwijanej później przez Raymonda Cattella inteligencja zdeterminowana przez czynnik biologiczny, genetyczny. Jest utożsamiana z wrodzoną inteligencją, inteligencją niewyuczoną, szybkością procesów umysłowych, czy szybkością i jakością przesyłania impulsów nerwowych w neuronach, "tym z czym się rodzimy", potencjałem intelektualnym. Czynnik g (inteligencja płynna) ujawnia się w testach inteligencji przede wszystkim w rozwiązywaniu zadań niewerbalnych (takich jak układanie klocków, wyobraźnia przestrzenna, zdolność obracania figur w wyobraźni itp.) oraz w testach słownikowych (np. teście ilości znanych słów). Osiąga swoje maksimum pod koniec okresu dojrzewania ( czyli ok. 20- 25 roku życia). Jest to związane przede wszystkim z procesem mielinizacji w mózgu. Z wiekiem inteligencja płynna ulega powolnemu obniżaniu się między innymi pod wpływem procesu utraty komórek nerwowych w CUN (co obrazowo nazwane zostało łysieniem mózgu). Utrata inteligencji płynnej jest jednak kompensowana (czasem z nawiązką) przez inteligencję skrystalizowaną.

6. Galton - prekursor psychometrii, pierwsze testy inteligencji.

7. Inteligencja skrystalizowana aspekt inteligencji obejmujący wiedzę przyswajaną przez daną osobę i zdolność dostępu do niej; mierzy się ją testami słownikowymi, arytmetycznymi i wiadomości ogólnych; pojęcie opracowane przez Raymonda Cattella

---