I. Potęga mediów:
1. Epokowe znaczenie mass-mediów (1)
Tylko człowiek potrafi posługiwać się językiem. Wynalazek alfabetu był pierwszym krokiem na drodze rozwoju mediów. Słowo pisane umożliwiło sprawniejsze niż przekaz ustny zachowanie empirycznej wiedzy zgromadzonej przez wcześniejsze pokolenia. Dzięki temu wiedza mogła się rozwijać. Nastąpił szybki rozwój cywilizacji. Jednak prawdziwą powszechność dostępu do wiedzy zapewnił wynalazek druku przypisywany Gutenbergowi, choć istnieją świadectwa o wcześniejszych przypadkach użycia ruchomej czcionki i druku - na przykład w Chinach i w Korei. Druk doprowadził do swobody wyrażania i gromadzenia poglądów, co doprowadziło między innymi do schizmy w Kościele, wielu rewolucji i szybkiego rozwoju techniki. Kolejny przełom cywilizacyjny zawdzięczamy powstaniu mediów elektronicznych o masowym oddziaływaniu, czyli mass-mediów. Świat zamienił się w globalną wioskę (pojęcie wprowadzone przez Mc Luhana), czyli miejsce, w którym media elektroniczne doprowadziły do zniesienia wszelkich barier komunikacyjnych, w tym czasowych i przestrzennych, umożliwiając ludziom swobodne porozumiewanie się w aspekcie globalnym i na masową skalę. Media, posługując się językiem totalnym, wykorzystującym słowa, obrazy i dźwięki, zyskały większy zasięg i wpływ na społeczeństwo. Zaczęło się kształtowanie nowego człowieka, obywatela globalnej wioski, atakowanego ze wszystkich stron przez przeróżne informacje - potrzebne i zbędne, pożądane i niezamawiane.
2. Teorie oddziaływania i skuteczności mediów (2)
Na początku XX wieku panowała wiara w niezawodność oddziaływania mediów. Powstała teoria „magicznego pocisku” wywołującego zamierzone skutki, która opierała się na kilku błędnych założeniach. Badacze sądzili, że ludzie w społeczeństwie masowym żyją w izolacji i nie podzielają jednolitego systemu norm, wartości i wierzeń; człowiek od urodzenia jest wyposażony w jednolity zasób instynktów, które nim kierują, więc jednostki reagują na wydarzenia w podobny sposób; ludzie dziedziczą wrodzoną naturę, a izolacja społeczna skłania do recepcji i interpretowania przekazów medialnych w jednakowy sposób, zatem przekazy medialne są jak „pociski”, uderzające i wywołując w ich umysłach i zachowaniach podobne efekty. Bezpośrednie, natychmiastowe, jednakowe, a przez to silne.
Jednak latach 40 ub. stulecia doszli do nowych wniosków. Uznali, że same media rzadko wywołują radykalną zmianę postaw i zachowań u ludzi, gdyż działają zazwyczaj przez strukturę relacji i kontekstów społecznych. Nowa teoria opierała się na stwierdzeniu, że ludzie są psychologicznie zróżnicowani, dzięki różnym doświadczeniom życiowych; przynależą do różnych społecznych kategorii opartych na różnych czynnikach, także do subkultur; nie są izolowani, ale połączeni więziami relacji społecznych opartych na rodzinie, sąsiedztwie, pracy, a jednostkowe różnice, subkultury społeczne oraz wzory relacji społecznych skłaniają ludzi do zainteresowania się, wybierania, korzystania i interpretowania różnych przekazów w nader selektywny sposób - ponieważ recepcja jest selektywna, a interpretacja różna, każdy przekaz ma ograniczony wpływ na odbiorców.
Istnieją trzy grupy klasycznych teorii oddziaływania mediów. Pierwsza z nich, psychologiczna, zwraca uwagę na badania oparte o psychologiczną teorię postaw, dysonansu poznawczego i przystosowania. Druga, socjologiczna, wskazuje na splot czynników pośredniczących i zgodę z grupą. Trzecia, kulturowa, zakłada odbiór w zależności od pochodzenia kulturowego.
Media wpływają na postawy, ale nie tylko one. Najbardziej wpływają czynniki pośredniczące. Powodują one, że media oddziałują raczej tylko wzmacniająco, niż zmieniająco.
II. Rola mediów w społeczeństwie informacyjnym i demokratycznym
1. Pojęcie społeczeństwa informacyjnego (3)
Termin „społeczeństwo informacyjne” zrodził się w Japonii. Po raz pierwszy został użyty przez Tadao Umesamo w artykule o ewolucyjnej teorii społeczeństwa opartego na „przemysłach informacyjnych”. Japończycy rozumieli, że chodzi tu o coś znacznie ważniejszego niż powszechność technologii komputerowych. Według Manuela Castells'a rozwój technologiczny środków informacji i komunikacji tworzy podłoże dla gruntownej zmiany warunków i stylu życia społecznego.
Każdy nowy technologiczny wynalazek zwiększa potrzebę sterowania, czyli wzmacnia konieczność postępu w dziedzinie przetwarzania informacji i komunikowania. Cechą charakterystyczną jest wykładniczy wzrost produkcji i przepływu informacji wszelkiego rodzaju. Wiedza teoretyczna oraz działalność informacyjna naukowo badawcza staje się siłą wytwórczą i źródłem bogactwa narodów. Daniel Bell uznał, że „społeczeństwo informacyjne” cechuje: dominacja sektora usług i nowych sektorów (finanse, ubezpieczenia oraz edukacja, zdrowie, nauka); dominacja specjalistów i naukowców w strukturze zawodowej; centralne znaczenie wiedzy teoretycznej jako źródła innowacji; wprowadzenie społecznej kontroli rozwoju techniki; tworzenie „technologii intelektualnych” jako podstawy podejmowania decyzji politycznych i społecznych.
Termin „społeczeństwo informacyjne” jest szeroki i wieloznaczny, ale w dzisiejszym społeczeństwie można zauważyć, że informacji jest dostatek, a nawet nadmiar. Jednak sama informacja miałaby mniejsze znaczenie, gdyby nie telekomunikacja i media.
2. Podstawowe funkcje mediów (4)
Podstawową funkcją mediów jest funkcja informacyjna. Media dostarczają informacji o aktualnych wydarzeniach i sytuacji w społeczeństwie, kraju i na świecie. Dostęp do informacji jest zapewniony konstytucyjnie. Natomiast sama informacja powinna być prawdziwa, pełna, zachowująca sprawiedliwość i miłość.
Funkcją powiązaną z informacyjną jest edukacyjna - media wyjaśniają, interpretują oraz komentują znaczenie i sens wydarzeń i informacji, popierają ustalone normy i autorytety, socjalizują, koordynują działania społeczne, wyrażają dominującą kulturę oraz subkultury, wytwarzają i utrzymują wspólnoty i wartości. To w aspekcie edukacji społecznej i kulturowej, gdyż w mediach pojawiają się też programy edukacyjne sensu stricto - popularnonaukowe, dokumentalne.
Media dostarczają rozrywki i zabawy. Filmy, seriale, programy rozrywkowe pozwalają odprężyć się i zrelaksować, zapomnieć na chwilę o codziennych problemach. Dzięki funkcji rozrywkowej media wpływają na redukcję napięcia społecznego i pozwalają społeczeństwu uniknąć rozpadu. Rozrywka jest też częścią transmisji kultury.
Reklamy są nieodłączne z mediami, gdyż większość mediów funkcjonuje i dostarcza atrakcyjnej zawartości dzięki dochodom z reklam. Społeczeństwo natomiast dzięki reklamom i ich funkcji informacyjnej dowiaduje się o nowych produktach i usługach dostępnych na rynku, ale również jest poddawane manipulacji, kreowaniu sztucznych potrzeb i promowaniu konsumpcyjnego stylu życia.
Kształtowanie opinii publicznej w mediach polega na tworzeniu consensusu społecznego i politycznego poprzez ustalanie autorytetów i nadawaniu statusu społecznego. Media organizują kampanie publiczne w sferze polityki, wojny, rozwoju ekonomicznego i religii. Media manipulują opinią publiczną - potrafią wykreować kogoś na autorytet, ale potrafią też daną osobę zniszczyć.
3. Misja mediów publicznych (5)
Zadania mediów publicznych określone są w ustawie o KRRiT:
- popieranie twórczości artystycznej, naukowej i działalności społecznej,
- tworzenie i udostępnianie programów edukacyjnych na użytek Polonii,
- kierowanie się odpowiedzialnością za słowo i dbanie o dobre imię radiofonii i telewizji,
- sprzyjanie swobodnemu kształtowaniu się poglądów obywateli i kreowaniu opinii publicznej,
- umożliwianie obywatelom i organizacjom uczestniczenia w życiu publicznym,
- służyć rozwojowi kultury, nauki i oświaty ze szczególnym uwzględnieniem polskiego dorobku,
- respektować chrześcijański system wartości przyjmując za podstawę uniwersalne wartości etyki,
- służyć umacnianiu rodziny,
- służyć zwalczaniu patologii społecznej,
- uwzględniać potrzeby mniejszości narodowych i grup etnicznych.
Media publiczne powinny się więc kierować szeroko pojętym interesem społecznym, nie własną chęcią zysku. Powinny przekazywać wartości powszechnie uznane i cenne. Służyć wykształcaniu ich w nowych pokoleniach i podtrzymywać narodową odrębność na poziomie kultury i wiary. Zachować w ludziach ich dziedzictwo. Sensem istnienia mediów publicznych jest propagowanie wartości: etycznych, artystycznych, intelektualnych, wśród jak najszerszej widowni.
4. Mediokracja a demokracja (6)
Demokracja to rządy ludu, a nowe pojęcie „mediokracji” opisuje społeczeństwo czy sytuację społeczną, w której rządzą media. Znany jest powszechnie i stosowany monteskiuszowski trójpodział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Media są nazywane czwartą władzą jako siła pełniąca nadzór społeczny nad trzema pozostałymi. Jednak ostatnio pojawiły się stwierdzenia, że media są tak naprawdę władzą pierwszą, superwładzą, która wręcz zastępuje trzy klasyczne władze. W demokracji lud ma prawo odwołać wybraną przez siebie władzę, ale nie jest w stanie odwołać mediokraty. Kto ma media ma władzę. Politycy walczą o media, będąc świadomi tej zasady. Widać to szczególnie w trakcie przedstawiania przez KRRiT rocznych sprawozdań i przy wyborach jej członków. To media decydują o popularności partii politycznych. Wyborcy nie podejmują samodzielnych decyzji przy urnie wyborczej, tylko opierają się na sondażach. Zindoktrynowany i zmanipulowany wyborca nie czuje się członkiem wspólnoty. Ma jedynie poczucie udziału w, czasami, pasjonującym pojedynku politycznym transmitowanym przez media.
Media przeprowadzają rankingi szkół wyższych i tym samym decydują o preferowaniu tych szkół przez młodzież starającą się o przyjęcie na studia.
W sytuacji mediokracji mamy do czynienia z bardzo prostym przypadkiem zastępowania faktów wyrażających prawdę o realnie istniejącej rzeczywistości faktami medialnymi, które stanowią substytut faktów realnych. Co więcej, fakty medialne są dość często sprzeczne z faktami realnymi.
Należy jednak oddzielić mediokrację od dziennikarza, który może reprezentować różne poglądy, jednak sam nie ma bezpośredniego wpływu na władzę sprawowaną nad mediami, władzę, która znajduje się przeważnie w rękach prywatnych i silnie powiązana jest z polityką. Dlatego tak wielką rolę i misję mają media publiczne.
III. Wpływ mediów na życie społeczne i polityczne:
1. Pojęcie polityki (7)
Polityka, według najbardziej ogólnej definicji to sztuka dochodzenia do władzy, utrzymywania się przy niej i jej sprawowania. Według ks. prof. M. Krąpca jest to również roztropna troska o dobro wspólne, czyli sumę tych warunków życia społecznego, dzięki którym jednostka, rodzina i zrzeszenia mogą pełniej i łatwiej osiągać swoją doskonałość, swoje cele.
Nieodłącznym elementem polityki są partie polityczne, czyli grupy, będące częściami społeczeństwa, które mają swoje cele, niestety rzadko zbieżne z dobrem wspólnym. Dlatego niektórzy rozróżniają politykę przez małe „p” i politykę przez „P” duże. Po prostu Polityka przez duże„P” to Polska, wspólny kraj, wspólne dobro, a polityka przez małe „p” to partia, czyli interes małej poniekąd grupy.
Często mówi się o apolityczności jako cnocie, a myśli tak naprawdę o apartyjności. Jako, że uprawianie polityki odpowiada realizowaniu wielkich przeznaczeń narodu, to apolityczność trzeba uznać za przejaw braku patriotyzmu. Natomiast owe nadrzędne cele można realizować bez angażowania się w małe grupy interesów, czyli partie.
Kościół nie powinien być apolityczny, tylko apartyjny. Zresztą w działaniach Kościoła tę apartyjność widać - nie angażuje się on w sprawy poszczególnych stronnictw i nie popiera takich czy innych jednostkowych koncepcji, tylko angażuje się w sprawy związane z godnością człowieka, ochroną życia, rodziny, środowiska, walki o pokój i sprawiedliwość społeczną
2. Pozytywne oddziaływanie mediów (8)
Do pozytywnych aspektów oddziaływania mediów należy zaliczyć wszystkie klasyczne funkcje, które media spełniają w społeczeństwie. Jest to funkcja informacyjna, edukacyjna, i rozrywkowa. Są to też funkcje związane z kształtowaniem opinii publicznej i wyznaczania standardów współżycia społecznego oraz krzewienia kultury.
W odniesieniu do gospodarki media wspierają jej rozwój, popularyzują nowe technologie, przedstawiają nowe koncepcje. Nawet reklamy przyczyniają się do pobudzania wzrostu gospodarczego.
Media podtrzymują kulturę, przekazują wartości i dobra wypracowane przez stulecia. Rozwijają je poprzez upowszechnianie różnorodnych treści z wielu dziedzin życia. Motywują do kształcenia. Odbiorcy mają możliwość poznania i zrozumienia wielu aktualnych wydarzeń życia społecznego i kulturalnego, mają możliwość wzbogacić swoją wiedzę, uzupełnić braki edukacyjne, rozwinąć swoje zainteresowania lub zainteresować się nowymi dla siebie dotąd nieznanymi dziedzinami życia, inaczej mówiąc kulturalnie spędzać czas wolny. Programy rozrywkowe maja duże znaczenie w kształtowaniu postaw, opinii widza oraz rozbudzaniu jego wrażliwości na wartości estetyczne.
Dzięki wszechobecności mediów człowiek może poznać życie odległych krajów i ludzi, zrozumieć ich problemy i psychikę, a także samookreślić się w życiu. Media umożliwiają społeczeństwu poznanie i zrozumienie zjawisk o charakterze globalnym (toczące się wojny, zagrożenia cywilizacyjne itp.). Spełniają również ważną rolę w upowszechnianiu osiągnięć kultury różnych narodów.
Wolne i niezależne media mają możliwość pokazania przypadków korupcji w rządach i sektorze przedsiębiorstw, dostarczania ludziom platformy wypowiedzi oraz pomagają w dochodzeniu do konsensusu w zakresie wprowadzania zmian. Mogą wpływać na wiele istotnych elementów życia społecznego powodując pozytywne przemiany.
3. Negatywne aspekty oddziaływania mediów:
a) Szkody i nadużycia mass-mediów (9)
Mass media są przede wszystkim nośnikiem informacji, która dociera do szerokiego grona odbiorców. Jednak walcząc o konsumenta starają się czynić swoje programy bardziej atrakcyjnymi, co częstokroć prowadzi do zniekształcania przekazywanej przez nie informacji prowadząc do dezinformacji, banalności. Media stają się także czynnikiem uzależniającym swoich odbiorców. Życie człowieka zaczyna koncentrować się wokół świata elektroniki.
Widz uczy się wszystkich zachowań, jakie znajdują się w przekazie medialnym. Następnie treści wyniesione z mediów zamienia na działanie i weryfikuje w rzeczywistości realnej. Według tej koncepcji mass media, a zwłaszcza pokazywana w nich agresja, przemoc, okrucieństwo i pornografia odpowiedzialne są za spaczenie ludzkiej psychiki i szkody społeczne.
Siła i jakość oddziaływania mediów na człowieka zależy przede wszystkim od cech jego osobowości, a w przypadku dzieci przede wszystkim od środowiska wychowawczego. Ze względu na tak dużą różnorodność osobowości w społeczeństwie nie można mówić o uniwersalnym modelu odbiorcy medialnego. Taka tendencja jest jednak wyraźna. Współczesny konsument kultury popularnej chce być odbiorcą aktywnym, kontrolującym rzeczywistość. Człowiek znajdujący się w świecie przeładowanym informacją nie jest w stanie odebrać i przetworzyć - w tym właściwie zinterpretować - wszystkich informacji, które do niego napływają. Niejednokrotnie podejmuje on decyzje opierając się na informacjach niepełnych, szczątkowych, które są mocno zabarwione emocjonalnie, lub na tych, które są najczęściej powtarzane.
Media zalewają nas kulturą Zachodu prowadząc do osłabienia polskiej tożsamości narodowej. Styl ten promuje życie pozbawione odpowiedzialności za godność i kształt własnego życia i życia innych, życia narodu. Wyraźna jest także w kulturze popularnej marginalizacja wartości chrześcijańskich. Media podsycają wrogość na różnych poziomach życia. W dziedzinie gospodarki często ukazuje się koncepcje ekonomiczne godzące w człowieka, a w sferze polityki media doprowadzają do zniszczenia prawdziwych autorytetów.
b) Pornografia i sceny agresji (10)
Szczególnym przypadkiem niebezpiecznej kreacji mediów jest pornografia. Wśród jej skutków wymienia się efekt uzależnienia, który powoduje systematyczne sięganie po treści pornograficzne. Wtedy występuje też efekt eskalacji, który domaga się coraz silniejszych wrażeń, w efekcie dewiacyjnych odmian. Pornografia oprócz swych skutków natury psychicznej i społecznej, niszczy także godność człowieka, który (zarówno widz jak i aktor) oddając się jej, sprowadzają swoje człowieczeństwo tylko do cielesności, w oderwaniu od wartości intelektualnych i duchowych. Przeciwdziałanie szerzeniu się pornografii spoczywa nie tylko w rękach mediów, ale głównie rodziców, wychowawców, władz świeckich i religijnych, choć może być to utrudnione ze względu na brak precyzyjnych norm prawnych i protestów społecznych.
Podobnie jest ze scenami agresji ukazywanymi nierzadko również w zestawieniu z pornografią. Zgodnie z teoriami wpływu mediów sceny agresji obserwowane w mediach może wzmagać skłonność do przemocy w prawdziwym życiu. A osoby o skłonnościach do agresji lubią ją oglądać na ekranie, co prowadzi do eskalacji i komercjalizacji tego zjawiska. Podobnie jak ciało człowieka w pornografii, tak śmierć zazwyczaj traktowana jest instrumentalnie, zostaje uprzedmiotowiona, pozbawiona wymiaru eschatologicznego i jest podporządkowana komercyjnym interesom nadawcy. Widoczne jest to również w sposobie podawania informacji w mediach.
c) Szkodliwe elementy reklamy w mediach (11)
Kolejne dane wskazują na to, że Polacy nie czują się manipulowani. Ja nie ulegam reklamie, na mnie ona nie działa - odpowiadają respondenci wychodzący z supermarketu. Ich koszyk zawiera natomiast w dziewięćdziesięciu kilku procentach produkty reklamowane.
Powszechne jest reklamowanie bubli, podobnie jak kiedyś było przekonanie, że dobrych towarów nie trzeba reklamować. Oczywiście jedną z funkcji reklamy jest przekazanie informacji na temat nowych produktów i usług. Jednak większość reklamowanych towarów nie różni się niczym od produktów konkurencji. Ważny jest wizerunek i świadomość marki. Towar może być niskiej jakości, bo przecież i tak za chwilę wyjdzie z mody, czy stanie się przestarzały. Jednak przywiązany do marki konsument będzie konsekwentnie nabywał towary ulubionej firmy w przekonaniu o swoim indywidualizmie, który wpaja mu reklama, lub o byciu członkiem jakiejś elity, która według reklamy szeroko używa danego produktu, będącego jej znakiem rozpoznawczym.
Reklama bazuje także na innych, dużo bardziej szkodliwych mechanizmach perswazji, niż chęć bycia częścią większej, cenionej całości. Niektóre reklamy odnoszą skutek budząc w swoich odbiorcach zawiść. Inne docierają do podświadomości poprzez szokowanie, mające nie tylko zgodnie z zasadami marketingu zwrócić uwagę, ale też zmienić postawę.
Wiele reklam bazuje na podtekstach seksualnych, jawnych i ukrytych. „Modne”, szczególnie wśród producentów odzieży, jest parodiowanie motywów religijnych, które sprowadzane są do elementów popkultury, trywializowane. Kiedy wychodzą z „mody” są odrzucane często razem z całą ideologią, którą reprezentują.
d) Manipulacje w mediach (12)
Człowiek, zwłaszcza w tych sferach, które są dla niego mniej znane, w których brakuje mu informacji, jest w stanie przyjąć za prawdziwe treści uzyskane z mediów. Poszukuje świadomie w mediach informacji i rozrywki, nieświadomie natomiast dąży do zaspokojenia różnych potrzeb psychicznych. Mass media zaspokajając potrzeby człowieka oddziałują na niego poprzez przekazywane treści. Niebezpieczeństwo tkwi w tym, że w przekazie medialnym niekiedy trudno jest odróżnić prawdę od fałszu, a rzeczywistość od jej iluzji.
Media wywierają wpływ na ludzi stosując od dawna znane i dobrze zbadane metody, takie jak
szafowanie stereotypem, mit, plotka, kamuflaż (odwrócenie uwagi), preparowanie informacji - wieloznacznych, w nadmiarze, wyolbrzymianie. Człowiek jest świadomy istnienia i stosowania przez innych pewnych technik wywierania wpływu, ale manipulacja, czyli działanie mające na celu przekonanie kogoś do czegoś w sposób pokrętny jest przeważnie dobrze ukryta, wyposażona wręcz w stworzone sztucznie elementy uwiarygodniające.
Manipulacyjne „grzechy” wymienia w książce „Krzywe zwierciadło” Maciej Iłowiecki:
1. Przemilczanie informacji niewygodnych
2. Nagłaśnianie informacji niesprawdzonych
3. Świadome insynuacje
4. Inwektywy i określenia-utrwalacze
5. Manipulacja tytułami i „lead'ami”
6. Metoda „przykrycia”
7. Metoda autorytetów pozornych
8. Lansowanie amnezji historycznej
9. Operowanie lękiem, agresją i seksem
10. Symulacja obiektywizmu i neutralności
11. Mieszanie postulatów politycznych z obiektywizacją rzeczywistości
12. Technika schlebiania.
e) Ideologia „poprawności politycznej” (13)
Do niedawna pojęcie poprawności politycznej definiowane było jako ideologia lewicowa, postmarksistowska, według którego należało unikać pewnych słów i czynów mogących wyrażać nietolerancję i dyskryminację. Według Macieja Iłowieckiego wywodzi się ona z postmodernizmu i posługuje się nowomową i perswazją ukrytą. Jej zwolennicy odrzucają twierdzenie, iż jest ona manipulacją, nową formą cenzury, czy że ma służyć dominacji. Przeciwnie, ich zdaniem jest to wyraz tolerancji i wolności. Składają się na nią następujące założenia”
- wszelkie wartościowanie jest wyrazem nietolerancji, podobnie jak ukazywanie różnic (nawet tych stwierdzonych na podstawie badań naukowych), czy próby wywyższania się,
- ideologia i polityka ma pewne podstawy, a tego nie powinno być, nie ma praw natury, ani uniwersalnej moralności, nic nie może być hierarchizowane i oceniane,
- systemy wartości ograniczają w sposób opresyjny wolność jednostki, także prawda ogranicza wolność,
- wszystko jest względne, zależy od okoliczności, punktu odniesienia, kręgu kulturowego.
Kluczowym pojęciem jest „tolerancja”, ale nie w sensie „cierpliwości”, tylko wyrównania wartości, braku tych „uniwersalnych” czy „nadrzędnych”.
Poprawność polityczna, która wyrosła jako protest przeciwko szerzącej się nietolerancji i nienawiści ma też pozytywne aspekty i jest rodzajem ochrony praw jednostki. Jednak może być używana jako środek manipulacji, kiedy prawda zostanie zastąpiona poprawnością. Poprawność polityczna jest więc stosowana przez pewne grupy w celu uzyskania przewagi politycznej.
4. Media wobec Kościoła jako rzeczywistości społecznej (14)
Kościół jako nieodłączny element życia społecznego jest siłą rzeczy obecny również w mediach. Jednak media, poza katolickimi, jeśli okazują wzmożone zainteresowanie Kościołem, to jest ono raczej powierzchowne. Media interpretują zewnętrzne działania kościoła przez pryzmat poglądów dziennikarzy i osób zarządzających tymi mediami. Wiele mediów zwraca uwagę tylko na efektowne wydarzenia związane z Kościołem, co nie jest do końca złe, gdyż takie umiejscawianie Kościoła w kulturze masowej wpływa w końcu na popularyzację wartości wyższych przezeń głoszonych. Niestety wyraźna jest również tendencja mediów do żerowania na niechlubnych wydarzeniach, których centralnymi postaciami są pojedyncze osoby związane z Kościołem, a których postępowanie jest przez media uogólniane na całą instytucję czy nawet całą społeczność. Komentując poczynania Kościoła przywołuje się krzywdzące stereotypy typu święta inkwizycja. Dlatego odbiorca owych publikacji czy programów medialnych nie chcąc stać się ofiarą manipulacji powinien korzystać z różnych źródeł i wszechstronnie poznać fakty czy wydarzenia. Dobrze, żeby był zorientowany w profilu politycznym i światopoglądowym różnych mediów.
Media kształtują u swych odbiorców określone postawy wobec różnych instytucji społecznych i politycznych, a także wobec instytucji religijnych, czyli przede wszystkim Kościoła katolickiego, jako że ogromna większość polskiego społeczeństwa należy do niego, stanowi jego członków, włącznie ze znanymi osobistościami ze świata nauki czy polityki.
Najbardziej eksploatowanymi i nadużywanymi tematami związanymi z Kościołem są osoby duchowne dotknięte odmiennymi preferencjami seksualnymi, sprawy współpracy księży z tajnymi służbami PRL oraz mieszanie się przedstawicieli Kościoła w tematy polityczne.
Są wprawdzie dziennikarze mediów laickich, którzy starają się być wierni chrześcijańskim ideałom, ale wiele mediów w Polsce, zwłaszcza tych będących własnością zagranicznych koncernów medialnych ma oblicze antykościelne i antypapieskie.
5. Ustawa sejmowa o poszanowaniu „chrześcijańskiego systemu wartości”
w mediach (15)
Ustawa sejmowa z 29 grudnia 1992 roku (Dz. U. z 1993 r., Nr 7, poz. 34) o poszanowaniu wartości chrześcijańskich w mediach zawiera między innymi rozdział III pt. „Programy radiowe i telewizyjne”, w którym znajduje się artykuł 18, punkt 2 orzekający: „Audycje lub inne przekazy powinny szanować przekonania religijne odbiorców, a zwłaszcza chrześcijański system wartości”.
Według prof. Tomasza Gobana-Klasa „w Europie środkowej upadek komunistycznej doktryny prasowej prowadzi do dyskusji nad nowym wariantem filozofii mediów - czy ma być liberalny czy raczej podkreślać odpowiedzialność społeczną. Za tym drugim wariantem przemawiają mocniejsze argumenty. Jego szczególną odmianą jest katolicka doktryna medialna (…)”.
Po Soborze Watykańskim II i jego głównym dokumencie w sprawie mediów Inter mirifica uformowała się nauka Kościoła o mediach, według której człowiek ma naturalne prawo do wypowiadania i rozpowszechniania swych poglądów. Ogranicza je jednak obowiązek przekazywania informacji prawdziwych oraz zasady porządku moralnego. Do obowiązków władzy państwowej natomiast należy troska o to, aby środki masowego przekazu wykorzystywano dla dobra wspólnego.
Biorąc pod uwagę przekonania większości Narodu programy radiowe i telewizyjne powinny respektować wartości chrześcijańskie oraz kierować się uniwersalnymi zasadami etyki. Powyższe powinno obowiązywać również stacje komercyjne i być warunkiem uzyskiwania przez nie koncesji na nadawanie. Przyjęta w 1992 roku Ustawa o telewizji i radiofonii wprowadza wymóg przestrzegania wartości chrześcijańskich przez wszystkie stacje radiowe i telewizyjne w Polsce.
IV. Kulturotwórcza funkcja mediów:
1. Wielość definicji kultury (16)
Słowo "kultura" jest jednym z najbardziej wieloznacznych pojęć, tym samym trudnym do adekwatnego zdefiniowania. Używane jest w różnych znaczeniach - przez filozofów i historyków, etnologów i psychologów, socjologów i teologów, a także w mowie potocznej. Nic więc dziwnego, że specjaliści zajmujący się naukowo zagadnieniem kultury doliczyli się blisko 200 jej definicji. Jedną z najwcześniejszych jest definicja E. B.Tylora: "Kultura lub cywilizacja to kompleks obejmujący wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, obyczaje i wszelkie inne umiejętności i zwyczaje, nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa".
W definicjach normatywno-etycznych kultury kładzie się nacisk na te elementy, które dotyczą wzorów zachowań i postępowania kulturalnego oraz zasad współżycia społecznego. Psychologowie z kolei uwypuklają w określeniach kultury mechanizmy psychologiczne jej kształtowania się, jej uczenia się przez człowieka.
Najczęściej spotykanym rozróżnieniem w obrębie kultury jest jej podział na materialną i duchową. W jego ramach umieszcza się różne szczegółowe dziedziny czy sektory kultury. Jednak zawsze centralnym punktem odniesienia kultury jest człowiek - jego wszechstronna formacja i rozwój stanowią o istocie kultury ludzkiej. Przy tym konieczne jest pielęgnowanie i uwzględnianie odrębności różnych kultur, ich specyficznych wartości i dóbr kulturowych. Definicja kultury ustalona na Soborze Watykańskim II ujmuje ją głównie w aspekcie podmiotowo-dynamicznym jako całokształt aktywności człowieka, skierowanej na jego rozwój, opanowanie świata materialnego, humanizację obyczajów i życia społecznego oraz wytwarzanie dóbr i wartości kulturowych, przekazywanych z pokolenia na pokolenie.
2. Kultura postmodernistyczna (17)
Postmodernizm - to termin o nie do końca zdefiniowanym znaczeniu określający nowy trend we współczesnej kulturze, sztuce, filozofii nauki, literaturze, życiu społecznym, a nawet politycznym. Zakłada, że wszystko już było, a nowe wartości da się tworzyć tylko na bazie wcześniejszych. Prawda obiektywna nie istnieje, nie można jej poznać. Ludzie mają prawo do własnych filozofii i żadna z nich nie jest ani gorsza, ani lepsza, ani mniej, ani bardziej naukowa. Postmodernizm nie uznaje więc obiektywności nauki, tradycyjnych kryteriów racjonalności. Nie przyjmuje kryterium prawdy i dobra. Skutkiem braku jednolitych zasad jest rozpad lub rozczłonkowanie życia społecznego.
Postmodernizm kwestionuje nowożytny racjonalizm i nadzieje z nim związane. W nowożytności oczekiwano, że człowiek mocą swego rozumu jest w stanie opanować naturę i wykorzystać ją do zaspokojenia swych aspiracji. Tymczasem sam rozwój techniki bez zasad moralnych przyczynia się do powstawania nowych zagrożeń, godzących w istotę i istnienie człowieka. Nad katastrofami naturalnymi zapanowano w pewnej mierze, ale ogromnie wzrosły zagrożenia kataklizmami technicznymi: zatruciem środowiska naturalnego, totalnym zniszczeniem w konfliktach militarnych, terroryzmem używającym najnowszej technologii. Zagrożenia te rodzą niespotykane dotąd lęki. Ludzkość uświadamia sobie, że ich źródłem jest ludzki rozum, który okazał się niezdolny do stymulowania autentycznego rozwoju człowieczeństwa i kultury humanistycznej, zwłaszcza duchowej.
Realizacja postmodernistycznej wizji świata i kultury ma swoje konsekwencje także w funkcjonowaniu mediów. Oznacza m. in. rezygnację z tzw. misyjności mediów na rzecz generowania zysków poprzez podaż pluralistycznych idei i atrakcyjnych wytworów, bez konieczności respektowania trwałych zasad etycznych oraz obiektywnej prawdy.
3. Wkład mediów i dziennikarstwa w rozwój kultury duchowej, materialnej i społecznej
(18)
Jednym z podstawowych zadań mediów i dziennikarstwa jest służba rozwojowi autentycznej kultury ludzkiej. Działalność medialno-dziennikarska bowiem jest współczynnikiem kultury i zarazem jej podstawowym składnikiem. Ma ona pełnić funkcję kulturotwórczą.
Przekazywane przez dziennikarzy treści, zwłaszcza inspirowane chrześcijańskim systemem wartości, zawierającym w sobie mądrość i prawdę religijną o człowieku, o jego naturze i ostatecznym przeznaczeniu, uświadamiają człowiekowi jego wielką godność, ukazują mu warunki i perspektywy osiągnięcia autentycznego człowieczeństwa. Odpowiadają mu na odwieczne pytania egzystencjalne, dotyczące sensu życia i śmierci człowieczej na ziemi.
Dziennikarstwo ubogacone inspiracjami chrześcijańskimi uczy człowieka mądrości życia, a nie tylko wiedzy o życiu; wychowuje człowieka całego; formuje jego umysł, wolę, sumienie, serce, postępowanie; czyni człowieka bardziej ludzkim, doskonalszym, mądrym i kulturalnym, czyli kształtuje jego osobistą kulturę duchową, a pośrednio także materialną; pobudza i nakłania do kultury życia osobistego i społecznego.
Kulturotwórcze działanie mediów i dziennikarstwa nie ogranicza się tylko do niesienia pomocy jednostkom ludzkim w ich indywidualnej formacji i rozwoju osobowym, lecz przyczynia się także do tworzenia i umacniania jedności społeczeństwa oraz rodziny ludzkiej.
Wkład mediów i dziennikarstwa w rozwój kultury polega także na formowaniu u ludzi odpowiedniej postawy wobec obowiązków zawodowych, rodzinnych i społecznych. Świadomi swego powołania i misji kulturotwórczej dziennikarze starają się w swoich publikacjach i programach - zachęcać, upominać, motywować, ukierunkowywać, inspirować i mobilizować ludzi do tworzenia autentycznej kultury, dzięki której powstają właściwe warunki do osobowego rozwoju człowieka i społeczeństwa.
4. Udział mediów w kształtowaniu warunków i współczynników kultury humanistycznej (19)
O rozwoju kultury decyduje w dużej życie społeczno-polityczne. Media i dziennikarze mają niewątpliwie ogromy wpływ na kształt tego życia i na poziom kultury politycznej. Szczególną powinnością dziennikarzy jest więc współdziałanie z różnymi instytucjami demokratycznymi w dążeniu do tworzenia takiego porządku prawno-politycznego, w którym znajdują należytą ochronę i zabezpieczenie prawa osoby w życiu publicznym, jak prawo do swobodnego zrzeszania się, stowarzyszania, wypowiadania swoich poglądów, a także do wyznawania religii. W imię zasady sprawiedliwości społecznej winni oni zawsze solidaryzować się z wszystkimi siłami i instytucjami potępiającymi wszelkie formy ustroju politycznego, panujące w niektórych krajach, które krępują swobodę obywatelską lub religijną, mnożą ofiary namiętności i przestępstw politycznych, a sprawowanie rządów przestawiają ze służby dobru wspólnemu na dogadzanie jakiemuś stronnictwu lub na korzyść władzy państwowej. W ten sposób media i dziennikarstwo, przeniknięte ideałami sprawiedliwości i służby dobru wspólnemu, przyczyniają się niewątpliwie do odnowy życia społeczno-politycznego i do podnoszenia poziomu kultury politycznej, a tym samym realizują swą funkcję kulturotwórczą.
Niewątpliwie zawsze pożądanym i wprost koniecznym warunkiem rozwoju kultury humanistycznej, wspólnym dobrem, najbardziej dziś postulowanym przez wszystkich, upragnionym przez całą ludzkość i stanowiącym fundamentalny warunek zabezpieczenia dóbr kultury materialnej jest pokój. Dziennikarstwo zatem winno konsekwentnie ukazywać ludziom, że pokój to nie tylko prosty brak wojny, że nie może on się opierać jedynie na równowadze sił sobie przeciwstawnych, lecz jest on wynikiem sprawiedliwości społecznej, owocem miłości braterskiej wśród ludzi. Te zaś ideały leżą u podstaw kultury osobistej i społecznej, duchowej i pośrednio także materialnej. Wartości te mają właśnie szerzyć i kulturę humanistyczną tworzyć media i dziennikarstwo.
V. Potrzeba powszechnej edukacji medialnej (20)
Media mają pozytywne i negatywne oddziaływanie na człowieka i społeczeństwo, na życie społeczne, gospodarcze, polityczne i kulturowe. Jest rzeczą oczywistą, iż należy eliminować złe wpływy mediów i korzystać z dobrych, budujących, ubogacających, edukacyjnych. By to osiągnąć, potrzebna jest odpowiednia edukacja medialna, czyli wychowanie do mądrego odbioru przekazów medialnych i umiejętnego korzystania z mediów dla własnego rozwoju.
Media są głównym czynnikiem umożliwiającym zrozumienie świata oraz uczestnictwo w życiu kulturalnym, w związku z tym za priorytet należy uznać upowszechnienie wiedzy na temat ich funkcjonowania oraz umiejętności odbioru. Realizacja tego celu ma wpłynąć na nauczanie o mediach dzieci i młodzieży. Co więcej, należy poszerzać kompetencje odbiorcze obywateli dorosłych.
Niestety, edukacja medialna w polskich szkołach jest zupełnie zaniedbana. Jeszcze do niedawna była to tzw. ścieżka edukacyjna, w ramach której nauczyciele różnych przedmiotów prowadzili po kilka godzin zajęć komputerowych czy informatycznych.
Brakuje odpowiednio przygotowanych nauczycieli, nie ma pełnego zrozumienia potrzeby takiego przedmiotu nauczania. Zwykle edukację medialną traktuje się tylko od strony techniczno-informatycznej (np. bibliotekarz szkolny uczy dzieci, jak korzystać z Internetu, komputera). Tymczasem chodzi tu o pedagogię, o wychowanie do odbioru mediów. Słuszny wydaje się postulat wprowadzenia edukacji medialnej jako odrębnego przedmiotu szkolnego.