ZAGADNIENIA EGZAMINACYJNE:
1 pyt opisowe,
1 definicyjne, 1 rekonstrukcja poglądów
I. Pytania opisowe
1. Znaczenie terminu hermeneutyka - mitologiczny i Platoński
- dział teologii chrześcijańskiej zajmujący się interpretacją Biblii.
- umiejętność interpretacji tekstów literackich i źródeł historycznych, a w szerszym znaczeniu, także wszelkich treści symbolicznych. Wraz z poetyką i retoryką tworzy swoisty kanon filologiczny. Tak bowiem jak retoryka chce służyć sztuce mówienia, a poetyka sztuce literackiej i jej ocenie, tak też hermeneutyka służy sztuce rozumienia i interpretacji wytworów kulturowych, jak język, tekst, słowo. Ujęta w związku z teorią poznania (epistemologia) i metodyką nauk humanistycznych (metodologia), hermeneutyka u Heideggera i Gadamera stała się ogniwem łączącym filozofię z rozumieniem egzystencji, głównym składnikiem ontologicznej struktury rozumienia jako takiego.
- kierunek filozoficzny rozwijający się od w XIX wieku za sprawą Ernsta Schleiermachera, pod wpływem protestanckich i wcześniejszych interpretacji Pisma Świętego. W pełni rozwinęła się w okresie tzw. przełomu antypozytywistycznego, szczególnie u Wilhelma Diltheya. W wieku XX rozwijali ją przede wszystkim Martin Heidegger, Hans-Georg Gadamer i Paul Ricoeur. Dla dzisiejszej hermeneutyki kluczowe są pojęcia rozumienia i przyswojenia.
- Często hermeneutyka jest mylona z egzegezą lub z nią utożsamiana. Jest to jednak nieścisłe, te dwa pojęcia oznaczają co innego. Egzegeza to praktyczne wykładanie tekstu biblijnego, Hermeneutyka wyjaśnia cele wykładu. Oba mają się do siebie tak jak - mówiąc ostrożnie - język i gramatyka. Gdyby Filip w powyższym przekładzie wyjaśnił tekst, byłaby to egzegeza, jednak jego wyjaśnienie ma podstawy hermeneutyczne: słowa starotestamentowego proroka są dla niego zrozumiałe tylko w związku i Chrystusem i z tej perspektywy. Rabin widziałby to inaczej i wytłumaczył tekst Etiopczykowi w inny sposób.
2. Periodyzacja hermeneutyki : techniczna, filozoficzna i filozofia
hermeneutyczna wraz z charakterystyką.
Periodyzacja - w historii oraz historii literatury jest to umowny podział continuum czasowego na epoki, okresy historyczne, epoki literackie itd. Początki nowych jednostek periodyzacji wyznaczają zwykle wydarzenia uważane za ważne dzięki tradycji, rzadziej o podziale decydują sami historycy.
- I obszar hermeneutyki stanowi hermeneutyka techniczna. Obejmuje ona okres od powstania hermeneutyki do uzyskania przez nią teoretycznej odrębności i samoświadomości metodologicznej15. Jest to sztuka prawidłowej interpretacji tekstu. Hermeneutyka techniczna daje również wskazówki umożliwiające i ułatwiające ową interpretację. Do sztandarowych jej przedstawicieli należą Schleiermacher i Dannhauer.
- II obszar hermeneutycznej aktywności stanowi hermeneutyka filozoficzna. Jest to "okres od metodycznego do antymetodycznego zwrotu hermeneutyki", czyli od Diltheya do Gadamera16. Antymetodyczny charakter hermeneutyki Gadamerowskiej jest jednak dyskusyjny, gdyż, jak podkreśla Leśniewski, tylko jedna z interpretacji jego koncepcji podkreśla ową antymetodyczność. Przedmiotem zainteresowania hermeneutyki filozoficznej są szeroko rozumiane nauki humanistyczne, ich metodologia i ugruntowanie. Ogólną tendencją, obserwowaną u przedstawicieli tego nurtu jest akcentowanie prymatu analizy warunków rozumienia nad tworzeniem reguł interpretacyjnych (na ich tworzeniu i analizie skupiają się przedstawiciele pierwszej z wyróżnionych typów hermeneutyki). Brak tu jakichkolwiek interpretacyjnych wskazań. "Fenomenologia jestestwa jest hermeneutyką w pierwotnym tego słowa znaczeniu, wedle którego jest to interpretowanie [...]. W takiej hermeneutyce, jeśli opracowuje ona ontologicznie dziejowy charakter jestestwa jako ontyczny warunek możliwości historii, zakorzenione jest zatem to, co Ťhermeneutykąť można nazwać tylko w sensie pochodnym: metodologię historycznych nauk o duchu" [s. 53].
- III typem namysłu hermeneutycznego jest filozofia hermeneutyczna. Pole filozofii hermeneutycznej otwiera projekt Martina Heideggera17. W filozofii hermeneutycznej istotną rolę odgrywa pojęcie interpretacji. Nie ujmuje się go tu, odwrotnie niż ma to miejsce w pozostałych wyróżnionych typach hermeneutyki, jako "ujmującej realność odtwarzającej wiedzy"18. W projektach filozofii hermeneutycznej akcentuje się, iż interpretacja i rozumienie przyjmują znaczenie tylko interpretacji. Ma ona zatem charakter par excellence antymetodyczny. Zdawać by się mogło, iż filozoficzna propozycja Gadamera spełnia to kryterium. Bynajmniej, Gadamera bowiem nie zastanawia kwestia nowej podstawy interpretacyjnej, co, jak zobaczymy, stanowi conditio sine qua non dla zaklasyfikowania danego filozofa do obszaru filozofii hermeneutycznej. Podstawowym, konstytutywnym założeniem hermeneutycznego filozofowania jest to, że rozumienie poprzedza poznanie. Innymi słowy: zanim coś poznamy, musimy w jakiś przedpredykatywny sposób już to rozumieć. Żyjemy bowiem w świecie już zinterpretowanym, zrozumianym. Niemożliwe staje się osiągnięcie pozycji superarbitra i metahistoryczny ogląd historii. Zawsze jesteśmy określeni przez kontekst historyczny, w którym egzystujemy. Wynika z tego, że nasze poznanie musi opierać się na założeniach historycznych. "Filozofia hermeneutyczna powstaje zatem przede wszystkim jako reakcja na kryzys poznania wynikający z ograniczeń tradycyjnego rozumienia prawdy i nauki, jest ona wyrazem scjentystycznie bezradnego, lub może właśnie hermeneutycznie uczciwego przyznania, że pomiędzy świat i naukę wślizguje się interpretacja, czyli, że nauka jest już najczęściej w nich zapośredniczona"19. Filozofia hermeneutyczna stanowi reakcję na nieadekwatność wcześniej wymienionych stanowisk hermeneutycznych. Na gruncie filozofii hermeneutycznej możliwe jest dwojakie podejście do wspomnianej kwestii podstawy interpretacyjnej. Można je albo świadomie odrzucić, albo spróbować przeformułować. Heidegger wybiera te drugie podejście do problemu podstawy. Wyznacza tym samym radykalną wersję filozofii hermeneutycznej, którą będę w dalszej części pracy skrótowo nazywał hermeneutyką radykalną20. "Wszelka ontologia, niezależnie od tego, jak bogatym i spójnym systemem kategorii dysponuje, pozostanie z gruntu ślepa, będzie wypaczeniem swego najbardziej swoistego zamysłu, jeśli nie rozjaśni najpierw w sposób dostateczny sensu bycia, pojmując to rozjaśnienie jako swe fundamentalne zadanie".
3. Hermeneutyka przed Schleiermacherem i jego poprzednicy ( 5 punktów)
4. Hermeneutyka a tekst ( opisowo)
(gr. „dotyczący wyjaśniania” od Hermesa, posłańca bogów) Teoria i praktyka rozumienia i interpretowania tekstów, biblijnych lub innych. Hermeneutyka, której zadaniem jest (a) ustalanie pierwotnego znaczenia tekstu w powiązaniu z jego historycznymi uwarunkowaniami oraz (b) wyrażenie tego znaczenia współcześnie, uznaje, że tekst może zawierać i przekazywać znaczenie wychodzące poza wyraźne zamiary pierwotnego autora. Specjaliści zajmujący się hermeneutyką korzystają nie tylko z dorobku takich nauk, jak: filologia, historia, krytyka literacka i socjologia, muszą także stosować refleksję filozoficzną nad losem człowieka i jego rolą w tworzeniu i odczytywaniu tekstów. Mimo istniejących różnic między indywidualnymi sposobami myślenia i kulturami wspólna nam wszystkim ludzka natura wypełnia tę lukę i pozwala nam zrozumieć i interpretować tekst. Zob. alegoria, analogia wiary, dogmat, egzegeza, haggada, krytyka biblijna, Pismo Święte i Tradycja, sens Pisma Świętego, Urząd Nauczycielski Kościoła.
5. Socjologia rozumiejąca i jej hermeneutyczne założenia ( opisowo)
Socjologia rozumiejąca (socjologia humanistyczna) - orientacja teoretyczno-metodologiczna zapoczątkowana przez Maxa Webera. W ujęciu tym podkreśla się, że zasadnicza cecha wyjaśniania zjawisk społecznych (a zwłaszcza działań) jest tzw. rozumienie (verstehen). Oznacza ono próbę poznania motywów, celów, dążeń, postaw i wartości, którymi kieruje się działający podmiot (aktor). Tylko w ten sposób badacz może zrozumieć w pełni czyjeś działania. Rozumienie jest jedną z osobliwości nauk społecznych. Niekiedy podkreśla się, że typem rozumienia działań społecznych jest empatia. Rozumienie nie jest jednak tożsame z empatią, ani nie jest przez nią warunkowane. Z uwagi na specyfikę zjawisk społecznych, która nie występuje w obszarze nauk przyrodniczych, przeciwstawia się niekiedy \"wyjaśnianie\" i \"rozumienie\". W gruncie rzeczy jednak rozumienie jest pewnym rodzajem wyjaśniania. Orientację tę zalicza się do humanistycznego, a zarazem antynaturalistycznego, nurtu w socjologii (wyjątkiem jest stanowisko teoretyczne Floriana Znanieckiego).
Socjologia humanistyczna - nurt w socjologii na początku XX wieku, ukształtowany w opozycji do pozytywizmu, głoszący, że nauki o człowieku są zasadniczo inne od przyrodniczych i że wymagają odmiennych metod badania. Przedstawiciele: Max Weber, Ferdinand Tönnies, Georg Simmel, Florian Znaniecki, Stanisław Ossowski. Poza Polską określana jako socjologia rozumiejąca.
Cechy:
- antynaturalizm (antyobiektywizm) - nadaje podmiotowość badaczowi i uczestnikom
procesów społecznych;
- interakcjonizm - socjologia jest nauką o interakcji społecznej (społeczeństwo nie jest ani
zewnętrzną w stosunku do jednostek całością, ani też sumą jednostek). Socjologia nie jest
więc ani realizmem, ani nominalizmem;
- podmiotowy charakter interakcji społecznych - badane są tylko takie interakcje, gdzie
występuje przynajmniej zalążkowa świadomość. Ważne więc są nie zachowania, lecz
działania;
- postulat „rozumienia” - należy dotrzeć do przyczyn działania i umieć je interpretować;
wiedza społeczna ma umożliwić orientację w świecie.
6. Hermeneutyka i retoryka - cechy wspólne ( opisowo)
Retoryka (gr. ῥητορική rhetorike, od wyrazu ῥήτωρ rhetor "mówca") - krasomówstwo, sztuka wymowy, umiejętność dobrego i rzetelnego przekonywania słuchaczy, czyli przekazywania treści perswazyjnych.
Teoria retoryki opierała się na obserwacji możliwości perswazyjnych ludzkiej mowy, a środki retoryczne nie były wynajdywane przez teoretyków, lecz pochodziły z przemówień sławnych oratorów. Zadaniem teoretyków było natomiast opracowywanie wskazówek przydatnych w układaniu mowy, a także klasyfikacja zabiegów retorycznych - przy czym zasady klasyfikacji, np. tropów i figur retorycznych, różniły się w zależności od autora. Według Arystotelesa, retoryka służy wynajdywaniu tego, co w mowie może mieć znaczenie przekonujące.
Przeciwieństwem sztucznej retoryki jest parezja - wypowiedź oparta na szczerości i otwartości.
7. Modele perswazji - tekstualna i intencjonalna
Perswazja (łac. persuasio) - sztuka przekonywania kogoś do własnych racji. Różni się od manipulacji tym, że przekonanie danej osoby do czegoś nie zaszkodzi jej w późniejszym czasie.
W działaniu perswazyjnym wykorzystuje się trzy techniki oddziaływania na odbiorcę: apelowanie o zajęcie określonego stanowiska i podjęcie określonego działania; sugerowanie pożądanych interpretacji i ocen; racjonalne uzasadnianie słuszności prezentowanych poglądów.
Perswazja to także jedna z metod negocjacji, pozwalająca dojść do konsensusu, czyli porozumienia. Poprzez wspólne przeanalizowanie zaistniałego konfliktu, czy to w relacjach partnerskich, czy już na wyższych szczeblach, jest szansą na rozwikłanie konfliktu na korzyść obu stron. Jest niezbędnym czynnikiem łagodzącym spory i nie powinna wywoływać negatywnych skojarzeń, w przeciwieństwie do manipulacji. Kiedy jednak może zaszkodzić jednej ze stron wtedy właściwym określeniem będzie manipulacja.
8. Definicje:
a) koło hermeneutyczne
Koło hermeneutyczne (koło filologiczne) - figura opisująca hermeneutyczny sposób rozumienia i interpretacji tekstu. Zgodnie z tą figurą nie można zrozumieć całości bez zrozumienia szczegółu, a szczegół nie może być zrozumiany bez odwołania się do całości. Tak więc skuteczna interpretacja polega na ruchu kolistym - od całości do szczegółu i od szczegółu do całości. W takim rozumieniu figurę koła wprowadził do hermeneutyki Friedrich Schleiermacher.
Inaczej rozumie koło hermeneutyczne Martin Heidegger - według niego figura ta oznacza, że zanim interpretator podejmie się interpretacji tekstu posiada już jakieś wyobrażenie o nim, wynikające z jego wyobrażenia o świecie. Nie można rozpocząć procesu interpretacji od zera, nie da się rozumieć bez wcześniejszego rozumienia. Interpretacja jest więc procesem kolistym, ponieważ nie rozpoczyna się od punktu startowego, ale jest uwikłana we wcześniejsze doświadczenia i procesy interpretacyjne interpretatora.
b) opis mentalny i fizykalny
Mentalność, charakterystyczny sposób myślenia i odnoszenia się do rzeczywistości, wynik przyjęcia określonych zasad i wartości, które wyznaczają sposób zachowania jednostki lub grupy społecznej. Wyróżnia się dwa podstawowe typy mentalności:
1) mentalność indywidualistyczna - wynika z przekonania, że interesy i potrzeby jednostki są nadrzędne wobec interesów i potrzeb zbiorowości, dlatego zadaniem państwa jest tworzenie takich zasad, przepisów i norm prawnych, które przyczyniać się będą do pomyślności i rozwoju każdego człowieka;
2) mentalność kolektywistyczna - jej podstawą jest założenie, że społeczność jest autonomicznym podmiotem, jednostka zaś jego częścią. Zadaniem państwa, jako wyraziciela woli grupy, jest więc ochrona interesu zbiorowego. W tej sytuacji prawa jednostki są podporządkowane woli większości. W zależności od skali rozbieżności, między systemem zasad i wartości preferowanych przez dane społeczne i państwo a mentalnością człowieka (grupy), w różny sposób mogą ujawniać się jego zachowania wobec rzeczywistości, począwszy od bierności, poprzez bunt, aż do całkowitego aktywnego negowania istniejącego porządku politycznego i gospodarczego.
Fizykalny - dotyczący fizyki, fizyczny.
c) postawa propozycjonalna
Inaczej nastawienie sądzeniowe to stosunek jakiegoś podmiotu do sądu logicznego (treści zdania) opisywany takimi zwrotami ja: „wiara x-a, ze p”, „wiedza x-a, że p”, „myślenie x-a, że p” itd. W literaturze filozoficznej i psychologicznej spotyka się niekiedy zamiast „nastawienie sądzeniowe” nazwę „postawa propozycjonalna”.
d) interpretacja psychologiczna ( Schleiermacher)
Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher (ur. 21 listopada 1768 we Wrocławiu; zm. 12 stycznia 1834 w Berlinie) - protestancki teolog, filozof i pedagog.
Schleiermacher jest autorem 10 tomów kazań i dzieł: Reden über die Religion (1799) i Der christliche Glaube (1821). Wybrane dzieła Schleiermachera przetłumaczył Jerzy Prokopiuk.
kalwińskiego, wychowywanym w surowym duchu pietystycznym, przeciwko któremu często się buntował. Następnie powrócił do ideałów pietystycznych. Był przez krótki czas kapelanem szpitala berlińskiego, gdzie miał okazję zetknąć się z grupą niemieckich pisarzy romantycznych. Jako młody profesor w Halle Schleiermacher przeżył najazd wojsk napoleońskich. Teolog powrócił do Berlina już jako kaznodzieja i wykładowca na nowo utworzonym uniwersytecie. Chociaż nie powołał nowej szkoły myślenia, zainicjował nową epokę w filozofii, a także zasłynął jako pionier w dziedzinie krytyki biblijnej, co w niektóych kręgach przyniosło Schleiermacherowi miano pierwszego wielkiego teologa po Kancie.
Schleiermacher wybrał pośrednią drogę między świecką filozofią a ortodoksyjnym chrześcijaństwem, biorąc jako punkt wyjścia dla swych rozważań zjawisko przeżycia religijnego. Dostrzegał on istotę religii właśnie w przeżyciu, w uzmysławianiu sobie przez wiernego całkowitej zależności od Boga. Te elementy ocenił jako klucz do każdej innej doktryny chrześcijańskiej. Brak poczucia zależności od Boga uznał za istotę grzechu. Chrystus był (wg Schleiermachera) człowiekiem zależnym do końca od Boga w każdym działaniu, myśli, czynie i słowie. Zależność ta wyrażała się w istnieniu Boga w Nim (w Jezusie). Misją Jezusa miało być uzmysłowienie ludziom tej całkowitej zależności.
Schleiermachera uznaje się też za twórcę teologii liberalnej.
e) bycie- w-świecie
Pojęcie czasu u Heideggera jest ściśle powiązane z jego koncepcją jestestwa. I tak Heidegger twierdzi, że „jestestwo egzystując jest swoim światem”, natomiast samo bycie jestestwa określa on jako „troskę”. Ontologicznym sensem tej troski jest czasowość (bowiem to właśnie czasowość uwydatnia charakteryzującą jestestwo sytuacją przemiany od przeglądowego zatroskania do teoretycznego odkrywania). Z tego wynika kolejne założenie filozofa, a mianowicie, że jedność oznaczoności ( tzn. ontologiczne ukonstytuowanie świata) także znajduje ugruntowanie w czasowości. Dalej Heidegger twierdzi, że „egzystencjalno-czasowy warunek możliwości świata polega na tym, że czasowość jako ekstatyczna jedność posiada pewien horyzont”. Z kolei horyzont całej czasowości określa to, na co faktycznie egzystujący byt jest z istoty otwarty. Tak występująca czasowość bycia-w-świecie okazuje się zatem fundamentem specyficznej przestrzenności jestestwa. Warto jeszcze podkreślić, że czasowość nie uczasawia się ciągle na podstawie właściwej przyszłości. Ta nieciągłość nie oznacza jednak, że czasowości brak przyszłości, lecz że uczasowienie tej ostatniej jest po prostu zmienne. Co niewątpliwie ważne, filozof ten uważa, że czas, a dokładniej czasowość, jest niezbędnym elementem nauki. Twierdzi on bowiem: „Pojęcie egzystencjalne rozumie naukę jako sposób egzystencji, a przez to jako modus bycia-w świecie, który byt bądź bycie odkrywa, bądź otwiera. W pełni zadawalającą egzystencjalną interpretację nauki można jednak przeprowadzić dopiero wtedy, gdy sens bycia i związek między byciem a prawdą zostaną rozjaśnione na gruncie czasowości egzystencji”. Zatem czas, tak jak ruch, siła i położenie, jest dającym się określić ilościowo momentem konstytutywnym. Całość tych momentów konstytuuje z kolei pełne egzystencjalne pojęcie nauki. Warto jeszcze wspomnieć, że egzystencjalno-czasowa interpretacja bycia w świecie -rozważa trzy rzeczy: 1. czasowość przeglądowego zatroskania 2. czasowy sens modyfikacji przeglądowego zatroskania w teoretyczne poznawanie tego, co obecne wewnątrz świata 3. czasowy problem transcendencji świata Aby uniknąć zbytniego zagłębiania się w szczegóły, co mogłoby spowodować odbiegnięcie od tematu pracy, dodam tutaj tylko krótkie wyjaśnienie powyższych punktów. Otóż „interpretacja czasowości zarówno przeglądowego, jak i zatroskanego o teorię bycia przy tym, co wewnątrz świata poręczne i obecne, pokazuje zarazem, jak ta sama czasowość już z góry jest warunkiem możliwości bycia- w świecie, na której w ogóle opiera się bycie przy wewnątrzświatowym bycie”. Ta czasowa interpretacja powinna według Heideggera wychodzić od następujących struktur: rozumienia, położenia, upadania i mowy (gdyż filozof uważa, że to właśnie w tych strukturach konstytuuje się otwartość). I tak „ rozumienie” oznacza „bycie-projektującym ku możności bycia, ze względu na którą jestestwo zawsze egzystuje”. Zdaniem Heideggera niewiedza nie polega zatem na braku rozumienia, lecz jest to niepełny modus projektowego charakteru możności bycia. Rozumienie zaś jako egzystowanie w obrębie jakiejkolwiek możności bycia jest pierwotnie przyszłościowe. Nie uczasowiłoby się ono jednak, gdyby nie było czasowe (tzn. określone równie pierwotnie przez byłość jak przez współczesność). Z koncepcją „rozumienia” łączą się ponadto pojęcia „okamgnienia” ( czyli „zatrzymanego zachwycenia jestestwa tym, co w sytuacji spotykane jest w postaci obejmowalnych zatroskaniem możliwości i okoliczności”), także pojęcie „uwspółcześniania”, jako w odróżnieniu do okamgnienia współczesności właściwej oraz pojęcie „zapomnienia”, które „stanowi czasowy sens sposobu bycia, zgodnie z którym zrazu i zwykle jestem byłym”. Z kolei jeśli chodzi o czasowość położenia, to „rozumienie” nigdy nie jest oderwane, lecz zawsze położone. Rozumienie ma pierwotne ugruntowanie w przyszłości, „położenie” natomiast uczasawia się pierwotnie w byłości. Heidegger traktuje także o czasowości lęku i trwogi (jako o przykładzie ogólnej czasowości nastrojów). Twierdzi on, że „chociaż oba modi położenia, lęk i trwoga, są oparte pierwotnie na byłości, to przecież pod względem ich własnego uczasowienia w całości troski ich źródło jest odmienne. Trwoga wypływa z przyszłości zdecydowania, lęk z zagubionej współczesności”. Co do kwestii czasowości upadania, to Heidegger przyjmuje następujące stanowisko: „Tak jak przyszłość umożliwia w sposób pierwotny rozumienie, a byłość nastrój, tak i trzeci konstytutywny moment struktury troski, „upadanie”, ma swój egzystencjalny sens we współczesności”. Natomiast pełna, konstytuowana przez rozumienie, położenie i upadanie otwartość („tu oto”) jest artykułowana w mowie. Mowa jest czasowa w samej sobie, „jako że wszelkie mówienie o..., na temat...i do...opiera się na ekstatycznej jedności czasowej'. Najlepszym podsumowaniem tego, co powyżej napisałam, są słowa samego Heideggera: „Rozumienie opiera się w pierwszym rzędzie na przyszłości (wybieganie bądź wyczekiwanie). Położenie uczasawia się najpierw w obrębie byłości (powtórzenie bądź zapomnienie). Upadanie jest czasowo zakorzenione najpierw we współczesności (uwspółcześnianie bądź okamgnienie). Zarazem rozumienie jest zawsze współczesnością, która „staję się byłą”. Zarazem położenie uczasawia się jako „uwspółcześniająca” przyszłość. Zarazem współczesność „wyskakuje” lub zostaje zatrzymana przez stającą się byłą przyszłość. Staje się tu widoczne, że w każdej ekstazie czasowość uczasawia się całkowicie, tzn. na ekstatycznej jedności aktualnie pełnego uczasowienia czasowości opiera się całokształt strukturalnej całości egzystencji, faktyczności i upadania, czyli jedność struktury troski”.
f) dekonstrukcja
Dekonstrukcja to termin filozoficzny stworzony przez Jacques'a Derridę w 1960 roku.
Odnosi się do wielości możliwych interpretacji i odczytań tekstu i języka, w kontekście tego, co sam tekst i język podkreśla jako istotne, ale także tego, co pomija. Jacques Derrida twierdził, że dekonstrukcja nie jest kierunkiem filozoficznym ani nową szkołą myślenia, a jedynie sposobem odbioru tekstu. Komentatorzy i kontynuatorzy Derridy stworzyli jednak charakterystyczny, odrębny nurt w filozofii. Jak twierdził sam Derrida, "nie ma nic poza tekstem" i każdy komentarz na temat dzieła, także pochodzący od autora, jest jedynie przyczynkiem, kolejnym odrębnym tekstem podlegającym interpretacjom, lecz bynajmniej nie uprzywilejowanym. Termin dekonstrukcji nie ma precyzyjnej definicji, także dlatego, że unikał jej sam autor, czerpiąc zarówno z twórczości Heideggera (i jego pojęcia destruktion), jak i z idei Innego u Lévinasa. Choć sam autor terminu nie uważał się za postmodernistę, dekonstrukcja uważana jest za jedno z kluczowych podejść w ramach tego kierunku badań społecznych i filozofii. Ponieważ dekonstrukcja jest także sposobem interpretacji tekstu i kultury, jest obecna zarówno w filozofii, jak i w antropologii, socjologii, a także oczywiście w literaturoznawstwie.
g) definicja tekstu - Barthes
Roland Barthes (ur. 12 listopada 1915 w Cherbourg, Normandia, zm. 25 marca 1980 w Paryżu) - francuski krytyk literacki, pisarz, czołowy przedstawiciel strukturalizmu i poststrukturalizmu francuskiego, teoretyk semiologii.
Urodził się jako syn Louisa Barthesa, służącego wówczas w marynarce wojennej, oraz jego towarzyszki życia Henriette Bnger. Ojca stracił wcześnie - Louis Barthes poległ podczas bitwy morskiej na Morzu Północnym. Lata dzieciństwa spędził w Bayonne, wychowywany przez matkę i ciotkę, kobietą bardzo muzykalną, która udzielała mu lekcji gry na fortepianie; w 1924 roku razem z matką przeprowadzili się do Paryża. W autobiograficznym tekście Barthes wspomina: "W mojej przeszłości najbardziej fascynuje mnie dzieciństwo; to właśnie ono - i tylko ono - kiedy spoglądam wstecz - sprawia, że nie żałuję czasu minionego".
Przez całe życie wielkie znaczenie miał dla Barthesa teatr. Już jako uczeń udzielał się w szkolnej trupie teatralnej - jedną z jego najważniejszych ról była rola króla Dariusza. W pracy maturalnej zajmował się tragedią grecką. Swoje Essais critiques poświęcił teatrowi awangardowemu.
Barthes był bardzo obiecującym studentem - studiował w latach 1935-1939 na Sorbonie - licencjat uzyskał na podstawie pracy z literatury klasycznej. Naukę często musiał przerywać ze względu na zły stan zdrowia - cierpiał na gruźlicę, często musiał udawać się do sanatorium. To właśnie z tego względu musiał pożegnać się z myślą o dalszej karierze akademickiej, z tego też względu nie został powołany do armii w chwili wybuchu II wojny światowej.
Lata 1939-1948 spędził Barthes na studiowaniu gramatyki i filologii; opublikował wówczas pierwsze prace, parał się medycyną. W roku 1948 powrócił do zajęć akademickich - podejmował (raczej dorywczo) pracę w Instytutach Francuskich we Francji, Rumunii i Egipcie. Udzielał się wówczas jako autor w lewicowym czasopiśmie paryskim Combat - z artykułów tam publikowanych stworzył swe pierwsze poważne dzieło Le degré zéro de l'écriture(1953). W 1952 roku Barthes trafił do Centre national de la recherche scientifique, gdzie studiował leksykologię i socjologię.
We wczesnych latach sześćdziesiątych zajmował się semiologią i strukturalizmem - pracował na różnych stanowiskach w różnych miastach we Francji; jego - widoczne w publikowanych wówczas pracach - nieortodoksyjne myślenie sprawiło, że znalazł się w konflikcie z innymi myślicielem francuskim, Raymondem Picardem, który zaatakował new criticism (z kierunkiem tym - błędnie - utożsamił on Barthesa) za obskurantyzm i brak szacunku dla korzeni kultury literackiej.
Pod koniec lat sześćdziesiątych Barthes ugruntował swą pozycję. Odbył podróże do USA i Japonii, pisał do awangardowego magazynu literackiego Tel Quel. W latach siedemdziesiątych kontynuował prace krytycznoliterackie, dążąc do nowych ideałów tekstualności i neutralności powieściowej.
W 1977 otrzymał katedrę semiologii w Collège de France. W tym samym roku zmarła jego matka - Barthes bardzo boleśnie przeżył tę stratę. W swym ostatnim wielkim dziele La chambre claire (Światło obrazu) Barthes przywołuje jej postać: tekst ten jest, z jednej strony, teorią komunikacji odbywającej się za pośrednictwem medium fotografii, z drugiej zaś medytacją nad starą fotografią matki.
W pracach lingwistycznych i semiotycznych Barthesa można wyróżnić trzy fazy: zrazu dla jego ujęcia mitologii codzienności (Mitologie) miarodajne były poglądy teoretyków takich jak André Gide, Karl Marx i Bertolt Brecht; później można dostrzec w nich wpływy językoznawców, pojawiają się zatem nazwiska takie, jak: Ferdinand de Saussure, Roman Ossipowicz Jakobson oraz Louis Hjelmslev. Nie chcąc dopuścić do powstania sytuacji, w której semiologia ugrzęźnie w dogmatach naukowych, Barthes podjął próbę uwzględniania w swych pracach perspektywy filozoficznej i psychologicznej, ulegając wpływowi dzieła Jacques'a Lacana.
Mimo to jakakolwiek systematyzacja dzieła Barthesa to zadanie problematyczne: zrazu zafascynowany jakimś tematem, wkrótce go porzucał, zajmował się czymś innym, pozostawiając dokończenie już rozpoczętego dzieła współpracownikom. Ta zasada "przedłużania" i "zmiany miejsca" (Barthes: dépaysement) uchodzi za "demitologizującą zasadę główną" dzieła Barthesa, choć niektórzy badacze dostrzegają w tym uleganie eskapizmowi.
Barthes był wielkim znawcą muzyki, był pianistą i kompozytorem. Interesował się też malarstwem - zachęcił go do tego jego przyjaciel Cy Twombly.
Potrącony 25 lutego 1980 roku przez ciężarówkę (wychodził z przyjęcia u prezydenta François Mitterranda), Barthes zmarł miesiąc później w paryskim szpitalu.
Zbiór (rzekomej) korespondencji Barthes'a, dokumentujący plany akademickie, ogromną miłość do matki i niezwykle intensywną, homoseksualną miłość do Edmonda (pieszczotliwie i konsekwentnie nazywanego "cheri"), znaleźć można w książce Ewy Kulryluk "ENCYKLOPEDIEROTYK", SIC!, Warszawa 2001.
9. Myśliciele:
a) Luter ( prazasada interpretacji, jego wkład)
Marcin Luter (niem. Martin Luther, ur. 10 listopada 1483 w Eisleben, zm. 18 lutego 1546 tamże) - niemiecki reformator religijny, teoretyk i inicjator reformacji, mnich augustiański, doktor teologii. Autor 95 tez potępiających praktykę sprzedaży odpustów, w których odrzucał możliwość kupienia łaski bożej.
Pomimo że nie brał czynnego udziału w wystąpieniach religijnych i społeczno-politycznych, a jedynie pisał polemiki i katechezy, skupił wokół swojej idei całą opozycję Kościoła katolickiego. Przełożył Biblię na język niemiecki, był autorem Postylli Domowej, Małego i Dużego Katechizmu, Artykułów Szmalkaldzkich oraz wielu pieśni kościelnych, w tym ewangelickiego hymnu: Warownym grodem jest nasz Bóg (Eine feste Burg ist unser Gott).
Aby ocalić Marcina Lutra od prześladowań Fryderyk Mądry upozorował napad na niego i jego porwanie, a następnie pod przybranym imieniem rycerza Jerzego ukrył na zamku w Wartburgu. W tym odosobnieniu spędził Luter w sumie 10 miesięcy, a w trakcie pobytu tam studiował język hebrajski i grecki, przekładał psalmy, pisał traktaty, ale przede wszystkim dokonał tłumaczenia na język niemiecki Nowego Testamentu w 1522 roku, jako pierwowzór używając tekstu greckiego. Następnie, wspólnie z innymi wybitnymi językoznawcami (Jan Bugenhagen, Justus Jonas, Creuziger, Georg Roerer - korektor), a przede wszystkim z Aurogallusem i Melanchtonem, publikowano we fragmentach aż do 1535 kiedy to przetłumaczył całą Biblię, udostępniając w ten sposób wszystkim jej tekst. Tam powstała, również postylla, czyli zbiór kazań na każdy dzień roku kościelnego. Cała ta jego praca dała podwaliny nauki ewangelickiej.
Podstawę jego nauki stanowi pięć haseł: sola scriptura - jedynie Pismo, solus Christus - jedynie Chrystus, solum Verbum - jedynie Słowo (Boże), sola gratia (per fidem) - jedynie łaska (przez wiarę), sola fide - jedynie wiara.
b) Flacjus ( hermeneutyka filozoficzna)
Matthias Flacius Illyricus (Latin; Croatian Matija Vlačić Ilirik, German Matthias Flach) (March 3, 1520-March 11, 1575) was a Lutheran reformer.
He was born in Carpano, a part of Albona (today Labin) in Istria, son of Andrea Vlacich alias Francovich and Jacobea Luciani, daughter of a wealthy and powerful Albanian family. His mother's uncle was the Lutheran Baldo Lupetina who later was condemned to death in Venice for his faith.
He lost his father during his early childhood. At the age of sixteen he went to study in Venice where he was taught by the humanist Giambattista Cipelli (Baptista Aegnatius / Battista Egnazio). At the age of seventeen, he intended to join a monastic order, with a view to sacred learning. His intention, however, was diverted by his uncle, Baldo Lupetina, provincial of the Franciscans and sympathetic to the Reformation cause, who convinced him to start a university career. He continued his studies in Basel in 1539, then went to Tübingen and finally ended up in Wittenberg where in (1541) he was welcomed by Melanchthon. There he came under the influence of Martin Luther. In 1544, Flacius was appointed professor of Hebrew at Wittenberg. In the following year he married a pastor's daughter.
c) Schleiermacher ( dwie interpretacje)
Schleiermacher Friedrich Ernst Daniel (1768-1834), niemiecki teolog protestancki i filozof romantyczny, także kaznodzieja, nazywany odnowicielem myśli reformacji. Pozostawał pod wpływem B. Spinozy oraz I. Kanta. Jego koncepcje były podobne do myśli F.W.J. Schellinga. Stał na stanowisku panteistycznym, uznając tożsamość duchowego absolutu i wszechświata. W swej "religii serca" kładł nacisk na poznanie intuicyjne i kontemplację. Stworzył podwaliny hermeneutyki, czyli metody filozoficznego rozumienia sensu różnych dzieł literackich, uważając ją za podstawową metodę humanistyki. Był zwolennikiem rozdzielenia państwa i Kościoła. Główne dzieło: Der christliche Glaube nach den Grundsätzen der evangelischen Kirche in Zusammenhänge dargestellt (1821).
d) Dilthey ( metodologiczny charakter hermeneutyki, hermeneutyka a metodologia)
Wilhelm Christian Ludwig Dilthey (ur. 19 listopada 1833 w Wiesbaden-Biebrich, zm. 1 października 1911 w Seis am Schlern) - niemiecki filozof.
Autor Einleitung in die Geisteswissenschaften (1883). Dokonał metodologicznego rozróżnienia nauk humanistycznych (Geisteswissenschaften) i nauk przyrodniczych (Naturwissenschaften). Jego zdaniem w humanistyce uprawnione są oprócz sądów o faktach i sądów o prawach, także sądy wartościujące. Podstawową jednak różnicą między tymi rodzajami nauk jest ich cel: nauki przyrodnicze dążą do poznania zjawisk; nauki humanistyczne - do ich rozumienia (czyli przeżywania). Humanistyka powinna unikać schematów, natomiast trzymać się życia. Wprowadził rozumienie "pokolenia humanistycznego" jako grupy jednostek istniejących jednocześnie, podlegających tym samym wpływom i uzależnionych od tych samych zdarzeń, a przez to w podobny sposób pojmujących rzeczywistość. Związany z kierunkiem filozoficznym - hermeneutyką.
e) Heidegger ( ontohermeneutyka, na poziomie ontologicznym, rozumienie, wykładnia, wypowiedź - 3 funkcje)
Martin Heidegger (ur. 26 września 1889 w Meßkirch, zm. 26 maja 1976 we Fryburgu Bryzgowijskim) - filozof niemiecki. Myśl filozoficzna Heideggera uznawana bywa za jedną z najważniejszych w filozofii XX wieku.
Studiował na uniwersytetach we Fryburgu oraz Marburgu pod kierunkiem Henryka Rickerta. Profesorem filozofii został w roku 1928. 23 kwietnia 1933 roku, został rektorem Uniwersytetu we Fryburgu i wstąpił do NSDAP publicznie dając wyraz swego poparcia dla nazizmu.[1] Dokładnie rok później podał się do dymisji i wycofał swoje poparcie.
a najważniejsze dzieło Heideggera uznaje się Bycie i czas (niem. Sein und Zeit (1927). Heidegger zajmuje się w nim, określanym przez siebie jako fundamentalne, pytaniem o sens bycia i analizą ontologiczną ludzkiego bycia (jestestwa, Dasein).
Myśl Heideggera nieustannie ewoluowała motywowana pragnieniem jak najlepszego naświetlenia problemu Bycia. Rozwój ten konfrontując stanowisko Heideggera z tradycją filozofii europejskiej, doprowadził go do przekonania, iż techniczny język filozofii nie jest w stanie zdać w istocie sprawy z tego co od początku chciał wyrazić. Potrzeba kreacji własnego języka zaowocowała całą gamą nowych metaforycznych terminów, o rozmyślnie poetyckiej wręcz sile wyrazu.
Upraszczając można wyróżnić wczesny i późny etap filozofii Heideggera. Głównym dziełem pierwszego okresu jest Bycie i Czas, w którym sformułowany został zasadniczy rdzeń jego myśli. Dalsza droga Heideggera jest właściwie próbą jak najbardziej adekwatnego wyrażenia problemów zarysowanych w tym dziele. W wielkim uproszczeniu problematyka Bycia i Czasu przedstawia się następująco:
Jądro filozofii Heideggera stanowi problem Bycia (Sein). Podczas gdy tradycyjna ontologia koncentrowała swoje wysiłki wokół bytu, dla Heideggera kluczowym zagadnieniem pomijanym właściwie przez dotychczasową filozofię jest kwestia Bycia tegoż Bytu. Zadaniem nowej (według określenia Heideggera „fundamentalnej”) ontologii ma być zatem naświetlenie zapoznanego zagadnienia Bycia. Rozróżnienie między Bytem a Byciem to tzw. różnica ontologiczna.
Bycie dla Heideggera to egzystencja (to wyróżnia człowieka od pozostałych bytów). Swoim życiem człowiek daje już jakąś odpowiedź, ale nie zdaje sobie z tego sprawy. Stąd kierowanie uwagi na to, co jest wokół (ludzie, rzeczy). Bycie bytu jest wolą. Każdy byt jest bytem woli. Podstawą bytu z kolei jest bycie. Bycie wyzwala byt w ryzyko (bycie to ryzykowanie), które opiera się na woli. Od nas samych zależy, jak postąpimy w naden sytuacji (ryzyku). Trzeba też pamiętać, iż byt jako zaryzykowany, położony jest na "wadze". Całość wiąże się z problematyką bycia lub nie bycia w "otwartym". "Otwarte", jako pojęcie, w którym człowiek nie funkcjonuje. Termin ten jest dla zwierząt i roślin, bo nie zdają sobie z tego sprawy. Zatem "otwarte" jest tym, co nie zastanawia (bo nie grozi).
f) Gadamer ( fuzja horyzontów, język, logika pytań i odpowiedzi)
Hans-Georg Gadamer (ur. 11 lutego 1900 w Marburgu, zm. 13 marca 2002 w Heidelbergu) - filozof, humanista, historyk filozofii, filolog, współtwórca XX-wiecznej hermeneutyki filozoficznej, uznawany za jednego z najważniejszych współczesnych filozofów niemieckich.
Znany zwłaszcza jako autor „Wahrheit und Methode”, rozprawy o kluczowym znaczeniu dla zrozumienia współczesnej filozofii. Urodził się w Marburgu, do 1919 mieszkał we Wrocławiu, gdzie jego ojciec kierował wrocławskim Instytutem Farmaceutycznym. Po ukończeniu Gimnazjum Świętego Ducha, Hans-Georg rozpoczął w 1918 studia filozoficzne na Uniwersytecie Wrocławskim. W 1919 przeniósł się do Marburga, stolicy neokantyzmu, gdzie kontynuował studia filozoficzne, pozostając pod wpływem P. Natorpa i N. Hartmanna. Pod ich kierunkiem napisał rozprawę doktorską, obronioną „summa cum laude” w 1922. W tym samym czasie nawiązał kontakty z wybitnymi marburskimi filologami: E. R. Curtiusem, W. Jaegerem, P. Friedlanderem, a także z teologiem protestanckim R. Bultmannem.
W 1923 udał się do Fryburga, gdzie słuchał wykładów M. Heideggera i uczestniczył w seminariach prowadzonych przez E. Husserla. Gdy do Marburga przybył Martin Heidegger, Gadamer utwierdził się w przekonaniu o konieczności ostatecznego zerwania z tradycją neokantowską. Niepewny dalszej kariery akademickiej rozpoczął w 1924 studia z filologii klasycznej pod kierunkiem Friedlandera, które ukończył egzaminem państwowym w 1927. Pod wpływem Heideggera zdecydował się na otwarcie przewodu habilitacyjnego, zakończonego w 1928 pracą pt. „Platos dialektische Ethik”, po czym rozpoczęły się "bezpańskie lata" privatdocentury.
Rok 1933 przyniósł zmiany polityczne w Niemczech, których filozof nie akceptował, nie zdecydował się jednak na emigrację, jak to uczynił ceniony przez niego T. Mann, ani na choćby krótkotrwałą współpracę z reżimem nazistowskim, jak Heidegger. W okresie tym publikował niewiele, poświęcając się pracy wykładowcy.
W 1937 został profesorem nadzwyczajnym na Wydziale Filozofii uniwersytetu w Marburgu. W 1939 przeniósł się na uniwersytet w Lipsku, gdzie jako profesor zwyczajny był: dyrektorem Instytutu Filozofii (1939), dziekanem Wydziału Filozofii (1945), a po zakończeniu działań wojennych rektorem uniwersytetu (od 1946 do 1947). Rozczarowany zmianami politycznymi w Niemczech Wschodnich zrezygnował z kariery w Lipsku i wyjechał do Frankfurtu nad Menem, gdzie przez krótki okres kierował katedrą filozofii.
Kolejny etap w karierze akademickiej Gadamera otwiera powołanie go na katedrę filozofii w Heidelbergu w 1949, którą objął po K. Jaspersie, po emigracji tego ostatniego do Szwajcarii. W 1953 wraz z H. Kuhnem założył "Philosophische Rundschau".
W 1960 ukazało się "Wahrheit und Methode", dzieło, które przyniosło Gadamerowi światowe uznanie. W latach 1967-1971 uczestniczył w ważnej dla filozofii niemieckiej debacie z J. Habermasem.
Przejście na emeryturę w 1968 nie zmniejszyło jego aktywności naukowej. Wyjechał na wykłady do USA. Pobyt w Boston College w 1971 poszerzył wpływy jego myśli za oceanem oraz nawiązał bliskie kontakty z R. Rortym i R. Bernsteinem.
g) Ricoeur ( wyjaśnianie a rozumienie , tekst - hermeneutyka tekstualna)
Paul Ricoeur (ur. 27 lutego 1913 w Valence, zm. 20 maja 2005 pod Paryżem), filozof francuski, jeden z największych myślicieli francuskich II połowy XX wieku.
Był działaczem socjalistycznym i chrześcijańskim (protestanckim). Jest autorem dzieł filozoficznych dotyczących wielu dziedzin: polityki, psychoanalizy, egzegezy biblijnej, poetyki, teorii literatury. Ricoeur - zdeklarowany pacyfista i przeciwnik totalitaryzmu - został zmobilizowany w 1939 i spędził cztery lata w Niemczech w obozie jenieckim. Po wojnie został profesorem - najpierw Sorbony, następnie uniwersytetu w Nanterre pod Paryżem, skąd wyszła rewolta studencka w maju 1968. W 1970 podał się do dymisji. O Ricoeura-wykładowcę zabiegało wiele uczelni europejskich i amerykańskich. Wykładał na uniwersytetach w Chicago i Yale, w Montrealu, w Louvain i Genewie.
1