PRAWO KONSTYTUCYJNE- ĆWIECZENIA
USTRÓJ SĄDOWNICTWA
Rok 1997:
konstytucjonalizacja KRS i NSA,
konstytucjonalizacja zasady instancyjności,
dekonstytucjonalizacja prokuratury.
Novum konstytucyjne to także dualistyczne ujęcie władzy sądowniczej.
Władzę sądowniczą sprawują sądy i trybunały.
Sądy są organami państwa sprawującymi wymiar sprawiedliwości polegający na stosowaniu prawa do konkretnych zdarzeń i władczym rozstrzyganiu sporów ze stosunków prawnych.
Sądy, które ten wymiar sprawują to sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe.
Władza sądownicza jest pojęciem szerszym, bo oprócz sądów obejmuje także Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu.
Zarówno sądy, jak i trybunały wydają wyroki w imieniu RP.
Zarówno sądy, jak i trybunały charakteryzuje odrębność i niezależność od innych władz. Niezależności nie niweczą nominacje sędziowskie dokonywane przez Prezydenta RP: nie powołuje on sędziów z własnej inicjatywy, lecz na wniosek KRS.
KRAJOWA RADA SĄDOWNICTWA
KRS strzeże niezawisłości sędziowskiej i niezależności sądów.
UPRAWNIENIA KRS
KRS w szczególności:
podejmuje uchwały w sprawach wystąpienia do TK o zbadanie zgodności z Konstytucją RP aktów normatywnych w zakresie dotyczącym niezależności sądów i niezawisłości sędziów;
rozpatruje i ocenia kandydatury do pełnienia urzędu sędziowskiego na stanowiskach sędziów SN i NSA oraz sądów powszechnych, wojskowych i administracyjnych;
przedstawia Prezydentowi RP wnioski o powołanie sędziów w SN, NSA, sądach powszechnych i wojskowych;
rozpatruje wnioski o przeniesienie sędziów w stan spoczynku, wyraża zgodę na dalsze zajmowanie stanowiska sędziego, który ukończył 65 rok życia;
rozpatruje wystąpienia sędziów w stanie spoczynku o powrót na stanowisko sędziowskie;
wyraża opinie w sprawie powołania i odwołania prezesa albo wice- prezesa sądu powszechnego albo sądu wojskowego.
STATUS PRAWNY KRS
KRS jest częścią struktury centralnych organów administracji wymiaru sprawiedliwości z pewnymi uprawnieniami właściwymi dla samorządu zawodowego.
SKŁAD KRS
KRS składa się z:
Pierwszego Prezesa SN, Prezesa NSA, Ministra Sprawiedliwości i osoby powołanej przez Prezydenta RP,
piętnastu członków wybranych spośród sędziów SN, sądów powszechnych, sądów administracyjnych i sądów wojskowych,
czterech członków wybranych przez Sejm spośród posłów oraz dwóch członków wybranych przez Senat spośród senatorów.
UPŁYW KADENCJI
Kadencja członków KRS trwa 4 lata.
Mandat członka Rady wygasa przed upływem czteroletniej kadencji w razie:
śmierci,
zrzeczenia się mandatu,
odwołania przez organ, który dokonał wyboru,
powołania sędziego na inne stanowisko sędziowskie,
wygaśnięcia mandatu posła lub senatora,
wygaśnięcia albo rozwiązania stosunku służbowego sędziego,
przejścia lub przeniesienia sędziego w stan spoczynku.
PREZYDIUM RADY
Rada powołuje i odwołuje ze swego grona członków Prezydium Rady: Przewodniczącego, dwóch wice- przewodniczących i trzech członków.
Prezydium Rady kieruje pracami Rady.
Przewodniczący reprezentuje Radę na zewnątrz.
FINANSOWANIE
Koszty działalności Rady są pokrywane z budżetu państwa.
Członkowie Rady w związku z pełnieniem obowiązków w Radzie otrzymują: diety i zwrot kosztów podróży służbowych.
SĄDY POWSZECHNE
WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI jest to działalność sądów polegająca na konkretyzowaniu i realizowaniu norm prawnych w celu ochrony praworządności.
SĄDY GRODZKIE
Sądom grodzkim ustawa powierza rozpoznawanie spraw:
o wykroczenia w pierwszej instancji,
o wykroczenia skarbowe i przestępstwa skarbowe zagrożone karą grzywny, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności do lat 2,
o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego, z wyjątkiem spraw podlegających rozpoznaniu z udziałem ławników,
o pozostałe przestępstwa podlegające rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym,
cywilnych podlegających rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym.
SĄDY POWSZECHNE
Sądami powszechnymi są sądy apelacyjne, sądy okręgowe i sądy rejonowe. Sprawy należące do sądów powszechnych rozpoznają sądy rejonowe, z wyjątkiem spraw przekazanych ustawami do właściwości sądów okręgowych. Sądy okręgowe rozpoznają ponadto środki odwoławcze od orzeczeń sądów rejonowych, środki odwoławcze od orzeczeń sądów okręgowych wydanych w pierwszej instancji rozpoznają sądy apelacyjne.
ZASADY WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI
Ustawa wymienia następujące zasady:
powoływania sędziów przez Prezydenta RP na wniosek KRS,
udziału czynnika społecznego w rozpoznawaniu spraw,
wydawania wyroków w imieniu RP,
nadzoru judykacyjnego Sądu Najwyższego,
jawności postępowania,
instancyjności postępowania.
ZASADA JEDNOLITOŚCI SĄDÓW- sądy wydają wyroki w imieniu RP; jednolita struktura sądów oraz jednolita podstawa orzekania, którą jest prawo.
NIEZALEŻNOŚĆ SĄDÓW oznacza, iż orzeczenie sądowe nie może być zmienione zarówno przez organy prawodawcze, jak i wykonawcze.
NIEZAWISŁOŚĆ SĘDZIÓW polega natomiast na ich podległości jedynie Konstytucji i ustawom. Orzekają oni wyłącznie na podstawie ustawy (umowy międzynarodowej, rozporządzenia z mocą ustawy) i zgodnie z własnym sumieniem.
GWARANCJE ZASADY NIEZAWISŁOŚCI SĘDZIOWSKIEJ
powoływanie sędziów przez Prezydenta RP na wniosek KRS,
powoływanie na czas nieoznaczony,
nieusuwalność sędziego poza przypadkami określonymi w ustawie,
immunitet sędziowski,
niepołączalność i apolityczność,
wynagrodzenie odpowiadające godności pełnionego urzędu.
Immunitet sędziowski polega na uzależnieniu zatrzymania lub pociągnięcia do odpowiedzialności karnej sądowej lub administracyjnej od zezwolenia właściwego sądu dyscyplinarnego. Nietykalności nie dotyczy zatrzymanie na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa.
Immunitet formalny, względny
Immunitet nietykalności
Uchylić immunitet może sąd wskazany w ustawie.
STAN SPOCZYNKU
Sędzia przechodzi w stan spoczynku z dniem ukończenia 65 roku życia, chyba że KRS, na wniosek sędziego, po zasięgnięciu opinii kolegium właściwego sądu, wyrazi zgodę na dalsze zajmowanie stanowiska, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez sędziego 70 roku życia.
PRZESŁANKI NOMINACJI
Na urząd sędziego może być powołany ten, kto:
posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich,
jest nieskazitelnego charakteru,
ukończył 29 lat,
ukończył wyższe studia prawnicze i uzyskał tytuł magistra,
jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków sędziego,
złożył egzamin sędziowski lub prokuratorski,
pracował w charakterze asesora sądowego lub prokuratorskiego co najmniej 3 lata lub referendarza sądowego co najmniej 5 lat.
Wymagania aplikacji, asesury i egzaminu nie dotyczą m.in. profesorów, doktorów habilitowanych nauk prawnych, prokuratorów, adwokatów i notariuszy.
APOLITYCZNOŚĆ
W okresie zajmowania stanowiska sędzia nie może należeć do partii politycznej ani brać udziału w żadnej działalności politycznej.
ŁAWNICY
Ławnikiem może być wybrany ten, kto:
posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich,
jest nieskazitelnego charakteru,
ukończył 30 lat,
jest zatrudniony lub zamieszkuje w miejscu kandydowania co najmniej od roku.
Ławników do sądów okręgowych oraz do sądów rejonowych wybierają rady gmin w głosowaniu tajnym.
W zakresie orzekania ławnicy są niezawiśli i podlegają tylko ustawom.
Kadencja ławników trwa 4 lata. Mandat ławnika wygasa w razie pozbawienia go praw publicznych prawomocnym wyrokiem sądowym. Rada gminy może też odwołać ławnika z własnej inicjatywy lub na wniosek prezesa właściwego sądu w razie m.in. niewykonywania obowiązków ławnika.
ORGANIZACJA I STRUKTURA SĄDÓW
Sąd rejonowy tworzy się dla jednej lub większej liczby gmin. Sąd okręgowy tworzy się dla obszaru właściwości co najmniej dwóch sądów rejonowych (okręg sądowy). Sąd apelacyjny tworzy się dla obszaru właściwości co najmniej dwóch okręgów sądowych.
Minister Sprawiedliwości, po zasięgnięciu opinii KRS, w drodze rozporządzenia, tworzy i znosi sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne oraz ustala ich siedziby i obszary właściwości.
ORGANY SĄDÓW
Organami sądów są:
w sądach apelacyjnych i okręgowych: prezes sądu oraz kolegium sądu,
w sądach rejonowych: prezes sądu.
NADZÓR MINISTRA SPRAWIEDLIWOŚCI
Minister Sprawiedliwości sprawuje zwierzchni nadzór nad działalnością administracyjną sądów, a także jest organem kreacyjnym dla prezesa i wiceprezesa sądu rejonowego, okręgowego i apelacyjnego.
PREZES SĄDU
Prezes sądu:
kieruje sądem i reprezentuje go na zewnątrz,
pełni czynności z zakresu administracji sądowej,
jest zwierzchnikiem służbowym sędziów danego sądu,
powierza sędziom pełnienie funkcji i zwalnia z ich pełnienia po zasięgnięciu wymaganych opinii.
Prezesa sądu apelacyjnego powołuje Minister Sprawiedliwości spośród sędziów sądu apelacyjnego po zasięgnięciu opinii zgromadzenia ogólnego sędziów apelacji.
Prezesa sądu okręgowego powołuje Minister Sprawiedliwości spośród sędziów sądu okręgowego albo sądu apelacyjnego, po zasięgnięciu opinii zgromadzenia ogólnego sędziów okręgu i opinii prezesa przełożonego sądu apelacyjnego.
Prezesa sądu rejonowego powołuje Minister Sprawiedliwości spośród sędziów sądu rejonowego bądź sądu okręgowego po zasięgnięciu opinii kolegium przełożonego sądu okręgowego i prezesa przełożonego sądu okręgowego.
Kadencja prezesa sądu rejonowego trwa 4 lata, a prezesów pozostałych sądów powszechnych- 6 lat.
Prezes i wiceprezes sądu może być odwołany przez Ministra Sprawiedliwości w toku kadencji m.in. w przypadku rażącego niewywiązywania się z obowiązków służbowych.
KOLEGIUM SĄDU
Kolegium sądu:
ustala podział czynności w sądzie,
przedstawia zgromadzeniu ogólnemu sędziów opinie o kandydatach na stanowiska sędziów,
wyraża opinie o kandydacie na wiceprezesa sądu,
wyraża opinie o kandydatach na przewodniczących wydziałów.
Kadencja kolegium sądu trwa 2 lata.
W skład kolegium wchodzą zawsze: prezes i wiceprezesi + członkowie.
Kolegium sądu apelacyjnego składa się z trzech do pięciu członków wybieranych przez zgromadzenie ogólne sędziów sądu apelacyjnego.
Kolegium sądu okręgowego składa się z czterech do ośmiu członków wybieranych przez zgromadzenie ogólne sędziów okręgu spośród jego członków, w tym w połowie spośród sędziów sądu okręgowego.
SAMORZĄD SĘDZIOWSKI
Sędziowie tworzą samorząd sędziowski. Organami samorządu sędziowskiego są: zgromadzenie ogólne sędziów okręgu oraz zgromadzenie ogólne sędziów apelacji.
Zgromadzenie ogólne:
przedstawia KRS kandydatów na stanowiska sędziów,
wyraża opinie o kandydatach na prezesa sądu
wybiera członków kolegium sądu.
Zgromadzenie ogólne sędziów apelacji składa się z sędziów sądu apelacyjnego.
Zgromadzenie ogólne sędziów okręgu składa się z sędziów sądu okręgowego oraz delegatów sędziów sądów rejonowych.
WYDZIAŁAY SĄDU REJONOWEGO
cywilny, 2) karny, 3) rodzinny i nieletnich (sąd rodzinny), 4) pracy (sąd pracy), 5) ksiąg wieczystych
WYDZIAŁY SĄDU OKRĘGOWEGO
cywilny, 2) karny, 3) penitencjarny i nadzoru nad wykonywaniem orzeczeń karnych, 4) pracy (sąd pracy), 5) gospodarczy (sąd gospodarczy)
WYDZIAŁY SĄDU APELACYJNEGO
cywilny, 2) karny, 3) pracy i ubezpieczeń społecznych
W sądzie apelacyjnym w Warszawie działa ponadto Wydział Lustracyjny.
SĄD NAJWYŻSZY
ZADANIA SN
sprawowanie nadzoru nad działalnością wszystkich innych sądów w zakresie orzekania (z wyjątkiem sądów administracyjnych nad którymi nadzór sprawuje NSA),
zapewnienie prawidłowości i jednolitości wykładni prawa,
opiniowanie projektów nadesłanych ustaw.
SPOSÓB WYKONYWANIA NADZORU JUDYKACYJNEGO
Nadzór judykacyjny SN wykonywany jest przez:
rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń sądowych stosownie do przepisów prawa procesowego,
rozpoznawanie kasacji od prawomocnego orzeczenia sądu odwoławczego kończącego postępowanie sądowe,
podejmowanie uchwał mających na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce lub których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie,
podejmowanie uchwał zawierających rozstrzygnięcia zagadnień prawnych budzących poważne wątpliwości w konkretnej sprawie.
POWOŁYWANIE SĘDZIEGO SN
Sędziów SN powołuje na czas nieokreślony Prezydent RP na wniosek KRS.
Pierwszy Prezes SN powoływany jest również przez Prezydenta RP na sześcioletnią kadencję spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne SN.
Na stanowisko sędziego SN może być powołany ten, kto oprócz kwalifikacji sędziowskich wyróżnia się wysokim poziomem wiedzy prawniczej oraz doświadczeniem zawodowym popartym co najmniej dziesięcioletnim okresem pracy lub służby na stanowisku sędziego, prokuratora i radcy prawnego albo wykonywaniem zawodu adwokata.
ODWOŁANIE SĘDZIEGO SN
Odwołanie sędziego SN przez Prezydenta na wniosek KRS następuje z przyczyn „naturalnych”: zrzeczenie się stanowiska, choroba, wiek.
Wygaśnięcie stosunku służbowego sędziego następuje w przypadku:
śmierci,
zrzeczenia się urzędu lub statusu sędziego w stanie spoczynku,
prawomocnego orzeczenia przez sąd środka karnego w postaci pozbawienia praw publicznych lub zakazu zajmowania stanowiska sędziego,
prawomocnego orzeczenia sądu dyscyplinarnego o złożeniu sędziego z urzędu,
utraty obywatelstwa polskiego.
STRUKTURA SN
SN dzieli się na: Izbę Cywilną, Izbę Karną, Izbę Wojskową oraz Izbę Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych.
Izby SN sprawują w granicach swoich właściwości rzeczowych nadzór nad orzecznictwem sądów powszechnych i wojskowych. Pracami każdej z izb SN kieruje jeden z prezesów SN.
Na czele Sądu Najwyższego stoi Pierwszy Prezes, który kieruje jego pracami.
ORGANY SN
Organami Sądu Najwyższego są: Pierwszy Prezes SN, Prezes SN + organy kolegialne, które są także organami samorządu sędziowskiego.
ZGROMADZENIE OGÓLNE
W SN działają następujące organy kolegialne: Zgromadzenie Ogólne Sędziów SN, zgromadzenie sędziów izb SN oraz Kolegium SN.
Do zakresu działania Zgromadzenia Ogólnego należy m.in.:
omawianie raz do roku informacji Pierwszego Prezesa o całokształcie działalności SN,
wysłuchiwanie raz do roku sprawozdań z działalności Kolegium SN,
przedstawianie KRS kandydatów na stanowiska sędziów SN.
KOLEGIUM SN
W skład Kolegium SN wchodzą: Pierwszy Prezes, prezesi SN oraz wybrani przez zgromadzenia izb sędziowie SN.
Do zakresu działania Kolegium SN należy m.in.:
ustalanie na okres roczny podziału czynności,
opiniowanie kandydatów na sędziów SN.
SĄDY SZCZEGÓLNE
SĄDY ADMINISTRACYJNE
WŁAŚCIWOŚĆ SĄDÓW ADMINISTRACYJNYCH
Według art. 1 ustawy- Prawo o ustroju sądów administracyjnych- sądy administracyjne sprawują wymiar sprawiedliwości przez kontrolę działalności administracji publicznej oraz rozstrzyganie sporów kompetencyjnych i o właściwość między organami jednostek samorządu terytorialnego, samorządowymi kolegiami odwoławczymi a organami administracji rządowej.
Kontrola ta jest wykonywana pod względem zgodności z prawem (kryterium legalności).
Z art. 184 Konstytucji wynika, że kontrola ta obejmuje orzekanie o zgodności z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego i aktów normatywnych terenowych organów administracji rządowej.
Według art.2 sądami administracyjnymi są: NSA oraz wojewódzkie sądy administracyjne.
Art.3 mówi o właściwości w ramach sądownictwa administracyjnego. Zasadą jest, że wojewódzkie sądy administracyjne rozpatrują sprawy należące do właściwości sądów administracyjnych w pierwszej instancji. NSA sprawuje nadzór nad działalnością wojewódzkich sądów administracyjnych w zakresie orzekania, a więc jest to nadzór judykacyjny i polega w szczególności na rozpoznawaniu środków odwoławczych od orzeczeń wojewódzkich sądów administracyjnych i podejmowaniu uchwał wyjaśniających zagadnienia prawne. NSA rozpatruje również inne sprawy należące do ich właściwości na wniosek ustaw szczególnych.
PREZES NSA
Prezes NSA jest organem kadencyjnym. Prezesa NSA powołuje Prezydent RP na sześcioletnią kadencję spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów NSA. Prezes NSA kieruje pracami tego Sądu oraz reprezentuje go na zewnątrz.
SĘDZIOWIE
Wymagania na stanowisko sędziego wojewódzkiego sądu administracyjnego są określone w art.6 ustawy, natomiast wymagania na stanowisko sędziego NSA- w art.7 ustawy.
ORGANY WOJEWÓDZKIEGO SĄDU ADMINISTRACYJNEGO:
prezes sądu, zgromadzenie ogólne sędziów wojewódzkiego sądu administracyjnego oraz kolegium wojewódzkiego sądu administracyjnego
ORGANY NSA
Prezes NSA, Zgromadzenie ogólne Sędziów NSA oraz Kolegium NSA
IZBY NSA
Izba Finansowa, Izba Gospodarcza, Izba Ogólnoadministracyjna
SĄDY WOJSKOWE
Orzekają jedynie w sprawach karnych. Specyficzny jest tu krąg podsądnych: żołnierze w czynnej służbie wojskowej, wyjątkowo pracownicy cywilni wojska.
W pierwszej instancji rozpoznają sprawy sądy garnizonowe. W postępowaniu odwoławczym orzekają sądy okręgowe. Sądy okręgowe są właściwe ponadto w pierwszej instancji co do przestępstw o dużym ciężarze gatunkowym. Apelacje wówczas rozpoznawane są przez Izbę Wojskową Sądu Najwyższego, który sprawuje nadzór nad działalnością sądów wojskowych w zakresie orzekania. Nadzór administracyjny sprawowany jest natomiast przez Ministra Sprawiedliwości, a nadzór służbowy przez Ministra Obrony Narodowej.
Sędzią sądu wojskowego może być jedynie oficer w służbie czynnej.
Organem samorządu sędziowskiego jest Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądów Wojskowych.
UPRAWNIENIA ZGROMADZENIA OGÓLNEGO SĘDZIÓW SĄDÓW WOJSKOWYCH
przedstawia KRS kandydatów na stanowiska sędziów sądów wojskowych,
wybiera członka KRS,
wybiera członków kolegium wojskowych sądów okręgowych,
wypowiada się w sprawach obowiązków i praw sędziów.
ORGANY SĄDU
w wojskowym sądzie okręgowym: prezes sądu oraz kolegium wojskowego sądu okręgowego,
w sądzie garnizonowym: prezes sądu.
RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH I RZECZNIK PRAW DZIECKA
PODSTAWOWE CECHY OMBUDSMANA
samodzielny organ państwowy oddzielony od administracji i sądownictwa ustanowiony w konstytucji,
jego funkcje mieszczą się w funkcji kontrolnej parlamentu, jest on powoływany przez parlament,
kierowane są do niego skargi na działanie administracji, czasem także sądownictwa,
informuje parlament i opinię publiczną o stanie przestrzegania prawa,
bada legalność, czasem także sprawiedliwość i sprawność działania administracji,
dostęp do niego jest łatwy, działanie organu jest niesformalizowane, nie rozstrzyga spraw, tylko je bada, może udzielać zaleceń innym organom.
POWOŁYWANIE I ODWOŁYWANIE RPO
Jest on powoływany przez Sejm za zgodą senatu na wniosek Marszałka Sejmu albo grupy 35 posłów. Sejm, i tylko on, w ściśle określonych przez ustawę wypadkach może odwołać Rzecznika przed upływem kadencji.
ŚLUBOWANIE I SPRAWOZDANIE
Ponadto Rzecznik składa przed Sejmem ślubowanie, a także corocznie przedstawia Sejmowi i Senatowi sprawozdania ze swej działalności i uwagi o stanie przestrzegania prawa i wolności obywateli.
POZYCJA USTROJOWA RPO
Nie jest on organem Sejmu ani Senatu. Urząd Rzecznika jest urzędem samodzielnym i instytucjonalnie oddzielonym od innych organów państwa. Urząd Rzecznika został skonstruowany jako specjalny organ mający za zadanie ochronę praw i wolności obywateli. Podstawowym zadaniem Rzecznika jest kontrola sposobu przestrzegania praw i wolności obywateli w działalności innych organów państwa. RPO jest usytuowany jako organ kontroli i ochrony prawa wśród takich organów jak: Najwyższa Izba Kontroli i Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.
ORGAN NIEZALEŻNY
Jest to organ cieszący się statusem organu niezależnego od wszelkich organów państwowych, w tym przede wszystkim od organów administracji państwowej.
ORGAN NIEZAWISŁY
Jest to organ niezawisły w swej działalności
GWARANCJE NIEZAWISŁOŚCI RPO
zasada nieodwoływalności Rzecznika z jego stanowiska przed upływem kadencji,
immunitet formalny, względny; immunitet nietykalności,
reguła niepołączalności obowiązków RPO z jakimkolwiek innym zatrudnieniem oraz pełnieniem jakiejkolwiek innej funkcji publicznej czy z wykonywaniem innych zajęć zawodowych
apolityczność
ZASADA NIEODWOŁYWALNOŚCI RZECZNIKA Z JEGO STANOWISKA PRZED UPŁYWEM KADENCJI
Artykuł 7 ustawy o RPO wskazuje, że organ ten może być odwołany tylko w 3 przypadkach:
gdy zrzekł się wykonywania obowiązków,
gdy stał się trwale niezdolny do pełnienia obowiązków na skutek choroby, ułomności albo upadku sił,
gdy sprzeniewierzył się złożonemu ślubowaniu.
W pierwszym przypadku Rzecznik może być odwołany na wniosek Marszałka Sejmu zwykłą większością głosów przez Sejm w ogóle. W pozostałych przypadkach wniosek może pochodzić od Marszałka Sejmu lub grupy 35 posłów.
IMMUNITET I NIEPOŁĄCZALNOŚĆ
Rzecznik Praw Obywatelskich nie może być bez uprzedniej zgody Sejmu pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności- immunitet formalny.
Rzecznik Praw Obywatelskich nie może być zatrzymany lub aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa i jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania- immunitet nietykalności.
O zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się Marszałka Sejmu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.
Reguła niepołączalności obowiązków RPO z jakimkolwiek innym zatrudnieniem oraz pełnieniem jakiejkolwiek innej funkcji publicznej czy z wykonywaniem innych zajęć zawodowych. Konstytucja RP dopuszcza jedynie zajmowanie przez RPO stanowiska profesora szkoły wyższej.
Konstytucja nie czyni jednak z zasady niezależności absolutu bowiem w zakresie kontroli realizacji przez RPO jego roli i funkcji wyznaczonych, Konstytucja wyraziście wiąże Rzecznika z Sejmem, a także z Senatem. Związek ten przejawia się m.in. w obowiązku przedstawiania tym organom, raz do roku, informacji o działalności Rzecznika oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela.
SPOSÓB KREACJI RZECZNIKA
Uprawnienie zgłaszania kandydatów do urzędu Rzecznika służy Marszałkowi Sejmu oraz co najmniej 35- osobowej grupie posłów. Uchwała Sejmu w sprawie powołania Rzecznika musi zapaść bezwzględną większością głosów, w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów. Uchwała taka przekazywana jest niezwłocznie Marszałkowi Senatu, który winien zapewnić podjęcie przez Senat uchwały w sprawie wyrażenia zgody na powołanie Rzecznika w ciągu miesiąca od przekazania Senatowi uchwały Sejmu. Senat uchwałę swoją podejmuje zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby senatorów. Przed jej powzięciem Senat może wezwać kandydata do złożenia wyjaśnień i udzielenia odpowiedzi na pytania senatorów. Milczenie lub niemożność podjęcia stosownej uchwały przez Senat w ciągu miesiąca oznacza domniemane wyrażenie zgody na kandydata zaaprobowanego przez Sejm. Natomiast odmowa wyrażenia zgody przez Senat na kandydata Sejmu uruchamia procedurę powołania Rzecznika od początku, co oznacza, że Sejm musi ponownie powołać na stanowisko Rzecznika inną osobę. Procedura taka trwa dopóty, dopóki obie izby nie uzgodnią wspólnie aprobowanej kandydatury na urząd Rzecznika.
KADENCJA RPO
Konstytucja RP zmieniła czas trwania kadencji RPO ustalając ją na 5 lat.
Ustawa o RPO dopuszcza możliwość pełnienia przez tę samą osobę urzędu Rzecznika przez nie więcej niż dwie bezpośrednio po sobie następujące kadencje.
APARAT RPO
Zmiana ustawy o RPO z sierpnia 1991 r. dopuściła możliwość powołania na wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich przez Marszałka Sejmu nie więcej niż trzech zastępców Rzecznika, w tym zastępcy do spraw żołnierzy.
Nowela z 1991 r. stworzyła ponadto możliwość ustanowienia przez samego Rzecznika, za zgodą Sejmu, swoich pełnomocników terenowych.
ZAKRES ZADAŃ RZECZNIKA
Zadaniem Rzecznika jest ochrona praw podstawowych i wolności wymienianych w Konstytucji RP. Nowela ustawy o RPO z roku 2000 nakazuje, by w sprawach dzieci RPO współpracował z Rzecznikiem Praw Dziecka.
Nadto RPO ma konstytucyjny obowiązek ochrony uprawnień gwarantowanych też w innych niż Konstytucja aktach prawnych, o ile mają one charakter normatywny. RPO chroni też prawa i wolności człowieka gwarantowane w umowach międzynarodowych, aprobowanych przez RP poprzez ich ratyfikowanie.
PRAWO DO WYSTĄPIENIA Z WNIOSKIEM DO RPO
W art. 80 Konstytucji potwierdzono prawo każdego, czyje wolności lub prawa zostały naruszone przez organy władzy publicznej do występowania do RPO z wnioskiem o pomoc w ich ochronie.
PODMIOTOWY ZAKRES OCHRONY RPO
Nowela ustawy o RPO z 1991 r. przepisy swoje dotyczące ochrony praw i wolności obywateli polskich nakazuje stosować też do bezpaństwowców, a także cudzoziemców w takim zakresie, w jakim w Polsce przysługują im prawa i wolności. Rzecznik ma więc w sprawach o ochronę praw i wolności tak rozumianych obywateli przede wszystkim badać, czy w następstwie działań i zaniechań działania organów państwowych, organizacji i instytucji, nie nastąpiło naruszenie prawa, a nawet zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej.
KRYTERIA WYBORU NA URZĄD RPO
Kryteria, którym musi sprostać osoba piastująca urząd Rzecznika, musi ona:
być obywatelem polskim,
wyróżniać się wiedzą prawniczą, doświadczeniem zawodowym i wysokim autorytetem, tak z uwagi na swe walory moralne, jak i na ujawnione i znane uwrażliwienie społeczne.
APOLITYCZNOŚĆ RPO
W Konstytucji pojawił się zakaz należenia przez RPO do partii politycznej. Ponadto RPO nie może należeć do związku zawodowego ani prowadzić jakiejkolwiek działalności publicznej nie dającej się pogodzić z godnością jego urzędu.
ŁATWY DOSTĘP DO RPO
Ustawa o RPO wyraźnie wskazuje, że Rzecznik podejmuje właściwe czynności, wówczas gdy uzyska wiadomość, czy informację wskazującą, że prawa albo jakieś wolności obywatela zostały naruszone. Rzecznik może przy tym podjąć swoje działania, gdy zostanie przedstawiony mu stosowny wniosek przez samych obywateli albo ich organizacje, oraz gdy z wnioskiem takim wystąpią doń organy samorządowe. Rzecznik podejmuje też czynności na podstawie wniosku Rzecznika Praw Dziecka. Ponadto Rzecznik może podjąć czynności z własnej inicjatywy. Jednym z atutów współczesnego ombudsmana w ogóle jest łatwy dostęp do niego przez skarżącego się obywatela. Stąd ustawa zwalnia wniosek kierowany do Rzecznika od opłat i nie wymaga zachowania jakiejś szczególnej formy. Wymaga jedynie, aby wniosek taki zawierał oznaczenie wnioskodawcy, osoby, której prawa i wolności sprawa dotyczy oraz, by został określony przedmiot sprawy.
OBOWIĄZEK ZAPOZNANIA SIĘ Z KAŻDYM WNIOSKIEM; SWOBODA W DOBORZE SPRAW
Ustawa o RPO przyjęła zasadę swobody Rzecznika w doborze spraw wymagających jego interwencji. Oznacza to, że Rzecznik nie musi podjąć działań w następstwie każdego wniosku skierowanego doń. Rzecznik musi natomiast zapoznać się z każdym skierowanym do niego wnioskiem i dopiero po tym może:
podjąć sprawę,
poprzestać na wskazaniu wnioskodawcy przysługujących mu środków działania,
przekazać sprawę według właściwości,
nie podejmować sprawy.
OBOWIĄZEK ZAWIADOMIENIA WNIOSKODAWCY
W każdym wszakże wypadku obowiązkiem Rzecznika jest zawiadomienie o sposobie zajęcia się wnioskiem wnioskodawcy i osoby, której sprawa dotyczy.
PRZEDMIOTOWY ZAKRES KOMPETENCJI RPO
W zakresie tym mieszczą się wszelkie naruszenia praw i wolności obywateli, dotyczące tak sfery cywilnego, jak i wojskowego życia społecznego.
TRYB I FORMY DZIAŁANIA RZECZNIKA
KATALOG ZADAŃ RPO
Zadania RPO dadzą się skatalogować w pięć zasadniczych grup:
rozpatruje on indywidualne skargi obywateli i podejmuje stosowne czynności mające na celu likwidowanie zauważonych naruszeń w konkretnych przypadkach,
może występować z inicjatywami mającymi na celu usuwanie hierarchicznych niezgodności występujących pomiędzy aktami prawnymi,
może kierować do odpowiednich organów wnioski mające na celu podjęcie inicjatywy ustawodawczej,
wywiera wpływ na kształtowanie kierunków wykładni prawa dotyczącego praw i wolności obywatelskich,
ma obowiązek informowania Sejmu i Senatu, a także opinii publicznej o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela.
ZASADA SWOBODY W PODEJMOWANIU SPRAW
Jeśli po zapoznaniu się ze skierowanym do Rzecznika wnioskiem zdecyduje się on podjąć sprawę musi wszcząć kroki umożliwiające stwierdzenie, czy w danym przypadku istotnie nastąpiło naruszenie wolności i praw człowieka i obywatela. Wszelkie działania podejmowane w tym celu w tzw. postępowaniu wyjaśniającym Rzecznik może prowadzić samodzielnie albo z udziałem innych właściwych organów nadzoru, prokuratury, kontroli państwowej, zawodowej albo społecznej. Rzecznik może też wystąpić do Sejmu z wnioskiem, by ten zlecił przeprowadzenie kontroli dla zbadania danej sprawy w całości albo w części Najwyższej Izbie Kontroli.
Jeżeli Rzecznik zdecydowałby się na samodzielne przeprowadzenie postępowania wyjaśniającego, to ustawa stawia do jego dyspozycji szereg uprawnień umożliwiających mu dogłębne zbadanie sprawy. W szczególności Rzecznik może badać każdą sprawę na miejscu oraz może zlecać stosownym podmiotom sporządzanie ekspertyz i opinii. Może też żądać od stosownych podmiotów złożenia wyjaśnień, czy przedstawienia akt każdej sprawy.
ZASADA POMOCNICZOŚCI DZIAŁAŃ RPO I ZASADA OBOWIĄZKU UDZIELENIA POMOCY PRAWNEJ
Niezwykle ważną dla Rzecznika gwarancją jest ustawowe zobowiązanie wszystkich organów, organizacji i instytucji, do których Rzecznik się zwróci, by te współdziałały z nim i udzielały mu pomocy.
Po zakończeniu przez Rzecznika postępowania wyjaśniającego, gdy stwierdzi on, że faktycznie nastąpiło naruszenie praw albo wolności obywatela, może wystąpić do organu, organizacji albo instytucji, w których funkcjonowaniu stwierdził to naruszenie, z właściwym wnioskiem. Wniosek taki może zawierać sugestię co do sposobu, w jaki sprawa winna być załatwiona poprawnie albo też może zawierać opinię Rzecznika o sprawie.
Gdyby adresat wystąpienia Rzecznika nie zareagował na nie w terminie 30 dni, albo gdyby stanowisko przezeń zajęte nie satysfakcjonowało Rzecznika, może on skierować swój wniosek bezpośrednio do organu nadrzędnego.
Rzecznik może ponadto:
zażądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych, biorąc także udział w każdym takim toczącym się już postępowaniu na prawach, jakie służą w tym postępowaniu prokuratorowi,
żądać wszczęcia przez właściwego oskarżyciela postępowania przygotowawczego w sprawach, które podlegają ściganiu z urzędu,
zwrócić się o wszczęcie postępowania administracyjnego,
zaskarżać decyzje do sądu administracyjnego w trybie skargi,
uczestniczyć w tych postępowaniach na prawach przysługujących prokuratorowi,
ma prawo występowania z wnioskami o ukaranie oraz o uchylenie prawomocnego rozstrzygnięcia w postępowaniu w sprawach o wykroczenia,
wnieść kasację od każdego prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie sądowe karne.
UDZIAŁ W POSTĘPOWANIU PRZED TK
RPO ma prawo wziąć udział w dorocznym Zgromadzeniu Ogólnym sędziów TK oraz musi być informowany przez TK o wszczęciu postępowania na podstawie wniesionej tzw. skargi konstytucyjnej. Rzecznikowi w takim razie służy termin 60 dni na zgłoszenie udziału w postępowaniu. Zgłoszenie udziału w postępowaniu takim oznacza, że Rzecznik staje się jego uczestnikiem.
ZADANIA INFORMACYJNE
Ustawa o RPO nakłada na Rzecznika obowiązek corocznego przedstawienia Sejmowi i Senatowi sprawozdania z jego działalności oraz uwag o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela w RP. Rzecznik przekazuje swoje sprawozdanie i uwagi Prezydium Sejmu, które zapewnia, aby zostały one doręczone posłom, po czym Sejm ma trzy miesiące na ich rozpatrzenie. Debaty nad sprawozdaniem i uwagami Rzecznika w obu izbach parlamentu mają charakter jawny, co więcej, ustawa o RPO nakazuje, aby sprawozdanie Rzecznika było podawane do wiadomości publicznej. Poza corocznym sprawozdaniem Rzecznik może także na co dzień przedkładać Sejmowi i Senatowi określone sprawy wynikające z jego działalności.
Nie tylko Rzecznik może starać się zainteresować izby sprawami wynikającymi z jego działalności, ale i Sejm za pośrednictwem swego Marszałka może prosić Rzecznika o informacje, a nawet zlecić podjęcie czynności w określonych sprawach.
RZECZNIK PRAW DZIECKA
ORGAN KONTROLI I OCHRONY PRAWA
Ustawa o Rzeczniku Praw Dziecka stosownie do rozstrzygnięć konstytucyjnych sytuuje RPDz w gronie organów kontroli państwowej i ochrony prawa. Rzecznik stoi na straży praw dziecka określonych w Konstytucji RP, w Konwencji o Prawach Dziecka i innych przepisów prawa, zawsze wszakże z poszanowaniem odpowiedzialności, praw i obowiązków rodziców.
Dzieckiem w rozumieniu ustawy jest każda istota ludzka od poczęcia do osiągnięcia pełnoletności.
W arsenale dóbr dziecka szczególnie chronionych odnajdujemy: prawo do życia i ochrony zdrowia, prawo do wychowania w rodzinie, prawo do godziwych warunków socjalnych oraz prawo do nauki.
WSPÓŁDZIAŁANIE Z RPO
Ustawa kładzie nacisk na współpracę RPDz z RPO nakazując temu ostatniemu podejmowanie spraw skierowanych przez Rzecznika Praw Dziecka.
SPOSÓB KREACJI RZECZNIKA; ZASADY DZIAŁANIA
Kompetencja do powołania RPDz została ukształtowana jako wspólna kompetencja Sejmu i Senatu. Powołuje go Sejm za zgodą Senatu, na wniosek Marszałka Sejmu, Marszałka Senatu, grupy co najmniej 35 posłów, albo grupy co najmniej 15 senatorów. Senat ma obowiązek wyrazić swoją zgodę w ciągu miesiąca od dnia otrzymania uchwały Sejmu, przy czym nie podjęcie uchwały Przez Senat w ciągu miesiąca traktuje się tak jakby zgoda taka została wyrażona. Brak zgody Senatu w jego uchwale na kandydaturę zaaprobowaną przez Sejm oznacza natomiast konieczność rozpoczęcia procedury wyłaniania Rzecznika od początku. W takim razie winna być zgłoszona nowa kandydatura. Nowy RPDz składa ślubowanie tylko przed Sejmem i chwila złożenia tego ślubowania wyznacza początek biegu pięcioletniej kadencji Rzecznika, która może być powtórzona tylko jeden raz. Dla zapewnienia bezstronnego i apolitycznego działania Rzecznika ustawa nakłada na niego identyczne ograniczenia jakich doznaje RPO (zakaz zajmowania innego stanowiska i wykonywania innych zajęć zawodowych, zakaz prowadzenia działalności publicznej nie dającej się pogodzić z obowiązkami i godnością urzędu), ale też uzyskuje identyczne jak RPO gwarancje niezależności swojego działania (przywilej nietykalności i immunitet formalny), zaś egzekutorem tych gwarancji został ustanowiony Marszałek Sejmu. Winien on być zawiadomiony o zatrzymaniu RPDz i może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego. Rzecznik został ukształtowany jako organ niezależny w swej działalności od innych organów państwa i jako ponoszący odpowiedzialność tylko przed Sejmem. Rzecznik działa z własnej inicjatywy biorąc pod uwagę w szczególności informacje wskazujące na naruszenie praw lub dobra dziecka. Rzecznik może zwrócić się do organów władzy publicznej, organizacji albo instytucji o złożenie wyjaśnień i udzielenie koniecznych informacji, oraz o udostępnienie akt i dokumentów, w tym zawierających dane osobowe, może też zwrócić się do organów właściwych, w tym RPO, organizacji i innych instytucji o podjęcie przez nie na rzecz dziecka działań leżących w zakresie ich kompetencji. Rzecznik może też zwracać się do właściwych organów z wnioskami o podejmowanie przez nie inicjatyw ustawodawczych albo o wydanie albo zmianę innych aktów prawnych. Wszelkie organy, instytucje i organizacje winny ustosunkować się do wystąpień RPDz w terminie 30 dni od daty ich otrzymania. Rzecznik przedstawia Sejmowi i Senatowi corocznie, informacje o swojej działalności oraz uwagi o stanie przestrzegania praw dziecka. Informacje te są jawne i podawane do publicznej wiadomości. Rzecznik działa przy pomocy swego biura, którego statut określa Marszałek Sejmu.
KRAJOWA RADA RADIOFONII I TELEWIZJI
KRRiT jest organem konstytucyjnym, kolejną, obok NIK i Rzecznika Praw Obywatelskich, instytucją służącą realizacji zasady praworządności.
STATUS KRRiT
Jest to organ wykonawczy do spraw radiofonii i telewizji.
Jak stanowi art.213 Konstytucji RP Krajowa Rada stoi na straży wolności słowa, prawa do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji. Chodzi tu nie tyle o czuwanie, co gwarantowanie określonych praw i wolności obywatelskich, a więc działalność bardziej nadzorczą niż kontrolną.
Artykuł 6 ustawy konsekwentnie utrzymuje, że Rada stoi na straży wolności słowa w radiu i telewizji, samodzielności nadawców i interesów odbiorców oraz zapewnia otwarty i pluralistyczny charakter radiofonii i telewizji.
ZADANIA RADY
projektowanie w porozumieniu z Prezesem RM kierunków polityki państwa w dziedzinie radiofonii i telewizji,
podejmowanie, w zakresie przewidzianym ustawą, rozstrzygnięć w sprawach koncesji na rozpowszechnianie i rozprowadzanie programów,
sprawowanie, w granicach określonych ustawą, kontroli działalności nadawców,
określanie opłat abonamentowych, opłat za udzielenie koncesji oraz wpisu do rejestru,
opiniowanie projektów aktów ustawodawczych oraz umów międzynarodowych dotyczących radiofonii i telewizji.
ROLA RADY W KSZTAŁTOWANIU PROGRAMÓW RADIOWYCH I TELEWIZYJNYCH
Krajowa Rada określa, w drodze rozporządzenia, minimalny udział w programie, nie mniejszy jednak niż 30% rocznego czasu nadawania programu, z wyłączeniem czasu przeznaczonego na dzienniki, transmisje sportowe, reklamy, teleturnieje i przekazy tekstowe, audycji wytworzonych przez producentów krajowych, z uwzględnieniem charakteru poszczególnych nadawców i ich programów.
OKREŚLENIE ZASAD DZIAŁALNOŚCI REKLAMOWEJ
Stosowne rozporządzenie Rada wydała 20 maja 1993 r. Zawiera ono wzorce normatywne dla nadawcy programu dotyczące nie tylko parametrów czasowych związanych z emisją reklam, ale i określone nakazy i zakazy postępowania. Na przykład zakazane jest wykorzystywanie w reklamie wizerunku lub głosu pracowników nadawcy występujących w audycjach informacyjnych lub programach dla dzieci.
DZIAŁALNOŚĆ KONCESYJNA
Organ koncesyjny, czyli udzielający zezwoleń na rozpowszechnianie programów radiowych i telewizyjnych. Przewodniczący Krajowej Rady podejmuje decyzje w sprawie koncesji na podstawie uchwały Krajowej Rady.
NADZÓR WERYFIKACYJNY
W stosunku do niepublicznych nadawców Rada wykonuje typowy nadzór weryfikacyjny ingerując w ich działalność objętą koncesją. Koncesja może być cofnięta, jeżeli rozpowszechnianie programów powoduje zagrożenie interesów kultury narodowej, bezpieczeństwa i obronności państwa oraz narusza normy dobrego obyczaju. Decyzję w sprawie cofnięcia koncesji podejmuje przewodniczący Krajowej Rady na podstawie jej uchwały. Decyzja w tej sprawie jest ostateczna, co nie oznacza, że nie przysługuje stronie skarga do Naczelnego Sądu Administracyjnego.
Organ nie ma cenzorskich kompetencji. Jest jednak wykonawcą ustawy o radiofonii i telewizji, a spoczywający na niej obowiązek ochrony wolności słowa napotyka na granice wynikające z zasady legalności, z moralności i dobra społecznego.
ŚRODKI PRZYMUSU
Odnośnie do niepublicznych nadawców byłoby to cofnięcie koncesji. Jakie uprawnienie zachowuje Rada wobec publicznej radiofonii i telewizji? Ustawa milczy w kwestii sankcji przewidując jedynie w odniesieniu do naruszenia zasad rozpowszechniania audycji zagrażających rozwojowi dzieci i młodzieży karę pieniężną w wysokości do 50% rocznej opłaty za używanie częstotliwości.
OPŁATY ABONAMENTOWE
Krajowa Rada określa, w drodze rozporządzenia, wysokość opłaty abonamentowej za użytkowanie odbiornika radiofonicznego oraz opłaty abonamentowej za używanie odbiornika telewizyjnego albo odbiornika radiofonicznego i telewizyjnego, a także sposób i tryb wnoszenia tych opłat.
FUNKCJE RADY
Rozpatrując zadania Krajowej Rady w kategoriach funkcji organu należałoby wyróżnić jej funkcję decyzyjną, kontrolną z elementami nadzorczej i opiniodawczą. Jest też Rada organem wykonawczym w rozumieniu art.9 ustawy: Na podstawie ustaw i w celu ich wykonania wydaje rozporządzenia i uchwały. Krajowa Rada podejmuje uchwały bezwzględna większością głosów ustawowej liczby członków.
SPOSÓB KREACJI RADY
W skład Krajowej Rady wchodzi dziewięciu członków powoływanych: 4 przez Sejm, 2 przez Senat i 3 przez Prezydenta spośród osób wyróżniających się wiedzą i doświadczeniem w zakresie środków masowego przekazu.
POZYCJA RADY WŚRÓD ORGANÓW PAŃSTWA
Rada nie jest podległa rządowi.
Krajowa Rada przedstawia jedynie corocznie Prezesowi RM informację o swojej działalności oraz o podstawowych problemach radiofonii i telewizji.
Nadzór sprawozdawczy nad Radą sprawują pospołu organy ją powołujące. Krajowa Rada przedstawia corocznie Sejmowi, Senatowi i Prezydentowi sprawozdanie ze swej działalności oraz informację o podstawowych problemach radiofonii i telewizji. Sejm i Senat uchwałami przyjmują lub odrzucają sprawozdanie. Uchwała ma charakter represyjny. W wypadku odrzucenia sprawozdania przez Sejm i Senat kadencja wszystkich członków Rady wygasa w ciągu 14 dni liczonych od dnia ostatniej uchwały. Wygaśnięcie kadencji nie następuje, jeżeli nie zostanie potwierdzone przez Prezydenta RP.
PRZEWODNICZĄCY RADY
Przewodniczącego Krajowej Rady wybierają członkowie Krajowej Rady ze swego grona. Krajowa Rada może odwołać Przewodniczącego z jego funkcji większością 2/3 głosów ustawowej liczby członków.
Przewodniczący Krajowej Rady kieruje jej pracami, reprezentuje Krajową Radę oraz wykonuje zadania określone w ustawie.
Przewodniczący Krajowej Rady może wezwać nadawcę do zaniechania działań w zakresie tworzenia i rozpowszechniania programów, jeżeli naruszają one przepisy ustawy, uchwały Krajowej Rady lub warunki koncesji. Przewodniczący Krajowej Rady, w porozumieniu z Ministrem Łączności, przydziela spółkom częstotliwości niezbędne do wykonywania ich ustawowych zadań, przewodniczący jest również organem właściwym w sprawach koncesji. Przewodniczący Krajowej Rady jest też organem rejestracyjnym rozprowadzania programów w sieciach kablowych. Za naruszenie obowiązków wynikających z niektórych przepisów ustawy o radiofonii i telewizji przewodniczący Krajowej Rady może nałożyć na nadawcę karę pieniężną.
Krajowa Rada wybiera ze swego grona, na wniosek przewodniczącego, jego zastępcę.
KADENCJA CZŁONKÓW RADY
Kadencja członków Krajowej Rady trwa 6 lat, licząc od dnia powołania, i nie jest zbieżna z okresem pełnomocnictw parlamentu. Co dwa lata następuje odnowienie 1/3 składu Rady. Uprawniony organ powołujący członków Krajowej Rady na pierwszą kadencję po wejściu w życie ustawy wskaże, który z nich powołany został na okres dwóch, a który na okres czterech lat.
Członek Rady nie może być powołany na kolejną pełną kadencję.
ODWOŁANIE CZŁONKÓW RADY
Organ uprawniony do powołania członka Krajowej Rady może go odwołać wyłącznie w przypadku:
gdy sam zrzeknie się swej funkcji,
ciężkiej choroby, uniemożliwiającej sprawowanie funkcji,
skazanie prawomocnym wyrokiem za popełnienie przestępstwa z winy umyślnej,
naruszenia przepisów konstytucji lub ustawy stwierdzonego orzeczeniem Trybunału Stanu.
W przypadku odwołania członka lub jego śmierci przed upływem kadencji właściwy organ powołuje nowego członka Krajowej Rady na okres do końca tej kadencji.
STATUS PRAWNY CZŁONKA RADY
Wyznaczony on jest obowiązkami i prawami członkowskimi.
Ustawa przyznaje członkowi Rady prawo do bezpłatnego urlopu. Okres urlopu wlicza się do stażu pracy.
W trosce o niezależność Krajowej Rady ustawodawca postanowił, iż w okresie kadencji członków ulega zawieszeniu ich członkostwo:
w partiach politycznych,
we władzach stowarzyszeń, związków zawodowych, związków pracodawców, organizacji kościelnych lub związków wyznaniowych.
BIURO RADY
Krajowa Rada wykonuje swoje zadania przy pomocy Biura Krajowej Rady. Organizację i tryb działania Biura określa regulamin uchwalany przez Krajową Radę. Koszty działalności Krajowej Rady są pokrywane z budżetu państwa.
GRANICE WOLNOŚCI SŁOWA
Granice wolności słowa wyznacza art.18 ustawy zakazujący propagowanie działań sprzecznych z prawem, polską racją stanu oraz podstaw i poglądów sprzecznych z moralnością i dobrem społecznym w szczególności zawierających treści dyskryminujące ze względu na rasę, płeć lub narodowość.
Wolność słowa i prawo do informacji stwarzają każdemu możliwość przekazywania informacji oraz idei; zapewniają odbiorcy informacji prawo swobodnego wyboru źródła.
FINANSE PUBLICZNE
BUDŻET
Jest to roczny plan finansowy dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów uchwalany w formie ustawy budżetowej na okres roku kalendarzowego w danym roku budżetowym.
ROK BUDŻETOWY
Rok, w którym obowiązuje budżet. Musi to być „rok”, a więc kolejnych 365 lub 366 dni- jeżeli jest to rok przestępny. Zgodnie z art. 61 ustawy o finansach publicznych rok budżetowy pokrywa się z rokiem kalendarzowym.
Regulacja określająca, iż ustawa budżetowa obowiązuje przez rok, ustanawia zasadę jednoroczności budżetu.
Ustawa budżetowa obowiązuje od 1 stycznia do 31 grudnia. Jednak zdarza się bardzo często, że wchodzi w życie w marcu, czy kwietniu i obowiązuje w trakcie tego całego roku budżetowego, działa wstecz.
Ustawa budżetowa obowiązuje zawsze w trakcie roku budżetowego, czyli od momentu, w którym weszła w życie do 31 grudnia.
Z upływem dnia 31 grudnia tracą moc wszystkie jej przepisy.
Ustawę budżetową charakteryzuje i odróżnia od innych ustaw zwykłych:
treść związana ściśle z prowadzeniem gospodarki finansowej państwa,
okres obowiązywania ograniczony zawsze do jednego roku budżetowego,
inicjatywa ustawodawcza przysługuje RM,
władza wykonawcza ma szczególne obowiązki w procesie przygotowania projektu ustawy,
władza ustawodawcza związana jest ściśle określonymi konstytucyjnie terminami procesu legislacyjnego, których niedochowanie skutkować może skróceniem kadencji Sejmu (oraz Senatu),
kierowanie wykonaniem budżetu należy do RM, która uchwala także zamknięcie rachunków państwowych i sprawozdanie z wykonania budżetu,
wykonanie budżetu państwa i tym samym zawierającej go ustawy, podlega kontroli Sejmu,
ustawa budżetowa nie zawiera norm generalnych i abstrakcyjnych tak jak pozostałe ustawy, lecz normy te mają raczej charakter indywidualny i konkretny.
ZASADY BUDŻETOWE
zasada zupełności budżetu: obejmuje wszystkie dochody i wydatki państwa,
zasada jednoroczności budżetu: budżet uchwalany jest na rok budżetowy,
zasada jedności budżetu: obejmuje całość dochodów i wydatków w jednym akcie,
zasada jawności budżetowej: realizowana przez jawność procedury budżetowej i publikacji ustawy budżetowej,
zasada równości budżetowej: zachowanie odpowiedniej relacji pomiędzy wydatkami a dochodami państwa; dochody powinny być co najmniej równe wydatkom, jednak dopuszczalny jest deficyt budżetowy.
BUDŻET A USTAWA BUDŻETOWA
Budżet i ustawa budżetowa nie są pojęciami tożsamymi. Budżet państwa jest planem finansowym i jako zestawienie dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów stanowi bądź to załącznik do ustawy, bądź też mieści się bezpośrednio w ustawie budżetowej. Zawsze jednak jest jej integralną i nieodłączną częścią. Sama ustawa budżetowa oprócz części normatywnej, w której umieszczone są przepisy ściśle związane z budżetem zawiera także załączniki. Ustawa budżetowa może zawierać także palny przychodów i wydatków zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych i środków specjalnych oraz innych jednostek sektora rządowego.
Budżet jest to plan finansowy ujęty tabelarycznie.
Ustawa budżetowa jest to akt normatywny. Zawiera różnego rodzaju przepisy prawa. Jednym z załączników do ustawy budżetowej jest budżet państwa.
ZAKAZ OBŁADOWYWANIA USTAWY BUDŻETOWEJ
Ważnym zagadnieniem jest zakaz obładowywania ustawy budżetowej. W ustawie budżetowej nie mogą znaleźć się materie, które nie są związane z budżetem państwa. Poza tym nie można zastosować procedury budżetowej do innych materii. Procedura budżetowa jest właściwa tylko dla ustawy budżetowej.
PROWIZORIUM BUDŻETOWE
Prowizorium budżetowe reguluje dochody i wydatki państwa w okresie krótszym niż rok. Natomiast brak jest konkretnych ram czasowych. Zatem takie prowizorium budżetowe może obowiązywać nawet przez 11 miesięcy. Najważniejsze jest, żeby w którymś momencie roku budżetowego weszła w życie ustawa budżetowa, chociażby 30 grudnia, bo i tak obejmie swoim okresem obowiązywania cały rok budżetowy, pomimo, że faktycznie będzie obowiązywała 1 dzień.
Może obowiązywać kilka ustaw o prowizorium budżetowym.
Jeśli nie ma ustawy budżetowej, ani też ustawy o prowizorium budżetowym, wówczas gospodarka finansowa państwa prowadzona jest na podstawie któregoś z projektów tych ustaw. Projekt ustawy przybiera charakter normatywny. Stanowi to wyjątek od legalnego systemu źródeł prawa.
TRYB UCHWALANIA USTAWY BUDŻETOWEJ
Tryb uchwalania ustawy budżetowej jest trybem szczególnym, który nie może być łączony z innym trybem szczególnym i stanowi modyfikację trybu ogólnego. Tryb szczególny dotyczący uchwalenia ustawy budżetowej nazywany jest postępowaniem budżetowym. Obejmuje on uregulowany przez prawo ciąg działań organów powołanych do stanowienia ustaw oraz innych uczestników tego postępowania, który ma doprowadzić do uchwalenia ustawy budżetowej. Projekt ustawy budżetowej powinien trafić do Sejmu najpóźniej na 3 miesiące przed rozpoczęciem roku budżetowego, w którym ma obowiązywać.
W wyjątkowych przypadkach możliwe jest późniejsze przedłożenie projektu. Za wyjątkowy przypadek mogą być uznane np. przedterminowe wybory parlamentarne, w wyniku których dochodzi do zmiany rządu.
Wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej. Jest to prawo określonych w Konstytucji podmiotów do skutecznego wniesienia pod obrady Sejmu ostatecznie sformułowanego projektu ustawy. W przypadku ustawy budżetowej prawo to przysługuje na zasadzie wyłączności Radzie Ministrów.
Problemy zastosowania trybu pilnego. Projekt ustawy budżetowej wraz z uzasadnieniem wnoszony jest według Regulaminu Sejmu, przez Radę Ministrów w formie pisemnej na ręce Marszałka Sejmu, który sprawdza projekt pod względem formalnym. Marszałek zarządza druk i doręczenie projektu posłom, jeżeli spełnia on wymagania przewidziane przez Konstytucję, ustawę o finansach publicznych oraz Regulamin Sejmu. RM nie może uznać projektu ustawy budżetowej za pilny. Wobec tego aktu nie można zastosować ani ogólnego trybu legislacyjnego, ani innego trybu szczególnego.
Pierwsze czytanie ustawy budżetowej odbywa się na posiedzeniu plenarnym Sejmu. Obejmuje ono:
- uzasadnienie projektu przez wnioskodawcę,
- pytania posłów i odpowiedzi wnioskodawcy,
- debatę w sprawie ogólnych zasad projektu,
- procedurę pierwszego czytania projektu kończy skierowanie go do komisji,
- w sprawie budżetu i planów finansowych państwa właściwa jest Komisja Finansów Publicznych.
Poprawki. Poszczególne części projektu rozpatrują komisje sejmowe, które wnoszą poprawki wraz z uzasadnieniem do KFP, która przedstawia Sejmowi swoje sprawozdanie zawierające wnioski o przyjęcie projektu ustawy budżetowej bez lub z poprawkami. Marszałek Sejmu zarządza druk sprawozdania i doręczenie go posłom.
Drugie czytanie. Odbywa się nie wcześniej niż 7 dnia od doręczenia sprawozdania posłom. Poprawki do projektu ustawy budżetowej mogą wnosić posłowie, rząd, RM. Poprawki muszą mieć odpowiednią treść, modyfikować treść wertykalnie (na głębokość), horyzontalnie (na szerokość).
Deficyt budżetowy to ujemna różnica między dochodami a wydatkami budżetu państwa.
Trzecie czytanie projektu ustawy budżetowej. Odbywa się po przygotowaniu i doręczeniu posłom dodatkowego sprawozdania KFP lub niezwłocznie po drugim czytaniu, jeżeli projekt nie został skierowany do Komisji. Obejmuje ono przedstawienie dodatkowego sprawozdania KFP albo poprawek i wniosków zgłoszonych podczas drugiego czytania oraz głosowania.
SKRÓCENIE KADENCJI SEJMU
W przypadku nieuchwalenia ustawy budżetowej w określonym terminie Prezydent może skrócić kadencję Sejmu. Prace nad ustawą budżetową muszą skończyć się w terminie 4 miesięcy poczynając od wykonania inicjatywy ustawodawczej do przedłożenia ustawy Prezydentowi do podpisu. Prezydent może zarządzić skrócenie kadencji Sejmu w okresie 14 dni od upływu terminu, w którym ustawa powinna być mu przedłożona do podpisu.
ABSOLUTORIUM
Rada Ministrów ma obowiązek przedłożenia Sejmowi corocznego sprawozdania z wykonania budżetu państwa wraz z informacją o stanie zadłużenia państwa w terminie 5 miesięcy od zakończenia roku budżetowego.
Sejm rozpatruje sprawozdanie i po zapoznaniu się z opinią NIK, podejmuje w ciągu 90 dni uchwałę w przedmiocie absolutorium. Udzielenie absolutorium związane jest z uznaniem prawidłowego, czyli zgodnego z ustawą budżetową wykonania budżetu państwa. Nieudzielenie absolutorium związane jest oczywiście z brakiem takiej prawidłowości. Udzielenie absolutorium należy łączyć ze zwolnieniem z odpowiedzialności. Natomiast nieudzielenie absolutorium stwarza możliwość poniesienia negatywnych konsekwencji wadliwego wykonania budżetu.
Absolutorium nie jest formą odpowiedzialności politycznej, ponieważ nie ma sankcji w postaci dymisji rządu.
W przedmiocie absolutorium Sejm podejmuje uchwałę na wniosek Komisji Finansów Publicznych. Uchwała ta nie wymaga uzasadnienia.
STANY NADZWYCZAJNE
ZASADY WPROWADZANIA STANÓW NADZWYCZAJNYCH
zasada legalności
Podstawa wprowadzenia stanu nadzwyczajnego musi wynikać z ustawy, a formą prawną wprowadzenia stanu nadzwyczajnego jest rozporządzenie. Rozporządzenie podlega publikacji w Dzienniku Ustaw oraz podlega dodatkowemu podaniu do wiadomości publicznej poprzez obwieszczenie właściwego wojewody w drodze rozplakatowania w miejscach publicznych, a także w sposób zwyczajowo przyjęty na danym terenie.
zasada wyjątkowości (subsydiarności)
Stany nadzwyczajne mogą być wprowadzone tylko w sytuacji szczególnego zagrożenia kiedy zwykłe środki konstytucyjne okazują się niewystarczające.
zasada proporcjonalności
Działania podejmowane po wprowadzeniu stanu nadzwyczajnego muszą odpowiadać rozmiarowi zaistniałego zagrożenia.
zasada celowości
Stanowi wyraz tymczasowości stanów nadzwyczajnych. Stany nadzwyczajne mogą być wprowadzane jedynie w celu przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa.
zasada ochrony podstaw systemu prawnego
Wynika z art.228 ust.6. Zakaz zmiany określonych aktów normatywnych (Konstytucji, ordynacji wyborczej do Sejmu, Senatu i organów samorządu terytorialnego, ustawy o wyborze Prezydenta RP, a także ustawy o stanach nadzwyczajnych).
zasada ochrony organów przedstawicielskich
Wynika z art.228 ust.7. Polega na zakazie skracania kadencji Sejmu, co więcej, kadencja Sejmu i Senatu nie może w tym okresie ulec zakończeniu i podlega obowiązkowemu przedłużeniu. W okresie 90 dni od zakończenia stanu nadzwyczajnego nie może zostać przeprowadzone referendum ogólnokrajowe, wybory do Sejmu, Senatu, organów samorządu terytorialnego oraz wybory Prezydenta RP. Kadencje wymienionych organów ulegają odpowiedniemu przedłużeniu.
STAN WOJENNY
Przesłankami stanu wojennego są: zewnętrzne zagrożenie państwa, zbrojna napaść na terytorium RP lub gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji (art.229).
TRYB WPROWADZENIA STANU WOJENNEGO (I WYJĄTKOWEGO)
czyni to Prezydent na wniosek RM,
Prezydent rozpatruje niezwłocznie taki wniosek,
może wydać rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wojennego (czy wyjątkowego) albo też postanowić o odmowie wydania takiego rozporządzenia,
stan wojenny (i stan wyjątkowy) może być wprowadzony na części albo na całym terytorium państwa,
stan wojenny wprowadzany jest bezterminowo, natomiast stan wyjątkowy na określone terminy,
rozporządzenie Prezydent niezwłocznie przekazuje do Sejmu w terminie 48 godzin (art.231),
Sejm rozpatruje rozporządzenie, może je uchylić bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów,
rozporządzenie jest ogłaszane w Dzienniku Ustaw oraz dodatkowo podawane do publicznej wiadomości,
stan wojenny (oraz stan wyjątkowy) będzie obowiązywał o momentu ogłoszenia rozporządzenia w Dzienniku Ustaw.
Stan wojenny nie jest ograniczony czasowo, natomiast podlega zniesieniu na podstawie art. 8 ustawy. Prezydent na wniosek RM wydaje rozporządzenie jeżeli ustaną przyczyny, dla których stan wojenny został wprowadzony oraz zostanie przywrócone normalne funkcjonowanie państwa.
W czasie stanu wojennego mogą być wydawane rozporządzenia z mocą ustawy (art. 234). Przesłanką wydania rozporządzenia z mocą ustawy jest fakt, że sejm nie może zebrać się na posiedzenie.
Organy władzy publicznej w stanie nadzwyczajnym działają w dotychczasowych strukturach organizacyjnych państwa i w ramach przysługujących im kompetencji. Ustawy o stanach nadzwyczajnych wprowadzają pewne modyfikacje.
OGRANICZENIE PRAW I WOLNOŚCI W SYTUACJACH NADZWYCZAJNYCH
Art. 233 określa ogólnie w ust. 1 tzw. prawa niederogowalne, co oznacza, że te prawa i wolności nie podlegają ograniczeniu nawet w czasie stanu wojennego i wyjątkowego. Natomiast ust. 3 tego art. wskazuje prawa i wolności, które mogą podlegać ograniczeniom w stanie klęski żywiołowej. Ten przepis (art. 233) konkretyzowany jest w ustawach dotyczących stanów nadzwyczajnych. Natomiast w konkretnym stanie nadzwyczajnym konkretne rodzaje ograniczeń wolności i praw wskazuje rozporządzenie o wprowadzeniu stanu nadzwyczajnego.
WYRÓWNYWANIE STRAT MAJĄTKOWYCH WYNIKAJĄCYCH Z OGRANICZENIA W CZASIE STANU NADZWYCZAJNEGO WOLNOŚCI I PRAW CZŁOWIEKA I OBYWATELA
Odbywa się to na podstawie ustawy z 22 XI 2002 o wyrównywaniu strat majątkowych wynikających z ograniczenia w czasie stanu nadzwyczajnego wolności i praw człowieka i obywatela. Ustawa ta dotyczy wszystkich stanów nadzwyczajnych: wojennego, wyjątkowego, klęski żywiołowej. Wyrównywanie strat polega na wypłacie odszkodowania nie obejmującego jednak korzyści, które poszkodowany mógłby osiągnąć gdyby strata nie powstała. Odszkodowanie przysługuje od Skarbu Państwa. Przyznaje się je na pisemny wniosek poszkodowanego. Decyzję w tej sprawie wydaje właściwy wojewoda. Poszkodowanemu niezadowolonemu z decyzji przysługuje prawo wniesienia powództwa do sądu powszechnego w terminie 30 dni od doręczenia decyzji. Ustawa ta dotyczy wyrównywania strat spowodowanych legalnym działaniem organów władzy publicznej. W przypadku strat wynikających z nielegalnego działania podstawą wypłaty odszkodowania będzie art. 77 ust. 1 Konstytucji.
STAN WYJĄTKOWY
Przesłanką wprowadzenia stanu wyjątkowego jest zagrożenie konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego (art. 230).
TRYB WPROWADZENIA STANU WYJĄTKOWEGO- patrz stan wojenny
Stan wyjątkowy może być zniesiony przed upływem terminu. Czyni to Prezydent na wniosek RM jeżeli ustaną przyczyny wprowadzenia tego stanu.
Przedłużenie stanu wyjątkowego może nastąpić tylko raz, za zgodą Sejmu, na czas nie dłuższy niż 60 dni (art.230 ust.2).
STAN KLĘSKI ŻYWIOŁOWEJ
Przesłanki wprowadzenia stanu klęski żywiołowej wynikają z art.232 Konstytucji. Stan klęski żywiołowej wprowadza się w celu zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona klęski żywiołowej oraz w celu ich usunięcia.
Stan klęski żywiołowej wprowadza RM w drodze rozporządzenia, z własnej inicjatywy lub na wniosek właściwego wojewody na całości lub części terytorium państwa na czas nie dłuższy niż 30 dni. Istnieje możliwość przedłużenia (wielokrotnego) stanu klęski żywiołowej. Musi to nastąpić za zgodą Sejmu.
KATASTROFA NATURALNA
Są to rozmaite zdarzenia związane z działaniem sił natury (m.in. wyładowania atmosferyczne, pożary, susze, powodzie, choroby zakaźne ludzi).
AWARIA TECHNICZNA
Jest to gwałtowne i nieprzewidziane uszkodzenie lub zniszczenie obiektu budowlanego, urządzenia technicznego lub systemu takich urządzeń, których następstwem jest przerwa w ich używaniu lub utrata ich właściwości.
Stan klęski żywiołowej obowiązuje od momentu ogłoszenia w Dzienniku Ustaw. Należy również podać ten fakt do publicznej wiadomości. Znosi go przed upływem terminu RM w drodze rozporządzenia jeżeli ustaną przyczyny tego stanu.
Po wprowadzeniu stanu klęski żywiołowej ulegają zmianom zasady funkcjonowania organów władzy publicznej. Zasadą jest jednoosobowe kierownictwo akcją ratowniczą.
STAN WOJNY
Przesłanki wynikają z art. 116 Konstytucji. Jest to zbrojna napaść na terytorium RP lub gdy z umów międzynarodowych wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji.
O stanie wojny i o zawarciu pokoju decyduje w imieniu RP Sejm. Gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzenie o stanie wojny postanawia Prezydent.
Ogłoszenie stanu wojny skutkuje przekazaniem szerokich uprawnień związanych z prowadzeniem wojny Naczelnemu Dowódcy Sił Zbrojnych. Mianuje go Prezydent RP na wniosek prezesa RM.
W czasie obowiązywania stanu wojny mobilizacja przeprowadzana jest z mocy prawa.
NAJWYŻSZA IZBA KONTROLI
POJĘCIE KONTROLI
Kontrola to badanie i ocena cudzej działalności z określonego punktu widzenia. Kontrola obejmuje więc ustalenie stanu faktycznego w zakresie działalności jednostki kontrolowanej, porównanie stanu faktycznego z obowiązującymi wzorcami działania, ustalenie przyczyn występujących niezgodności, wyciągnięcie wniosków mających na celu zapewnienie pełnej zgodności działania kontrolowanej jednostki z obowiązującymi założeniami i wzorcami.
POJĘCIE NADZORU
Nadzór to zespół środków umożliwiających ingerencję zmierzającą do naprawy czy też poprawy działalności jednostki nadzorowanej.
PODLEGŁOŚĆ NIK SEJMOWI
Podległość związana jest z odpowiedzialnością kierującego działalnością NIK Prezesa przed Sejmem. Prezes NIK ponosi także odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu za własne czyny naruszające Konstytucję lub inną ustawę.
Czy podległość NIK Sejmowi oznacza nadzór tego ostatniego? Jeżeli przez nadzór rozumiemy zespół środków umożliwiających ingerencję zmierzającą do naprawy czy też poprawy działalności jednostki nadzorowanej, to w tak ogólnym znaczeniu Sejm nadzór wykonuje, choćby przez przyjęcie sprawozdania z działalności NIK (nadzór sprawozdawczo- weryfikacyjny). Nie oznacza on natomiast szczegółowej ingerencji w czynności kontrolne NIK, która jest przecież organem wyspecjalizowanym, a członkowie jej Kolegium w sprawowaniu funkcji są niezawiśli.
Podległość NIK Sejmowi nie eliminuje współpracy tych organów. Ich współdziałanie najwyraźniej zaznacza się w procedurze udzielania absolutorium Rządowi. Sejm dokonuje oceny wykonania ustawy budżetowej i podejmuje uchwałę w przedmiocie absolutorium po wysłuchaniu opinii NIK.
WŁAŚCIWOŚĆ KONTROLNA NIK
Właściwość kontrolna NIK, w zależności od statusu jednostki kontrolowanej, może mieć charakter obligatoryjny, bądź fakultatywny- w odniesieniu do pozostałych podmiotów. Z dyspozycji ustawowych wynika, że NIK kontroluje działalność organów administracji rządowej, NBP, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych. Jakie znaczenie nadać należy ogólnie określonym dwóm ostatnim kategoriom podlegającym kontroli NIK? Chodzi tu zapewne o przedsiębiorstwa państwowe, inne niż NBP banki państwowe oraz jednostki budżetowe. Desygnat nazwy wyczerpują także sądy i jednostki prokuratury, oczywiście przedmiotem kontroli nie jest ich główna działalność ustawowa, a tylko finansowa i organizacyjna. W tym też zakresie pojemność powyższych oznaczeń nakazywałaby również zaliczyć w ich poczet jednostki wojskowe i komendy policji.
NIK może kontrolować działalność organów samorządu terytorialnego, komunalnych jednostek organizacyjnych. Wynika z powyższego, iż wykonanie zadań własnych samorządu również może być oceniane przez NIK.
Ustawowy zakres fakultatywnej kontroli uwzględnia ponadto podmioty nie- państwowe i prywatne, o ile wykonują one zadania zlecone lub powierzone przez państwo, wykonują zamówienia publiczne na rzecz państwa lub samorządu terytorialnego, organizują lub wykonują prace interwencyjne albo roboty publiczne, działają z udziałem mienia państwowego lub komunalnego albo rozporządzają takim mieniem, korzystają z indywidualnie przyznanej pomocy lub gwarancji albo poręczenia państwa lub samorządu terytorialnego, wywiązują się z zobowiązań finansowych na rzecz państwa.
WYŁĄCZENIE SPOD WŁAŚCIWOŚCI NIK
Spod właściwości kontrolnej NIK wyłączone zostały organy władzy ustawodawczej. NIK może co najwyżej kontrolować budżet, gospodarkę finansową i majątkową Kancelarii Sejmu i Senatu, podobnie jak Kancelarii Prezydenta RP, TK, RPO, KRRiT, Krajowego Biura Wyborczego, SN, NSA oraz Państwowej Inspekcji Pracy.
Poza ingerencją kontrolną pozostają finanse np. Trybunału Stanu czy Krajowej Rady Sądownictwa. Wykonanie budżetu NIK natomiast kontroluje Sejm.
ZAKRES PRZEDMIOTOWY KONTROLI
Odpowiedź na pytanie co jest kontrolowane pozwala przedmiot kontroli odnieść w szczególności do wykonania budżetu państwa oraz realizacji ustaw i innych aktów prawnych w zakresie działalności finansowej, gospodarczej i organizacyjno- administracyjnej jednostek kontrolowanych. Przedmiotem kontroli jest więc stan faktyczny w zakresie realizowanej działalności jednostki kontrolowanej.
WZORCE KONTROLI
Legalność, gospodarność, celowość i rzetelność.
Kontrola działalności jednostek, które:
organizują lub wykonują prace interwencyjne albo roboty publiczne,
działają z udziałem mienia państwowego lub komunalnego albo rozporządzają takim mieniem,
korzystają z indywidualnie przyznanej pomocy lub gwarancji albo poręczenia państwa lub samorządu terytorialnego,
wywiązują się ze zobowiązań finansowych na rzecz państwa- przeprowadzana jest pod względem legalności i rzetelności.
Zgodnie z art. 12 ustawy organy kontroli, rewizji, inspekcji, działające w administracji rządowej i samorządzie terytorialnym, współpracują z NIK i są obowiązane do:
udostępniania NIK, na jej wniosek, wyników kontroli przeprowadzonych przez te organy,
przeprowadzania określonych kontroli wspólnie pod kierownictwem NIK,
przeprowadzania kontroli doraźnych na zlecenie NIK.
POSTĘPOWANIE KONTROLNE
CEL KONTROLI
Postępowanie kontrolne ma na celu ustalenie stanu faktycznego w zakresie działalności jednostek poddanych kontroli, rzetelne jego udokumentowanie i dokonanie oceny kontrolowanej działalności według określonych ustawą kryteriów.
ETAPY KONTROLI
Wszczęcie kontroli, jej wykonanie oraz realizacja ustaleń.
INICJATYWA KONTROLI
NIK podejmuje kontrolę na zlecenie Sejmu lub jego organów, na wniosek Prezydenta RP, Prezesa RM oraz z własnej inicjatywy.
Na zlecenie Sejmu NIK przeprowadza kontrolę działalności Kancelarii Prezydenta RP, Kancelarii Sejmu, Kancelarii Senatu, KRRiT oraz Państwowej Inspekcji Pracy. Kontrolę działalności Kancelarii Prezydenta RP NIK przeprowadza również na wniosek Prezydenta RP, a Kancelarii Sejmu na wniosek Senatu. Inicjatywa własna NIK nie dotyczy zatem wskazanych powyżej organów.
KONTROLERZY NIK
Czynności kontrolne wykonują pracownicy NIK (kontrolerzy) na podstawie legitymacji służbowej i imiennego upoważnienia do przeprowadzenia kontroli, które może wydawać Prezes, wiceprezesi oraz dyrektorzy i wicedyrektorzy jednostek organizacyjnych NIK. Kontrolę spraw lub dokumentów zakwalifikowanych jako tajne specjalnego znaczenia przeprowadza się na podstawie legitymacji służbowej i odrębnego upoważnienia wydanego przez Prezesa NIK.
W związku z wykonywaną kontrolą przedstawiciele NIK mają prawo do:
swobodnego wstępu do obiektów i pomieszczeń jednostek kontrolowanych,
wglądu do wszelkich dokumentów związanych z działalnością jednostek kontrolowanych, pobierania oraz zabezpieczania dokumentów i innych materiałów dowodowych, z zachowaniem przepisów o tajemnicy ustawowo chronionej,
przeprowadzania oględzin obiektów, składników majątkowych i przebiegu określonych czynności,
wzywania i przesłuchiwania świadków,
żądania od pracowników jednostek kontrolowanych udzielania ustnych i pisemnych wyjaśnień,
korzystania z biegłych i specjalistów.
Kontroler ustala w oparciu o powyższe instrumentarium kontrolne stan faktyczny w zakresie działalności jednostki kontrolowanej, a wyniki przeprowadzonej kontroli przedstawia w protokole kontroli.
PROTOKÓŁ KONTROLI
Protokół kontroli zawiera opis stanu faktycznego stwierdzonego w toku kontroli działalności jednostki kontrolowanej, w tym ustalonych nieprawidłowości, z uwzględnieniem przyczyn powstania, zakresu i skutków tych nieprawidłowości oraz osób za nie odpowiedzialnych.
ZASTRZEŻENIA DO USTALEŃ KONTROLNYCH
Przed podpisaniem protokołu kontroli kierownik jednostki kontrolowanej może w terminie 14 dni od jego otrzymania zgłosić zastrzeżenia rozpatrywane następnie przez komisję odwoławczą złożoną z dyrektora właściwej jednostki organizacyjnej NIK (departamentu lub delegatury) i wyznaczonych przez niego dwóch pracowników nadzorujących czynności kontrolne. Uchwała komisji po zatwierdzeniu jej przez Prezesa NIK (wiceprezesa) jest ostateczna.
REALIZACJA WYNIKÓW KONTROLI; WYSTĄPIENIE POKONTROLNE
Realizacja wyników kontroli stanowi ostatnie stadium postępowania kontrolnego w rozumieniu przepisów ustawy o NIK. Relewantnym środkiem prawnym w tej materii jest wystąpienie pokontrolne, które NIK przekazuje kierownikowi jednostki kontrolowanej, a w razie potrzeby także kierownikowi jednostki nadrzędnej oraz właściwym organom państwowym lub samorządowym. Wystąpienie pokontrolne zawiera oceny kontrolowanej działalności wynikające z ustaleń opisanych w protokole kontroli, a w razie stwierdzenia nieprawidłowości- także uwagi i wnioski w sprawie ich usunięcia.
W wystąpieniu pokontrolnym może być także zawarta ocena wskazująca na niezasadność zajmowanego stanowiska lub pełnienia funkcji przez osobę odpowiedzialną za stwierdzone nieprawidłowości w państwowych jednostkach organizacyjnych. Ocena taka może stanowić podstawę do wszczęcia postępowania dyscyplinarnego, rozwiązania stosunku pracy z winy pracownika bez wypowiedzenia albo odwołania z zajmowanego stanowiska lub pełnionej funkcji.
Również wobec wystąpienia pokontrolnego kierownik jednostki kontrolowanej może w terminie 7 dni od jego otrzymania zgłosić umotywowane zastrzeżenie, które rozpatrywane są analogicznie do trybu kwestionowania protokołu kontroli. Jeżeli wystąpienie pokontrolne przekazywane jest przez Prezesa (wiceprezesa) NIK, to zastrzeżenia zgłasza się do Kolegium NIK, które podejmuje ostateczną uchwałę w ich sprawie.
Kierownik jednostki kontrolowanej lub organ, któremu przekazano wystąpienie pokontrolne jest obowiązany w terminie określonym w wystąpieniu poinformować NIK o sposobie wykorzystania uwag i wykonania wniosków oraz o podjętych działaniach lub przyczynach niepodjęcia tych działań. Wystąpienie pokontrolne nie ma mocy wiążącej.
W razie stwierdzenia nadużyć, bezpośrednio grożącego niebezpieczeństwa, a także niegospodarności, marnotrawstwa lub niedbalstwa przedstawiciele NIK przeprowadzający kontrolę mają prawo wydawać zarządzenia doraźne w celu usunięcia nieprawidłowości i zapobieżenia niebezpieczeństwu lub szkodzie. Kontroler obowiązany jest niezwłocznie poinformować kierownika jednostki kontrolowanej, a następnie kierownika jednostki nadrzędnej o stwierdzeniu bezpośredniego niebezpieczeństwa dla życia albo niepowetowanej szkody w mieniu w celu zapobieżenia występującemu niebezpieczeństwu lub szkodzie.
ZAWIADOMIENIE O POPEŁNIENIU PRZESTĘPSTWA
Jeśli zebrane w toku kontroli materiały uzasadniają podejrzenie popełnienia przestępstwa lub wykroczenia, NIK zawiadamia organ powołany do ścigania przestępstw lub wykroczeń.
INFORMACJE NIK O KONTROLACH
NIK przekłada Sejmowi, Prezydentowi RP i Prezesowi RM informacje o wynikach zleconych przez te organy kontroli oraz informacje o zbiorczych wynikach kontroli. Przed przekazaniem tych ostatnich Prezes NIK jest obowiązany przesłać je właściwym naczelnym i centralnym organom państwowym (np. ministrom lub kierownikom urzędów centralnych), którzy mogą przedstawić swoje stanowisko.
Ustawa nakłada na Prezesa NIK obowiązek wydania zarządzenia podlegającego ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym „Monitor Polski”, które określa szczegółowo tryb czynności kontrolnych w ramach postępowania kontrolnego.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARANA
Ustawa przewiduje także odpowiedzialność karną za uchylanie się od kontroli, w szczególności za nieprzedłożenie potrzebnych do kontroli dokumentów albo niezgodne z prawdą informowanie o wykonaniu wniosków pokontrolnych. Grozi w takich przypadkach kara aresztu albo kara grzywny.
ORGANIZACJA NAJWYŻSZEJ IZBY KONTROLI
SKŁAD NIK
W skład NIK wchodzą: Kolegium NIK, departamenty, delegatury.
KOLEGIALNOŚĆ DZIAŁANIA
NIK działa na zasadzie kolegialności, czemu dał wyraz ustawodawca powołując Kolegium Izby. Można mu przypisać atrybut wewnętrznego kierowniczego organu NIK. Za powyższym oznaczeniem przemawiają następujące argumenty:
ustawowa kompetencja do organizacji pracy NIK,
możliwość podejmowania decyzji władczych,
niezawisłość członków Kolegium.
Kolegium NIK tworzą: Prezes NIK jako przewodniczący, wiceprezesi NIK, dyrektor generalny NIK oraz 14 członków.
PREZES NIK
Prezesa NIK powołuje i odwołuje Sejm na wniosek Marszałka Sejmu lub grupy co najmniej 35 posłów bezwzględną większością głosów za zgodą Senatu. Czas trwania pełnomocnictw Prezesa NIK ustalono na sześć lat licząc od dnia złożenia przysięgi. Reelekcja jest dopuszczalna.
Przesłanki odwołania Prezesa przez Sejm: zrzeczenie się stanowiska, trwała niezdolność do pełnienia obowiązków na skutek choroby, skazanie prawomocnym wyrokiem sądu za popełnienie przestępstwa, orzeczenie przez Trybunał Stanu zakazu zajmowania kierowniczych stanowisk.
WICEPREZESI NIK
Wiceprezesów NIK w liczbie od 2 do 4 powołuje i odwołuje Marszałek Sejmu na wniosek Prezesa NIK. Wiceprezesi sprawują bieżący nadzór nad działalnością określonych przez Prezesa NIK departamentów i delegatur.
DYREKTOR GENERALNY NIK
Dyrektora generalnego NIK powołuje i odwołuje Prezes NIK za zgodą Marszałka Sejmu.
CZŁONKOWIE KOLEGIUM NIK
Marszałek Sejmu na wniosek Prezesa NIK powołuje na członków Kolegium: 1) 7 przedstawicieli nauk prawnych lub ekonomicznych, 2) 7 dyrektorów jednostek organizacyjnych NIK lub doradców Prezesa NIK, spośród których Prezes NIK wyznacza sekretarza Kolegium.
Osoby wchodzące w skład Kolegium NIK są w sprawowaniu swoich funkcji niezawisłe. Niezawisłość oznacza tu niezależność w głosowaniu i nie może być utożsamiana z niezawisłością sędziowską gwarantowaną immunitetem. Niezależność członka Kolegium chroniona jest sposobem jego powoływania: trzyletnia kadencja i odwołania- jedynie ustawowo określone przyczyny (zrzeczenie się, absencja w posiedzeniach Kolegium przez okres przekraczający 1 rok, skazanie prawomocnym wyrokiem sądu za popełnienie przestępstwa z winy umyślnej).
KOLEGIUM NIK
Kolegium NIK zatwierdza:
analizę wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej,
coroczne sprawozdanie z działalności NIK.
Kolegium NIK uchwala m.in.:
opinię w przedmiocie absolutorium dla Rady Ministrów,
projekt statutu NIK,
projekt budżetu NIK,
okresowe plany pracy NIK.
Kolegium NIK opiniuje:
wniesione przez Prezesa NIK programy kontroli i informacje o wynikach szczególnie ważnych kontroli,
inne sprawy wniesione przez Prezesa NIK albo przedstawione przez co najmniej 1/3 członków Kolegium.
DEPARTAMENTY NIK
W skład NIK wchodzi 14 departamentów: 8 kontrolnych i 6 administracyjnych
Poszczególne departamenty kontrolne są jednostkami organizacyjnymi, na których spoczywa ciężar kontroli sensu stricto. Utworzono następujące departamenty kontrolne: 1) Administracji Publicznej, 2) Budżetu i Finansów, 3) Gospodarki, Skarbu Państwa i Prywatyzacji, 4) Komunikacji i Systemów Transportowych, 5) Nauki, Oświaty i Dziedzictwa Narodowego, 6) Obrony Narodowej i Bezpieczeństwa Wewnętrznego, 7) Pracy, Spraw Socjalnych i Zdrowia, 8) Środowiska, Rolnictwa i Zagospodarowania Przestrzennego.
W zakresie wspomagania postępowania kontrolnego statut wyróżnia 2 departamenty: 1) Prawno- Organizacyjny, 2) Strategii Kontrolnej.
Jednostkami organizacyjnymi NIK wykonującymi w szczególności zadania w zakresie organizacji i obsługi jej funkcjonowania są departamenty: 1) Gospodarczy, 2) Ochrony Informacji Niejawnych, 3) Prezydialny, 4) Rachunkowości.
Departamenty administracyjne wykonują zadania w zakresie ustalonym przez Prezesa NIK, a w szczególności pełnią funkcje pomocnicze związane z kierowaniem działalnością NIK.
DELEGATURY NIK
Jednostkami organizacyjnymi NIK w terenie są jej delegatury w liczbie 16 majce siedziby w miastach wojewódzkich. Delegatury kontrolują działalność terenowych organów administracji publicznej i terenowych jednostek gospodarki narodowej. Delegatury NIK przedkładają: właściwym wojewodom i sejmikom samorządowym informacje o wynikach ważniejszych kontroli dotyczących działalności terenowych organów administracji rządowej oraz samorządu terytorialnego.
SCHEMAT STRUKTURALNY NIK
Schemat strukturalny Funkcjonowania NIK przedstawia się w ogólnym ujęciu następująco: Prezes NIK kieruje jej działalnością w znaczeniu sprawowania władztwa administracyjnego, organem stanowiącym, wypracowującym modelowe rozwiązania kontroli jest Kolegium NIK, jednostkami organizacyjnymi operatywnej działalności kontrolnej są departamenty kontrolne i delegatury, funkcje pomocnicze pełnią departamenty administracyjne.
STATUS KONTROLERÓW
Ustawa o NIK wyróżnia pracowników nadzorujących czynności kontrolne: 1) dyrektorów jednostek organizacyjnych, 2) wicedyrektorów jednostek organizacyjnych, 3) doradców Prezesa NIK, 4) doradców prawnych, ekonomicznych, technicznych oraz pracowników wykonujących czynności kontrolne: 1) głównych specjalistów kontroli państwowej, 2) specjalistów kontroli państwowej, 3) starszych inspektorów kontroli państwowej, 4) inspektorów kontroli państwowej, 5) młodszych inspektorów kontroli państwowej.
Stosunek pracy z pracownikiem nadzorującym lub wykonującym czynności kontrolne nawiązuje się na podstawie mianowania poprzedzonego umową o pracę na czas nie dłuższy niż 3 lata. Pracowników nadzorujących lub wykonujących czynności kontrolne mianuje i rozwiązuje z nimi stosunek pracy Prezes NIK. Mianowanie jest uzależnione od aplikacji kontrolerskiej zakończonej złożeniem egzaminu z wynikiem pozytywnym przed komisją egzaminacyjną powołaną przez Prezesa NIK.
Do obowiązków pracownika nadzorującego lub wykonującego czynności kontrolne należy w szczególności:
należyte, bezstronne i terminowe wykonywanie zadań,
obiektywne ustalanie i rzetelne dokumentowanie wyników kontroli,
przestrzeganie tajemnicy ustawowo chronionej,
godne zachowanie się w służbie i poza służbą,
stałe podnoszenie kwalifikacji zawodowych.
Pracownik nadzorujący lub wykonujący czynności kontrolne nie może być członkiem partii politycznej ani prowadzić działalności politycznej. Pracownikowi takiemu ubiegającemu się o mandat posła lub senatora udziela się urlopu bezpłatnego na czas kampanii wyborczej, a w przypadku uzyskania mandatu na czas jego wykonywania.
18