BIOMEDYCZNE PODSTAWY ROZWOJU

Jan Gnus, Monika Pfanhauser

Biomedyka - nauka o człowieku, jako istocie biospołecznej, żyjącej w określonych warunkach ekologicznych i środowisku społecznym. Pogłębienie rozumowania podstaw działania organizmu człowieka.

Obok społecznych i państwowych form działania w ochronie zdrowia, sam zainteresowany oraz jego rodzina wydaje się najważniejszym ogniwem, łączącym wiedze na ten temat z prowadzeniem odpowiedniego trybu życia w tym żywienia co skutkuje pozytywnym stanem zdrowia.

Biomedycyna - nauka o wpływie czynników biologicznych na życie i zdrowie człowieka, wykorzystująca osiągnięcia współczesnej biologii.

Temat 1

Rozwój fizyczny człowieka - zależność od czynników genetycznych i środowiskowych. Charakterystyka czynników wpływających na rozwój człowieka (endogenne, paragenetyczne i egzogenne).

Przemiany w rozwoju

Z przemianami rozwoju wiążą się dwa pojęcia: akceleracja rozwoju i trend rozwoju. Akceleracja rozwoju to proces międzypokoleniowego przyspieszenia rozwoju biologicznego i dojrzewania, czyli wcześniejsze osiąganie kolejnych etapów rozwoju. Akceleracja dotyczy wszystkich wskaźników rozwoju i można ją stwierdzić porównując rożne cechy niemowląt i małych dzieci. Natomiast trendem rozwoju nazywamy wszelkie zmiany (rosnące i malejące) właściwości biologicznych, jakim ulega człowiek w ciągu pokoleń. Np. w latach 30-tych XX wieku dzieci i młodzież były wyższe, a masa ich ciął większa niż rówieśników sprzed kilkunastu lat. Badania wykazały, ze zmiany w tempie rozwoju i wysokości dzieci, a potem młodzieży, są większe w miastach niż n wsi. Im większy postęp urbanizacji, tym zjawiska te są silniej wyrażane. Akceleracja jest obserwowana zaledwie od 100 lat. Zupełnie nie wiemy, czy trwa dłużej. Chyba nie, bo na przestrzeni wieków zmiany te musiałyby być wyrażone tak, ze nie sposób byłoby ich nie dostrzec na podstawie przekaźników historycznych czy materiału wykopaliskowego. Tak wiec możemy przyjąć, ze jest to zjawisko ostatniego półtora wieku. Problem akceleracji jest nadal problemem otwartym. Być może przyspieszenie rozwoju to wynik nie jednego, pojedynczego czynnika, ale całego ich splotu. Może jest to wpływ ogólnych warunków życia, na które składają się żywienie, higiena z opieką lekarską i wreszcie inne czynniki. Jeżeli przyjmiemy, ze akceleracja jest przyspieszeniem tempa życia, to nie ma podstaw zakładać, że dzieci dojrzewają wcześniej, czyli że rozwój jest przyspieszony, a potem to tempo maleje. Jeżeli cale tempo życia jest szybsze, to można by się obawiać, czy ludzie nie będą wcześniej się starzec. Takie rozumowanie jest uzasadnione. Jednak badania wykazały, że wiek przekwitania - klimakterium u kobiet nie ulega przyspieszeniu, a opóźnieniu. Okazuje się wiec, ze cała ta „przyroda naszego wieku” z rozwojem nie ma dla nas negatywnych następstw w formie wcześniejszego przekwitania. Ale jaka jest tu zasługa innych czynników - takich jak poprawa stanu zdrowia, lepsza opieka lekarska, lepsza higiena - trudno powiedzieć.

Etapy rozwoju człowieka

Wyróżniamy następujące etapy rozwoju w życiu każdego człowieka od momentu poczęcia:

• zarodkowy

• płodowy

• noworodkowy (pierwszy miesiąc życia)

• niemowlęcy (od 1. do 12. miesiąca życia)

• poniemowlęcy (od 1. do 3. r.ż.)

• dzieciństwa (od 3. do 9 - 12 r.ż.)

• dojrzewania (dziewczęta: od 9. r.ż., chłopcy: od 12 r.ż.)

• okres dojrzałości (od 20. - 25. do 40. r.ż.)

• wiek średni (od 40. do 65. r.ż.)

• starość (od 65. r.ż. do śmierci)

Na rozwój człowieka maja wpływ następujące czynniki: endogenne, paragenetyczne (właściwości organizmu matki, które mogą dodatkowo (pozagenowo) wpłynąć na rozwój płodu, co wynika ze ścisłego kontaktu organizmu matki i dziecka w jego życiu płodowym, np.: tryb życia matki w czasie ciąży), egzogenne.

Czynniki endogenne (wrodzone) - czynniki genetyczne to zespól odziedziczonych po rodzicach cech, które wyznaczają rozwój osobniczy, dlatego nazywa się je determinantami. Decydują one o pewnych niezmiennych właściwościach gatunków, jak również o pewnych jakościowych cechach jednostki, określając „w chwili zapłodnienia, z góry i w zasadzie, w sposób nieodwracalny przebieg rozwoju”. Zespól determinantów przekazywanych przez rodziców, ten jakby kod genetyczny, różny u poszczególnych osób, określony jest pojęciem genotypu. Właściwości poszczególnych genów, chromosomów oraz całego genotypu przejawiają się przez regulację działania organizmu, którego są częścią. Regulacja ta występuje na wielu poziomach, od molekularnego aż po organizmalny. Współdecydują one o wszystkich strukturach i funkcjach organizmu, jego płci, szybkości zmian i poziomie przemiany materii, właściwościach fizycznych i psychicznych. Akcja poszczególnych genów rożnie się przejawia, jedne działają raczej pojedynczo, inne w zespołach. Wzajemne powiązania czynności genów wynikają z ich współdziałania, lub wzajemnego oddziaływania na siebie. Przejawiać się to może w formie addytywnego (sumującego się) wpływu na pewne cechy, lub tez dominacji jednych genów nad innymi, które są względem nich recesywne, wreszcie wzajemnego korygowania czynności genów lub następstwa w czasie ich akcji. Wady w materiale genetycznym, które wykraczają poza właściwy dla gatunku zakres zmienności, powodują powstanie anomalii budowy lub działania organizmu. Współdziałanie genów dotyczy nie tylko rożnych genów położonych w parach homologicznych loci, lecz także rożnych loci, w tym położonych w odmiennych (niehomologicznych) chromosomach. Te pierwsze dają efekty depresji w przypadku kojarzonego wsobnego (homozja) czy bujania cech i wysokiej wrażliwości u mieszańców (heterozja). Endogenne czynniki genetyczne nazwać można determinantami, określają one bowiem w chwili zapłodnienia, z góry i w zasadzie w formie nieodwracalnej, zasadnicze biochemiczne normy i reakcje organizmu, z tym samym przebieg rozwoju w danych warunkach.

Czynniki paragenetyczne i niegenetyczne należą do wrodzonych przyczyn wpływających na proces rozwoju osobniczego. Nie polegają one jednak na dziedziczeniu po rodzicach cech przekazywanych jako kod genetyczny w garniturze chromosomowym i tworzących genotyp, lecz na wpływie w ciągu życia łonowego (w okresie zarodka i płodu) czynników związanych z genami matki, z przemianą materii wspólnego dla płodu i matki środowiska wewnętrznego, ze stopniem pokrewieństwa rodziców, z ich wiekiem, kolejnością ciąży itp. Liczne badania dowodzą, że te, wydawałoby się, nie najważniejsze czynniki mają w rzeczywistości istotny wpływ na jakość fizycznego rozwoju jednostki nie tylko w okresie prenatalnym, ale również w całym przebiegu ontogenezy. Tę grupę czynników nazwano stymulatorami i regulatorami. Jest to grupa czynników współdziałających, które względem organizmu płodu są zewnętrzne, natomiast endogenne w stosunku do organizmu matki. Ponieważ jednak płód wraz z łożyskiem stanowi jednostkę biologiczną, a łożysko jest w części narządem matki, a w części płodu istnieje możliwość pojmowania tej grupy czynników, jako w pewnym sensie specyficznych czynników „endogennych” pośrednich. Grupa ta dotyczy głownie, lecz nie wyłącznie, wpływów, jakim podlega zarodek i płód. Nie wyłącznie, gdyż przedłużony efekt występuje po urodzeniu, a rzutuje niekiedy na cały dalszy rozwój. Endogenne czynniki paragenetyczne obejmują: a) wpływ genów właściwych organizmowi matki, w tym tej części genów, które matka w danej ciąży nie przekazała swemu dziecku - inaczej mówiąc chodzi tu o czynnik genetyczno-konstytucjonalny matki, czyli pośrednią transmisję wpływu genów właściwych tkankom matki na rozwijające się śródmacicznie jej dziecko, b) wpływ wieku tak matki, jak i ojca na biologiczną wartość ich gamet, szczególnie protoplazmy jaja, c) wpływ kolejności ciąży na immunologiczne właściwości matki, a z kolei oddziaływanie jej reakcji odpornościowych na płód szczególnie, gdy jest on płci męskiej, a dalszych ciąży - niezgodność genów uzyskanych przez płód od ojca z genami matki (genetyczno-konstytucjonalnymi jej właściwościami) powoduje formowanie się reakcji obronnych matki, które zależnie od zestawu genów uzyskanych z danego plemnika ojca w każdej ciąży mogą być inne. Zawsze jednak pozostają nie bez wpływu na rozwój zarodka i płodu. Tę grupę czynników, która wiąże się z genetycznymi właściwościami rodziców i płodu, jednak nie jest wynikiem zasadniczych funkcji genów, lecz pośrednim oddziaływaniem konstytucji matki, a więc przede wszystkim cytoplazmatycznych oddziaływań, nazwać można umownie „Obok-genetyczną” (paragenetyczną). Z czynnikami paragenetycznymi wiążą się niekiedy w sposób, który trudno rozdzielić w przejawach i efektach, niegenetyczne wpływy matki o charakterze biologicznym. Chodzi o: a) wpływ metabolizmu matki jako środowiska rozwoju płodu, z którym płód kontaktuje się w sposób silniejszy niż samodzielny organizm ze środowiskiem zewnętrznym, b) pourodzeniowy, biologiczny wpływ matki na drodze karmienia własnym mlekiem. Ten wpływ matki tutaj występuje jako właściwości metabolizmu, które: - powstały pod wpływem środowiska wewnątrzmacicznego jej z kolei matki, - formują się pod wpływem oddziaływań środowiska zewnętrznego, szczególnie żywienia, przyjmowanych leków przez matkę, tryb życia w czasie ciąży oraz przed nią. Ponieważ środowisko wewnętrzne matki jest jedno, wpływy genetyczno-konstytucjonalne, przymus metaboliczny wywierany po linii żeńskiej, oraz wpływy środowiska zewnętrznego wzajemnie się przenikają. Środowisko śródmaciczne matki jest zaś po części środowiskiem zewnętrznym, a po części nieomal środowiskiem wewnętrznym płodu, bowiem wiele substancji przenika przez barierę łożyska stosunkowo swobodnie. Na środowisko wewnętrzne matki wpływa zaś i jej wiek, i liczba poprzednio przebytych ciąży, i warunki oraz tryb jej życia przed okresem ciąży. Spożywanie mleka matki po urodzeniu przedłuża wpływ matki na drodze oddziaływań głównie hormonalnych. Ten typ niegenetycznych oddziaływań rozumiemy jako pewien regulator biologiczny, na drodze „przymusu” prowadzący do formowania się „nawyków” metabolicznych płodu. Zespół czynników paragenetycznych i matczynych regulatorów nazywamy stymulatorami i regulatorami, bowiem pobudzają one i regulują przebieg rozwoju na zasadzie pewnych „wymuszonych” nawyków metabolicznych u potomka. Stąd pewna grupa omówionych czynników nazywana jest przymusem matczynym regulującym śródmaciczny rozwój płodu.

Czynniki egzogenne to czynniki otaczającego świata oddziałujące na organizm dziecka ciągłymi bodźcami burząc jego równowagę fizjologiczną (homeostazę), zmuszając do przystosowania się do warunków zewnętrznych i modyfikując jego rozwój. Dlatego czynniki te nazwano modyfikatorami. Pod działaniem czynników egzogennych kształtuje się fenotyp, czyli zespół cech osobnika, powstałych w wyniku reagowania właściwości dziedzicznych (genotypu) na zmiany środowiska zewnętrznego

Rozwój ontogenetyczny ( osobniczy ) człowieka, jego cechy, aspekty i zróżnicowanie.

Rozwój osobniczy ( pojedynczego człowieka ) trwa od momentu poczęcia do śmierci w późnej starości.

Def. Rozwój człowieka jest procesem biologicznym w toku którego, pod wypływem czynników wewnętrznych ( endogennych ) i zewnętrznych ( egzogennych ) dokonują się zmiany w strukturze i funkcjach organizmu człowieka.

Def. Pod pojęciem rozwoju fizycznego rozumiemy całokształt procesów biologicznych ( w tym biochemicznych i biofizycznych ), które są charakterystyczne dla organizmów żywych, pomijając jedynie ową nadbudowę funkcjonalną wyższego piętra układu nerwowego, jaką jest sfera tzw. życia psychicznego człowieka.

Cechy rozwoju:

1. Rozrost - zwiększenie masy, długości i szerokości ciała ludzkiego;

2. Różnicowanie - przebudowa struktury komórek i tkanek cytogeneza i histogeneza, grupowanie się tkanek w określone układy, zespoły, organogeneza;

3. Dostrajanie się poszczególnych układów i zespołów do pozostałych;

4. Dojrzewanie - jest to swoisty proces różnicowania, polegający na doskonaleniu funkcji poszczególnych układów;

5. Tempo - w pewnych okresach obserwujemy szybsze zmiany lub wolniejsze.

Zróżnicowanie rozwoju człowieka - wykres w zeszycie.

Czynniki rozwoju człowieka - pojęcie i podział.

Czynnik - to zespół bodźców, który oddziałując na organizm człowieka wywołuje w nim trwałe i nieprzemijające zmiany.

Czynniki rozwoju człowieka

W literaturze przedmiotu wyróżnia się trzy grupy czynników.

1. Czynniki genetyczne - determinanty

Przebieg rozwoju zależy od dziedziczenia w połowie po obojgu rodzicach genotypu;

Genotyp - ogół genów danego organizmu warunkujący jego właściwości dziedziczne.

2. Niekiedy występują takie sytuacje, że mamy do czynienia z błędami w genotypie. Błędy wynikają z jakości lub z liczby. Liczba chromosomów w jądrze komórki człowieka wynosi 46. Różnią się one między sobą budową, kształtem, wielkością, czynnościami do których zostały zapisane.

Z liczby 46, 44 ( 22 pary ) to chromosomy autosomalne, a jedna para ( chromosomy płciowe ). Geny stanowią materiał chromosomalny ( tzw. chromatyn ) z budowaną z kwasu dezoksyrybonukleinowego DNA.

Fenotyp jest to zespół dostrzegalnych cech organizmu, powstałych jako wynik oddziaływania na właściwości genotypu organizmu.

Czynniki paragenetyczne ( wewnętrzne nie genetyczne lub czynniki matczyne ) stymulatory.

Płód w 16 % zależy od genotypu matki, w 30% od jej środowiska , w 20% od środowiska organizmu, który jest kształtowany przez czynniki zewnętrzne.

Wskaźnik korelacji ( współzależności ) płodu od organizmu matki wynosi 0,6. Zupełna korelacja wynosi 1,0. Korelacja z organizmem ojca wynosi 0,01.

Wiek matki ( optymalny do rodzenia dzieci ):

• w środowisku miejskim 25 - 35 lat

• w środowisku wiejskim 22 - 32 lata lub 20 - 30 lat

Przed 20-tką nie ma takiego ryzyka jak po 35 roku życia. Ryzyko zwiększa się wtedy sześciokrotnie. Z drugiej i trzeciej ciąży dzieci rozwijają się najlepiej.

Aby występowała zastępowalność pokoleń, każda rodzina musiałaby mieć 2, 5 dzieci. Związek między wiekiem matki, a śmiertelnością noworodków: 25 - 35 lat - najniższy wskaźnik umieralności 2,96%. Najwyższy wskaźnik umieralności niemowląt jest po 35 roku życia i wynosi 6,86%.

Między ciążami powinno być przerwy co najmniej 2 lata. Mechanizmy regulujące funkcje matki: eliminowanie leków. Czynniki egzogenne ( zewnętrzne ) - modyfikatory.

Klasyfikacje:

a) elementy biogeograficzne ( modyfikatory naturalne ) - zaliczamy tu faunę i florę - zasoby mineralne i wodne w otoczeniu

- klimat ( temperatura, wilgotność, ciśnienie, nasłonecznienie, ruchy powietrza );

- ukształtowanie terenu

b) elementy społeczno - ekonomiczne

- dochody rodziców w stosunku do liczby osób na utrzymaniu ( rodziny wielodzietne to troje i więcej dzieci )

- dzietność rodziny

- poziom wykształcenia rodziców

- środowisko ( duże miasta, małe miasta, wieś ).

Wieś - rolnicy indywidualni, inteligencja wiejska ( nauczyciele, weterynarze ), robotnicy rolni byłych PGR-ów.

Etapy i okresy rozwoju człowieka

Podziały rozwoju człowieka w dyscyplinach naukowych tj. medycynie, psychologii czy też pedagogice, są zróżnicowane.

Periodyzacja rozwoju człowieka

Ogólnie rozróżnia się 2 podstawowe etapy ontogenezy:

1. Faza prenatalna ( etap przedurodzeniowy )

Faza ta trwa od momentu zapłodnienia do porodu. Charakteryzuje się olbrzymim tempem rozwoju. Masa ciała w ciągu 272 dni powiększa się aż 35 milionów razy, a długość ciała powiększa się wiele tysięcy razy.

2. Faza postnatalna

Trwa od urodzenia do późnej starości. Uwarunkowana jest budową ( anabolizmem ) i rozpadem ( katabolizmem ) komórek. W fazie tej ciało powiększa się średnio 20 razy. Okres od 0 do 15-18 lat to etap progresywnego rozwoju człowieka. Charakteryzuje się znaczną przewagą procesów anabolicznych nad katabolicznymi. Trwa to średnio do 15-18 roku życia.

Od 15-18 roku życia do 40-45 roku życia nie widać specjalnych zmian. Chciałoby się powiedzieć, że jest stagnacja ( status quo ). Organizm ludzki pod koniec życia wraca jak gdyby do punktu wyjścia - też wymaga opieki.

Pierwszą próbę określenia rozwoju ontogenetycznego podjęli Rzymianie. Podział rzymski jest niedoskonały, ogólny. Wyróżniono w nim 4 etapy:

1. Lata od urodzenia do 15 roku życia - pubertus ( słowo to związane jest z łonem );

2. Lata od 16 do 25 roku życia - adolescentia ( oznacza tyle co bardzo młody );

3. Lata od 26 do 45 roku życia - virilitas ( wiek męski, dojrzały );

4. Powyżej 45 roku życia - senectus ( człowiek stary, mądry, doświadczony ).

Uniwersalny podział, który przyjął się w medycynie, antropologii i psychologii przedstawia się następująco:

Okresy rozwoju człowieka:

1. Okres wewnątrzłonowy ( śródmaciczny, prenatalny )

2. Okres pozałonowy ( pourodzeniowy, postnatalny )

Trend sekularny, jego przyczyny i skutki

Procesowi rozwoju człowieka towarzyszy wiele zjawisk, a do najciekawszych z nich zalicza się trend sekularny - zmiany czasowe, międzypokoleniowe, zmiany dokonujące się w czasie.

Trend sekularny ( zamiennie używa się słowa akceleracja ) to przyspieszenie całokształtu zjawisk związanych z rozwojem fizycznym, motorycznym i psychicznym dzieci i młodzieży, przejawiające się w szybszym dojrzewaniu oraz osiąganiu przez osobników w porównaniu do poprzednich pokoleń, większych wymiarów ciała, wyższej sprawności motorycznej i psychicznej.

Przejawy trendu sekularnego:

1. Zwyżka wysokości ciała - w sprzyjających warunkach rozwojowych, każde następne pokolenie jest o 1 cm wyższe w czasie dekady - płeć męska, a płeć żeńska nieco mniej, bo ok. 0,7 cm Pula genów żeńskich jest bardziej zdeterminowana, organizm żeński jest bardziej oporny na czynniki zewnętrzne.

2. Powiększenie się wielu innych wymiarów ciała - obwodowych, szerokościowych itp.;

3. Wcześniejsze dojrzewanie płciowe - kryzys społeczny i ekonomiczny lat 80-tych, czas I menstruacji ( menarchy ) pojawia się już ok. 13 roku życia.;

4. Wcześniejsze wyżynanie się zębów - od 4 do 8 miesiąca życia;

5. Wcześniejsze kostnienie szkieletu - szybszy wzrost;

6. Wcześniejsza zapadalność na szereg chorób wieku dziecięcego.

Skutki trendu sekularnego

Dojrzewanie płciowe jest zdecydowanie szybsze, co ma swoje dobre i złe strony. Już 13 letnia dziewczyna może urodzić dziecko, jest dojrzała fizycznie, ale niestety nie jest jeszcze dojrzała społecznie! Nie jest w stanie dobrze wychować dziecko.

Programy nauczania w szkołach powinny być zróżnicowane, zmienne metody nauczania, zasady nauczania, a także zróżnicowane środki dydaktyczne.

Kryteria oceny wieku rozwojowego

Wiek kalendarzowy nie pokrywa się z wiekiem rozwojowym. Do dzieci w wieku 6,5 lat zaliczamy dzieci, które skończyły 6 lat, a nie przekroczyły 7 lat.

Wiek kalendarzowy albo wiek metrykalny ( wiek chronologiczny ) jest to czas między liczbą dni, miesięcy i lat, jaki upłynął od momentu urodzenia do momentu badania ( pomiaru ).

Wiek szkieletowy ( wiek kostny ) - odzwierciedla stopień zaawansowania w rozwoju układu kostnego na podstawie obrazu radiologicznego kości ręki, nadgarstka i dłoni.

Wiek drugorzędnych cech płciowych - rozwój piersi, owłosienia łonowego, pachowego itp. Posługujemy się tzw. skalą Tannera. Skala ta ma 5 stopni.

Wiek zębowy - czyli stopień zaawansowania rozwoju biologicznego dziecka określa się na podstawie liczby i kolejności wyrżniętych zębów u badanego dziecka, porównując stan jego uzębienia z odpowiednimi tablicami.

Zęby: 1. mleczne, 2. mieszane, 3. stałe.

Wiek morfologiczny - zawiera dużo wskaźników rozwojowych.

Wiek należny wysokości ciała + wiek należny masy ciała + wiek kalendarzowy

Wiek morfologiczny = -------------------------------------------

Rytmy biologiczne człowieka

Rytmami biologicznymi zajmuje się chronobiologia. Jest to dziedzina wiedzy o zachowaniu się organizmu pod wpływem cyklicznych zjawisk zachodzących w środowisku bytowania w określonych sekwencjach czasu.

Biorytmy regulowane są przez samosterujący mechanizm wewnętrzny, w którym główną rolę odgrywa układ nerwowy autonomiczny i wewnątrz wydzielniczy, które to układy stanowią o tzw. zegarze biologicznym.

Rytmy biologiczne są to wszelkie regularnie powtarzające się stany, czy zjawiska. Rytm biologiczny jest to powtarzalność przebiegu różnych życiowych procesów, występująca zarówno w przypadku organizmów roślinnych jak też zwierzęcych, a także u człowieka.

Rytmy biologiczne wywoływane są za pomocą:

1. czynników zewnętrznych ( środowiskowych )

2. procesów przebiegających wewnątrz samego organizmu.

Rytmy wywoływane są przez:

• promieniowanie makrokosmosu, przez elementy heliogeofizyczne ( czyli aktywność słońca ), obrót ziemi dookoła własnej osi, obieg księżyca ;

• zespół abiotycznych czynników środowiska ziemskiego ( oświetlenie, nasłonecznienie, temperatura, wilgotność powietrza, opady, ruchy powietrza, ciśnienie itp. );

zespół czynników biotycznych czyli pożywienie, fauna i flora środowiska, zespół czynników ekologicznych.

Grupy dyspanseryjne

Dotyczą rozwoju dzieci i młodzieży. W 1999 roku było 8,4 miliona osobników w wieku 7 - 19 lat. Stanowiło to ok. 21% populacji. Bilans zdrowia powinien być robiony w latach: 2, 4, 6, 10 i 14. Bilanse zdrowia należy przeprowadzać co dwa lata. Szczególnie ważny jest bilans zdrowia między 6,5 a 7,5 rokiem życia, który wykazuje czy dziecko jest gotowe do podjęcia nauki w szkole, czy też nie. Musi być ono sprawne umysłowo, fizycznie i społecznie.

Czwarty bilans powinien być przeprowadzony w 10 roku życia, a piąty bilans zdrowia w 14 roku życia. Bardzo wiele patologii wśród dzieci i młodzieży wiąże się z brakiem wiedzy u rodziców. Szósty bilans powinien być w 18 roku życia. Trzeba byłoby też określić do jakiego zawodu młody człowiek się nadaje - warto brać te sugestie pod uwagę.

Trzy podstawowe cele dyspanseryzacji:

1. proces diagnozowania - polega na wykryciu choroby i zakwalifikowania dziecka do odpowiedniej grupy dyspanseryjnej;

2. cel dotyczący zaprogramowania i realizacji procesu leczniczo - rehabilitacyjnego;

3. utrwalenie uzyskanych wyników.

Charakterystyka okresu młodzieńczego

Okres młodzieńczy zaczyna się od momentu kiedy dziewczyna/chłopak osiąga pełną dojrzałość płciową.

Prepubertalna

Pubertalna

Postpubertalna

Okres ten kończy się, kiedy człowiek przestaje rosnąć ok. 18 - 19 roku życia.

Człowiek młody - w tym wieku ustala się osobowość psychiczna jednostkowa i społeczna wielojednostkowa.

Okres wieku dorosłego zaczyna się ok. 19 - 20 lat, kończy się w wieku 30 - 35 lat. Jest to okres stabilny, tj. w tym okresie nasz organizm osiąga optimum biologicznych możliwości ( np. potomstwo ), możemy też osiągnąć dobre wyniki w nauce.

Okres wieku dojrzałego - wszystkie cechy pozytywne, które wystąpiły w wieku człowieka dorosłego utrzymują się w 90% w tym okresie, widoczne są zmiany uwsteczniające ( siwe włosy, wzrok słabnie, zęby wypadają ), procesy inwolucyjne trwają do okresu starości.

Wszystkie okresy z punktu widzenia nauki są bardzo ciekawe.

Okres starości - dzieli się na trzy podokresy:

1. Przedstarość ( 45 - 59 lat ) - dot. to mężczyzn;

2. Okres starości ( 60 - 75 lat );

3. Sędziwość ( 75 lat.... ).

Starzenie się organizmu ma wiele niedogodności m.in. klimaterium.

Przyczyny starzenia się człowieka:

• Histereza - plazmy komórek skupiają się w konglomeraty ( skupiska ) - zatory w tkankach, odwodnienie organizmu człowieczego;

• Niezdolność komórek do podziału - coraz mniej komórek się dzieli, a coraz więcej się rozpada.

Tkanki bradytroficzne - charakteryzują się tym, że nie są ukrwione i w związku z tym szybciej się zużywają; np. tkanka chrzęstna, rogówka w oku, soczewka oka, zębina, wyściółka tętnic, zastawki serca.

Tkanki ładzytroficzne - są to tkanki ukrwione dlatego, że narządy zbudowane z tych tkanek potrzebują dużo substancji odżywczych i tlenu.

TEMAT 2

WPŁYW CHORÓB MATKI - ALKOHOLIZMU, NARKOMANII ORAZ CHORÓB ZAKAŹNYCH (HIV, RÓŻYCZKA, OSPA, TOKSOPLAZMOZA) NA ROZWÓJ DZIECKA W ŻYCIU PŁODOWYM I PO URODZENIU. NIEWŁAŚCIWA DIETA MATKI.

ALKOHOLIZM

Badania nad spożywaniem alkoholu przez kobiety ciężarne wykazały, że po upływie 40-60 min. od spożycia przez matkę alkoholu, stężenie w krwiobiegu płodu będzie równe stężeniu alkoholu we krwi matki. U kobiet które piją alkohol w okresie ciąży, spotykane są znacznie częściej porody niewczesne i przedwczesne oraz poronienia samoistne. U noworodków, matek pijących podczas ciąży, obserwowano bezpośrednio po urodzeniu obecność objawów zespołu abstynencyjnego (drżenia, wzmożone napięcie mięśniowe, osłabienie, zaburzenia snu, płaczliwość, trudności w ssaniu itp.).

Alkoholowy Zespół Płodowy FAS (Fetal Alcohol Syndrom)

Objawy

FAS określa nieprawidłowości obserwowane u dzieci kobiet nadużywających alkohol w okresie trwania ciąży. Rozpoznaje się je wtedy, gdy u dziecka wystąpią następujące zjawiska:

• Opóźnienie wzrostu płodu i noworodka;

• Charakterystyczny wygląd twarzy z małymi szparami powiekowymi (tzw. otwarte oczy), cienka górna warga, wydłużenie i spłaszczenie rynienki nosowej (rowek nad środkową częścią górnej Wargi);

• Uszkodzenia Ośrodkowego Układu Nerwowego: opóźnienie rozwoju, zaburzenia zachowania, obniżenie sprawności intelektualnej, deformacja czaszki i mózgu;

Zespół FAS charakteryzuje się również niską wagą urodzeniową i złym stanem ogólnym noworodka (m.in. częste wady serca, deformacje stawów), opóźnieniem rozwoju psychomotorycznego, obecnością licznych wad rozwojowych (najczęściej twarzy i układu kostno-stawowego). Objawom tym towarzyszą różnego rodzaju zaburzenia neurologiczne oraz obniżenie sprawności intelektualnej i zaburzenia zachowania.

NARKOTYKI

Nadużywanie przez kobietę w czasie trwania ciąży nikotyny, alkoholu i narkotyków ma niezmiernie istotny wpływ na zdrowie i życie noworodka. Problemem jest również to, że większość z nich nie wie jakie zagrożenie świadomie stwarzają własnemu dziecku. Uświadomienie i opieka ze strony lekarzy, pielęgniarek, specjalistów oraz najbliższych mogłaby ustrzec nie jedno dziecko od wrodzonych, przewlekłych chorób lub też od śmierci.
     Z badań wynika, że mniej więcej jedna trzecia wszystkich zażywających narkotyki w Ameryce Północnej to kobiety w wieku rozrodczym. Każdego więc roku ponad pół miliona dzieci narażonych jest na kontakt z narkotykami w fazie życia płodowego. Zagrożenie jest bardzo duże i zależy od ilości i jakości zażywanego narkotyku. Jeśli matka przyjmuje je "okazjonalnie" lub towarzysko do uszkodzenia płodu , choć teoretycznie jest to możliwe, dochodzi bardzo rzadko mimo, że niektóre zanieczyszczenia powszechnie spotykane w narkotykach potencjalnie są bardzo toksyczne. Zażywając regularnie narkotyki matka uzależnia dziecko, zanim przyjdzie ono na świat. Potomstwo to ogólnie rzecz biorąc mieści się w ustalonej dla populacji normie wad wrodzonych u dzieci tj. około 3% żywych urodzeń. Pośrednie ryzyko dla narkomanek w ciąży i ich dzieci stanowi niewłaściwy sposób odżywiania, choroby przenoszone drogą płciową jak też późne zgłoszenie się do lekarza. Zagrożenie dla płodu i matki wiąże się również ściśle z dożylnym przyjmowaniem takich narkotyków jak np. opiaty i w konsekwencji z zakażeniem wirusem HIV lub też inną infekcją bakteryjną.
     Problem jest to, że kobieta w ciąży nie decyduje się na zażywanie narkotyków ale, że uzależniona kobieta zachodzi w ciążę, która często cierpieć również na niedożywienie, chroniczne infekcje, są pozbawione wsparcia rodziny i opieki przedporodowej oraz prowadzą zazwyczaj nie uporządkowany tryb życia co jak wiadomo nie wpływa najlepiej na jej nienarodzone potomstwo. Narkomanka często odrzuca noworodka z poczucia winy związanej z niebezpieczeństwem urodzenia dziecka uszkodzonego z powodu narkotyków lub z obawy, że nie sprawdzi się w roli matki. Dlatego też pomoc ze strony lekarzy w tym momencie jest bardzo ważna i istotna.
     Narkotyki które zażywa matka mają negatywny wpływ na nienarodzone dziecko. Zmniejszają ilość matczynej krwi docierającej do łożyska, powodując w ten sposób niedotlenienie płodu. Nie dotleniony noworodek prawdopodobnie odczuwa w głowie niemiły ucisk i pulsowanie lub niedotlenienny ból powodujący zaburzenia snu, słabe napięcie mięśniowe, drżenie, pobudliwość i trudności w koncentracji uwagi, czyli cechy charakterystyczne dla zespołu niedotlenienia. Dodatkowo wszystkie narkotyki przenikają przez łożysko, często uszkadzając je i szybko osiągają we krwi płodu stężenie zbliżone do stężenia we krwi matki i pozostając tam dłuży czas aniżeli we krwi kobiety. Dzieje się dlatego, że dziecko nie posiada odpowiednich enzymów rozkładających te substancje. W konsekwencji następuje zmniejszony dowóz potrzebnych dla płodu składników co niekorzystnie wpłynie na jego rozwój. Może spowodować powstawanie różnych wad u dziecka; może też być przyczyną powikłań w trakcie trwania ciąży takich jak poronienie lub przedwczesny poród. Warto podkreślić, że wszystkie narkotyki i niektóre leki zażywane w czasie ciąży , szczególnie podczas pierwszych trzech miesięcy stanowią potencjalne ryzyko dla płodu i należy ich w miarę możliwości unikać.
    

TOKSOPLAZMOZA

Toksoplazmoza jest chorobą powodowaną przez pierwotniaka Toxoplasma gondii, pasożytującego zazwyczaj u kotów, bydła, koni, świń, ptaków i innych zwierząt. Najczęściej do zakażenia dochodzi przez spożycie surowego zakażonego mięsa lub przez kontakt z odchodami chorego kota. Choroba zazwyczaj przebiega łagodnie, z niewielką gorączką, osłabieniem, powiększeniem węzłów chłonnych - przypomina lekką grypę. Po jej ustąpieniu pozostaje odporność, którą zapewniają wytworzone przez organizm specyficzne przeciwciała przeciwko temu pierwotniakowi. Badanie ich poziomu i rodzaju pozwala określić stopień uodpornienia na tę chorobę lub też rozpoznać istniejące właśnie aktywne zakażenie. Toksoplazmoza nabyta w dzieciństwie lub dorosłym życiu jest całkowicie niegroźna. Fatalne następstwa ma natomiast zakażenie w życiu płodowym, czyli toksoplazmoza wrodzona. Zależnie od wieku ciąży, w którym doszło do zakażenia, może dojść do zajęcia ośrodkowego układu nerwowego z następstwami w postaci wodogłowia, zwapnień mózgowych oraz opóźnień w rozwoju umysłowym i ruchowym. Zakażenie toksoplazmozą może też być przyczyną poronienia lub obumierania płodu. Toksoplazmoza nabyta w dzieciństwie lub w czasie dorosłości jest niegroźną, często bezobjawową infekcją. Toksoplazmoza wrodzona to choroba powstała na skutek zakażenia płodu wewnątrz macicy, będąca przyczyną poważnych powikłań: wad wrodzonych, poronień i obumarcia płodu. Należy podkreślić, że zakażenie płodu następuje tylko wówczas, gdy u matki dokonało się ono podczas ciąży. W następnych ciążach, wskutek wytworzonej u matki odporności, płód nie jest zagrożony. By uchronić się przed tragicznymi następstwami zakażenia toksoplazmozą, przed planowaną ciążą lub na jej początku należy wykonać badanie poziomu odpowiednich przeciwciał w surowicy krwi. Jeśli ich poziom wskazuje na istniejącą odporność po przebytej niegdyś chorobie, można spać spokojnie. Jeśli jednak kobieta nie jest uodporniona na toksoplazmozę, nie musi od razu wyrzucać niewinnego kota z domu. Wystarczy opiekę nad nim przekazać innym domownikom, myć ręce po każdym kontakcie ze zwierzęciem i przed jedzeniem oraz bezwzględnie zrezygnować z jedzenia surowego lub nie dogotowanego mięsa (tatara i krwistych befsztyków). W razie stwierdzenia zakażenia matki w czasie ciąży konieczna jest dokładna diagnostyka płodu. Nie zawsze bowiem dochodzi do jego zakażenia. Diagnostyka obejmuje badania USG oraz badania płynu owodniowego i krwi płodu. Decyzję o dalszych losach ciąży można podjąć dopiero po uzyskaniu wszelkich danych na temat stanu płodu. Jeśli ciąża ma być kontynuowana pomimo istniejącego zakażenia, konieczne jest leczenie odpowiednimi antybiotykami.

RÓŻYCZKA

Różyczka jest łagodną chorobą wirusową wieku dziecięcego, objawiającą się gorączką i wysypką. Większość ludzi przechodzi ją w dzieciństwie bez żadnych powikłań. Od niedawna został wprowadzony obowiązek szczepienia dziewcząt w wieku szkolnym przeciw różyczce, niezależnie od przebycia tej choroby. Ma to na celu wykluczenie zakażenia kobiety w czasie ciąży, które może mieć katastrofalny wpływ na dziecko. Zakażenie wrodzone może prowadzić do rozwoju wielu wad wrodzonych, do których między innymi należą: głuchota, wady narządu wzroku, serca, opóźnienia w rozwoju psychicznym. Ryzyko przejścia zakażenia z matki na płód jest najmniejsze w początkach ciąży i rośnie wraz z jej upływem. Jednocześnie jednak ryzyko powstania poważnych wad rozwojowych istnieje tylko w początkowych miesiącach (prawdopodobnie tylko do 17. tygodnia).Nie ma skutecznego leczenia przeciwwirusowego, zapobiegającego rozwojowi różyczki wrodzonej. Immunoglobulina, podawana nie uodpornionym kobietom w ciąży po kontakcie z chorym na różyczkę, nie pozwala całkowicie wyeliminować krążących we krwi wirusów, a jedynie niekiedy zmniejsza ich liczbę. Decyzję co do dalszych losów ciąży należy rozważyć po uzyskaniu wszelkich danych dotyczących stanu płodu. Dostępne techniki diagnostyczne nie pozwalają jednak jednoznacznie określić występowania wad i ich nasilenia. Kobieta, która nie jest uodporniona na toksoplazmozę, powinna unikać kontaktu z kotem i starannie myć ręce przed jedzeniem. Wysypka w różyczce ma charakter delikatnych, różowych plamek, zaczyna się na twarzy i szyi, a następnie przechodzi na tułów i kończyny. Utrzymuje się przez 2-3 dni.

CYTOMEGALIA

Wirus wywołujący cytomegalię występuje bardzo powszechnie, przenosi się przez bliski kontakt z zakażoną osobą, a także przez krew i inne wydzieliny. Bardzo często występuje u małych dzieci, zwłaszcza uczęszczających do żłobków i przedszkoli. Stwarza to pewne ryzyko zakażenia dla pracownic tych instytucji. Infekcje są zwykle bezobjawowe lub z objawami podobnymi do lekkiej grypy: gorączką, bólem mięśni i gardła. Łagodny przebieg choroby utrudnia jej rozpoznanie. Nie istnieje dotąd szczepionka ani też skuteczny lek przeciwko wirusowi cytomegalii. Przebycie choroby nie chroni w pełni przed powtórnym zakażeniem, jednakże w czasie ciąży najgroźniejsze jest zakażenie po raz pierwszy. Wszystkie te czynniki sprawiają, że problem jest równie powszechny, co niedoceniany. Cytomegalia jest głównym czynnikiem sprawczym zakażeń wrodzonych, a także najczęstszą spośród zakaźnych przyczyn upośledzeń umysłowych i głuchoty. Zakażenie na początku ciąży może również powodować inne wady wrodzone, późniejsze zaś - ciężkie wrodzone infekcje noworodka. Zależność ta nie jest jednak tak jasna, jak w przypadku różyczki. W celu określenia odporności na daną chorobę zakaźną lub stwierdzenia zakażenia najczęściej wykonuje się badania poziomu przeciwciał przeciwko danemu wirusowi, pierwotniakowi lub bakterii. Badanie obecności i poziomu przeciwciał z klasy IgM pozwala ocenić aktualnie istniejące zakażenie. Obecność przeciwciał klasy IgG świadczy o zakażeniu przebytym w przeszłości.

ODRA

Odra to wirusowa choroba zakaźna wieku dziecięcego o łagodnym przebiegu, obecnie rzadziej spotykana dzięki wprowadzeniu obowiązkowych szczepień. W czasie ciąży jej przebieg bywa nieco cięższy. Odra może być przyczyną poronienia, obumarcia płodu lub porodu przedwczesnego, a także wewnątrzmacicznego wrodzonego zakażenia noworodka. Nie stwierdzono wpływu tej choroby na występowanie wad wrodzonych.

OSPA WIETRZNA

Ospa wietrzna - częsta choroba zakaźna u dzieci, jeśli wystąpi w czasie ciąży, może być przyczyną wielu powikłań, dotyczących zarówno matki, jak i dziecka. U ciężarnych najczęstszym powikłaniem jest zapalenie płuc o ciężkim przebiegu. Ospa wietrzna może prowadzić do poronienia, obumarcia płodu lub porodu przedwczesnego. Wrodzona ospa wietrzna u dziecka wiąże się z występowaniem poważnych wad rozwojowych lub ciężką infekcją (mogą wystąpić też równolegle). Każda kobieta w ciąży, która zetknęła się z ospą wietrzną, a nie jest na nią uodporniona (przez przebyte zachorowanie), powinna otrzymać dawkę odpowiedniej immunoglobuliny i pozostawać pod ścisłą kontrolą lekarza.

GRYPA

Mianem grypy określana jest potocznie każda banalna infekcja dróg oddechowych. Jej wirusy powodują jednak poważniejszą chorobę, z częstymi powikłaniami płucnymi. Stwierdzono, że w czasie ciąży powikłania te występują częściej, a przebieg choroby jest cięższy. Nie zaobserwowano wpływu infekcji grypowej na powstawanie wad rozwojowych płodu.

OPRYSZCZKA NARZĄDÓW PŁCIOWYCH

Opryszczka narządów płciowych to wirusowa choroba przenoszona drogą kontaktów seksualnych. Powodowana jest przez wirus podobny do wywołującego opryszczkę na wargach (popularne "zimno"). Poza tym nie istnieje jednak żaden związek między tymi dwoma rodzajami infekcji. Opryszczka występująca na wargach i twarzy nie jest groźna dla dziecka, natomiast zakażenie nią narządów płciowych przenosi się podczas porodu na dziecko, powodując bardzo poważne skutki, nierzadko kończące się śmiercią. Każde zakażenie narządów rodnych powinno być wyleczone przed planowanym zajściem w ciążę.

WIRUSOWE ZAPALENIE WĄTROBY TYPU B

Istnieją dwa zasadnicze rodzaje żółtaczki zakaźnej. Pierwszą wywołuje przenoszący się drogą pokarmową wirus typu A. Druga to żółtaczka wszczepienna, powodowana zazwyczaj przez wirus typu B, przeniesiony na ogół wraz z krwią, często przez sprzęt medyczny. Dla przebiegu ciąży i zdrowia dziecka znaczenie ma jedynie wirusowe zapalenie wątroby typu B. Nosicielki wirusa zapalenia wątroby typu B są bardziej narażone na przedwczesny poród, a ich dzieci, często jeszcze w życiu płodowym, również stają się nosicielami wirusa, który następnie może powodować poważne uszkodzenie wątroby. Badania w kierunku nosicielstwa wirusa żółtaczki zakaźnej (Hbs Ag) są obowiązkowo wykonywane na początku ciąży. W razie stwierdzenia nosicielstwa u matki konieczne jest podanie noworodkowi specjalnej immunoglobuliny. Istnieje szczepionka przeciwko wirusowi żółtaczki zakaźnej, którą od niedawna szczepione są wszystkie nowo narodzone dzieci, a także osoby narażone na kontakt z wirusem, np. pracownicy służby zdrowia.

KIŁA

Kiła, choroba weneryczna będąca niegdyś postrachem rozpustników, od czasu wynalezienia penicyliny jest uleczalna (pod warunkiem rozpoczęcia leczenia we wczesnym etapie choroby). Kiła wrodzona, przeniesiona na dziecko od zarażonej matki, objawia się licznymi wadami rozwojowymi i ciężkim uogólnionym zakażeniem, trudno poddaje się leczeniu i pozostawia ślady na całe życie.

HIV

Wraz z pierwszym opisem AIDS u dziecka w 1982 roku, stało się jasne, że zakażenie HIV

może być przenoszone z matki na płód. Ponieważ prawie wszystkie matki, które urodziły

dzieci zakażone HIV były HIV-dodatnie, utrwaliło się przekonanie, że zakażenie HIV u matki

zawsze powoduje zakażenie HIV u jej dziecka. Od połowy lat 90-tych obserwujemy stały

wzrost liczby kobiet zakażonych HIV, które zachodzą w ciążę i decydują się na urodzenie

dziecka.

Ryzyko transmisji odmatczynej HIV (w grupie kobiet nie-poddających się profilaktyce) na

terenie Europy wynosi 15-30%. Jest większe w przypadku matek z wysoką wiremią, podczas

porodu drogami natury, u dzieci karmionych piersią i kobiet, które nie były pod

specjalistyczną opieką podczas ciąży i porodu oraz nie otrzymywały profilaktycznie leków

antyretrowirusowych. Do ok. 70% zakażeń odmatczynych HIV dochodzi podczas porodu.

Poznanie czynników ryzyka przeniesienia zakażenia HIV od matki do dziecka pozwoliło na

opracowanie programów profilaktyki odmatczynych zakażeń HIV.

Profilaktyka zakażeń wertykalnych stosowana jest w Polsce od roku 1994. W ramach

profilaktyki zakażeń perinatalnych stosowano początkowo monoterapię Retrovirem,

a następnie skojarzone leczenie antyretrowirusowe (zawsze z Retrovirem) przy wykorzystaniu

innych antybiotyków.

Równolegle z rozwojem wiedzy na temat metod terapii wdrażano leczenie zapobiegawcze

u ciężarnych. Począwszy od czasu opracowania w roku 1996 standardów w tym zakresie,

profilaktyka jest prowadzona według protokołu ACTG 076 i jest to rutynowe postępowanie

u każdej zidentyfikowanej ciężarnej HIV dodatniej. Dzięki zastosowaniu profilaktyki

antyretrowirusowej odsetek zakażeń zmniejszył się z 23% przed rokiem 1989 do < 1,0 %

zakażeń HIV w grupie noworodków, których matki otrzymały profilaktykę ARV zakażenia wertykalnego.

TEMAT 3

CHARAKTERYSTYKA ETAPÓW ROZWOJU. DYNAMIKA ROZWOJU W KOLEJNYCH ETAPACH ONTOGENEZY. ENDOGENNE I EGZOGENNE CZYNNIKI RÓZNICUJĄCE TEMPO ROZWOJU DZIECI I MŁODZIEŻY. DOJRZEWANIE JAKO SZCZEGÓLNY OKRES ONTOGENEZY.

ETAPY ROZWOJU CZŁOWIEKA

Wyróżniamy następujące etapy rozwojowe w życiu każdego człowieka od momentu poczęcia:
1.Zarodkowy
2. Płodowy
3. Noworodkowy (1 miesiąc życia)
4. Niemowlęcy (od miesiąca do roku po urodzeniu)
5.Poniemowlęcy (od 1 do 3 roku życia)
6. Dzieciństwa (od 3 do 9,12 roku życia)
7.Dojrzewania ( u dziewcząt od 9 roku życia a u chłopców od 12 roku życia)
8. Okres dojrzałości ( od 20-25 do 40 lat)
9. Wiek średni (od 40 do 65 lat)
10. Starość (od 65 lat do śmierci)

Ontogeneza - rozwój osobniczy; zmiany dokonujące się wciągu życia jednostki.

Najistotniejsze wydarzenia w rozwoju płodowym i zarodkowym człowieka (licząc od chwili zapłodnienia):

• 24 godziny - zygota (stadium dwukomórkowe);

• 3 dni - morula dociera do macicy;

• 7 dni - implantacja blastocysty (zagnieżdżenie w błonie śluzowej macicy);

• 2,5 tygodnia - formują się struna grzbietowa i płytka nerwowa, różnicuje się tkanka, z której powstaje serce, ścianka pęcherzyka żółtkowego oraz w kosmówce tworzą się komórki krwi;

• 3,5 tygodnia - formuje się cewka nerwowa, widoczne są pęcherze oczne i uszne, formuje się zawiązek gardzieli i wątroby, rozpoczyna się rozwój tarczycy i układu oddechowego, rurki tworzące serce zlewają się i zaginają, rozpoczyna się akcja serca (60 ud./min), powstają naczynia krwionośne;

• 4 tygodnie - przednia cześć cewki nerwowej poszerza się, formują się 3 pierwotne części mózgowia (przodo-, śród- i tyłomózgowie), powstają zawiązki kończyn, bije serce, tworzy się łożysko;

• 5 tygodni - z przodomózgowia powstają zaczątki półkul, zarysowuje się twarz i kończyny, widoczne są dłonie i stopy, pojawia się tkanka chrzęstna i mięśniowa;

• 6 tygodni - serce w pełni wykształcone, głowa największą częścią ciała;

• 7 tygodni - palce i oczy;

• 8 tygodni - embrion przypomina postać dorosłego człowieka, rozpoczyna się okres płodowy rozwoju; niezwykle wrażliwy na czynniki zewn. jest czas 6. - 8. tyg. Życia, kiedy zwiększa się wrażliwość na zakażenia wirusowe, nikotynizm, alkohol, promieniowanie, liczne leki - wtedy najczęściej dochodzi do poronień;

• 2 miesiące - różnicują się mięsnie, płód zdolny do poruszania się, narządy płciowe rozróżnialne (jądra, jajniki), rozpoczyna się kostnienie szkieletu, różnicuje się kora mózgowa, rozwijają się główne naczynia krwionośne, zachodzą pierwsze proste reakcje odruchowe;

• 3 miesiące - płeć można określić, struna grzbietowa zanika, a zastępuje ją rozwijający się kręgosłup, rozwijają się gruczoły limfatyczne, płód ma ok. 56 mm i waży ok. 14 dag;

• 4 miesiące - twarz przybiera „ludzki” wyraz, różnicują się płaty mózgowe, oczy uszy nos wyglądają normalnie;

• 2 trymestr - serce bije 150 ud./min, od 6. m-ca pojawia się tkanka tłuszczowa, co powoduje nieprzeświecalność naczyń krwionośnych, w tym okresie ciało pokrywa maź płodowa, zabezpieczająca przed maceracją i pobudzająca przez stymulację hormonalną płód do rozwoju; maź ułatwia poród; dzieci urodzone przedwcześnie, w 6. m-cu mogą już prężyć dzięki inkubatorom zapewniającym im stałość warunków środowiskowych;

• 3 trymestr - mineralizacja włókien nerwowych, szybki wzrost płodu, ostateczny rozwój tkanek i narządów;

• 7 miesięcy - bezwarunkowe odruchy nerwowe, precyzyjne ruchy kończyn i mięśni twarzy, reakcja na silne dźwięki i głosy z otoczenia (głos matki);

• 8 miesięcy - zaokrągla się ciało dziecka, różowieje skóra, organizm gromadzi zapasy, a narządy wewnętrzne doskonałą swoje funkcje;

• 9 miesięcy - dziecko mniej ruchliwe, wypełnia calą przestrzeń macicy, maź pozostaje na plecach, w jelitach gromadzi się smółka - zawartość 1. stolca, zwiększa się ciężar dziecka, nabywa odporność na choroby;

• 2 - 3 tygodnie przed porodem - przesuwa się w dół, ustawia się w pozycji do porodu, w ostatnim okresie zaczyna wykonywać ruchy oddechowe, pobierając do płuc niewielkie ilości wód płodowych - jest to trening dla mięśni oddechowych; pomimo że produkty przemiany materii usuwa łożysko, zaczynają pracować nerki dziecka; u dzieci urodzonych o czasie wzrastają szanse na przeżycie i prawidłowy rozwój.

Rozwój zarodkowy, a dalej płodowy, uważa się za cud natury, gdyż z embrionu wielkości 5 mm w 4. tygodniu życia, a w 8. tygodniu długości ok. 2 cm i ważącego ok. 1 -2 g, w ciągu prawie 40 tygodni ciąży powstaje płód mierżący ok. 50 cm i ważący ponad 3 kg.

3.Noworodek - dziecko, które ukończyło okres przystosowania się do życia poza organizmem matki. W tym czasie dziecku złuszcz się naskórek, odpada pępowina, wygaja się pępek, utrwala się samodzielne oddychanie, krążenie krwi, Reguluję się temperatura ciała i przemiana materii.

4. Okres niemowlęcy- w czasie tego etapu następuje szybki wzrost na długość oraz wzrost masy ciała, dziecko staje się bardziej ruchliwe, jest coraz sprawniejsze, dziecko zaczyna wymawiać pojedynce słowa, rozumieć krótkie polecenia, pojawiają się zęby mleczne i dziecko zaczyna chodzić.

5. Okres poniemowlęcy - tempo wzrostu staje się wolniejsze, dziecko zaczyna coraz pewniej chodzić, wzrasta sprawność rąk dziecka i precyzja ruchu, zaczyna się ono usamodzielniać, coraz więcej mówi i zadaje pytania, ma uzębienie mleczne, zgłasza potrzeby fizjologiczne.

6. Okres dzieciństwa - następuje szybki wzrost układu szkieletowego, układ ruchowy jest jednak jeszcze słaby, dziecko doskonali sprawność ruchową, wzrasta ciekawość świata, jest to czas zabawy z rówieśnikami i zadawania wielu pytań, dziecko uczy się pisać i czytać i idzie do szkoły.

7. Dojrzewanie- organizm wydziela hormony płciowe, które powodują dojrzewanie, w których wyniku dziecko osiąga cechy charakterystyczne dla danej płci.
A) Dojrzewanie u dziewcząt - jajniki wytwarzają estrogen (jego wytwarzanie podczas pokwitania wzrasta 20 krotnie). Estrogen wpływa na zmiany płciowe takie jak:
-Powiększenie macicy,
-Powiększenie jajowodów,
- Powiększenie pochwy
- Rozwój podściółki tłuszczowej w okolicy wzgórka łonowego i warg sromowych większych
- Rozwój tkanki łącznej gruczołów mlecznych
- Pojawienie się owłosienia w okolicy łonowej, pod pachami
- Wzrost kości
- Zwiększenie ukrwienia skóry (skóra kobiety staje się cieplejsza od skóry mężczyzny) nadanie jej miękkości i gładkości,
-Zahamowanie wzrostu kości.
B) Dojrzewanie u chłopców - jadra wytwarzają testosteron, który powoduje:
- Powiększenie się jąder,
- Powiększenie się prącia,
- Powiększenie się moszny
- Pojawienie się cech płciowych, czyli owłosienia na nogach, pod pachami i czasem na klatce piersiowej,
- Powiększenie się krtani,
- Zgrubienie strun głosowych,
- Mutacja głosu,
- Grubienie skóry,
- Wzmożona aktywność gruczołów potowych i łojowych,
- Znaczny przyrost masy mięśniowej,
- Silny rozrost kości,
- zahamowanie wzrostu.
- rozwój kości miednicy,
- wzrost brodawek sutkowych,

Od 9 do 12 lat - wzrost piersi,

- owłosienie łonowe,
- rozwój narządów płciowych,
- przyspieszenie wzrastania
- dalsze powiększanie się piersi, - początek przyspieszenia wzrostu,
Od 12 do 14 lat - pigmentacja brodawek sutkowych, - obniżenie się moszny,
- owłosienie pachowe, - wzrost jąder,
- pierwsza miesiączka. - początek owłosienie twarzy i okolic płciowych.
- mutacja głosu,
Od 14 do 16 lat - pogrubienie głosu, - owłosienie w okolicy narządów płciowych,
- miesiączkowanie z jajeczkowaniem, - zgrubienie rysów twarzy,
- typowa sylwetka kobieca, - mimowolne wytryski nasienie.
- początek owłosienie na brzuchu i piersiach,
- męska budowa ciała,
Od 16 do 18 lat - zakończenie wzrostu szkieletu. - wzrost siły mięsni,
- męski głos,
- zakończenie wzrostu szkieletu.


8. Okres dojrzałości charakteryzuje się w pełni rozwiniętymi narządami wewnętrznymi, oraz dojrzałością psychiczną.

9. Wiek średni - charakteryzuje się zmianami fizjologicznymi, które wiążą się z procesem starzenia. Pojawiają się zmarszczki, siwe włosy, zmniejsza się aktywność fizyczna.

10. Starość - zależna jest ona od genów oraz środowiska. Charakterystyczne zmiany dla tego etapu to zmniejszenie ilości wody w organizmie, co prowadzi do utraty jędrności i elastyczności tkanek, zmniejsza się odporność organizmu, osłabia się aktywność układów, przede wszystkim ruchowego i nerwowego.

DYNAMIKA I CZYNNIKI WARUNKUJĄCE ONTOGENEZĘ

Ontogeneza wykazuje zróżnicowanie międzyosobnicze warunkowane genetycznie i ekologicznie. Tempo rozwoju może być szybsze lub wolniejsze, a wartości ostateczne cech mogą być większe lub mniejsze. Procesy rozwojowe organizmu są warunkowane i regulowane przez grupy czynników:
• Czynniki endogenne genetyczne, czyli determinatory rozwoju
• Czynniki endogenne paragenetyczne, czyli stymulatory rozwoju
• Czynniki egzogenne, czyli modyfikatory rozwoju:
-Biogeograficzne modyfikatory naturalne, w tym: flora i fauna, zasoby mineralne, skład wody, gleby oraz powietrza, klimat, ukształtowanie terenu;
-Społeczno - kulturowe - modyfikatory kulturowe, w tym: pochodzenie społeczne, charakter i wielkość środowiska (miasto, miasteczko, wieś), poziom wykształcenia, wysokość zarobków, tradycje i zwyczaje społeczne.

Wydziela się również czwarty czynnik - tryb życia, który wiąże się z uwarunkowaniami genetycznymi i środowiskowymi

TEMAT 4

BIOMEDYCZNE PODSTAWY ŻYCIA SPOŁECZNEGO. WIEK BILOGICZNY A WIEK CHRONOLOGICZNY. PRZEGLĄD METOD OCENY PROCESÓW WZRASTANIA I DOJRZEWANIA. ZAGADNIENIE NORM ROZWOJOWYCH.

WIEK BIOLOGICZNY A CHRONOLOGICZNY

Wiek kalendarzowy nie jest i nie może być miarą dojrzałości biologicznej osobnika. Znajomość wieku kalendarzowego osobnika jest punktem wyjścia przy ocenie rozwoju fizycznego. Do obliczenia wieku kalendarzowego potrzebna jest data badania i data urodzenia dziecka. Dane przedstawiamy w postaci ułamka dziesiętnego i od daty badania odejmujemy datę urodzenia.
Wiek biologiczny jest to stopień zaawansowania danego osobnika w rozwoju. Przez zaawansowanie w rozwoju rozumiemy m.in. osiągnięty przez osobnika procent ostatecznych wymiarów ciała, odsetek całkowitej liczby zębów właściwych człowiekowi dorosłemu, stopień skostnienia układu kostnego, stopień rozwoju cech płciowych itp. Wiek biologiczny określa więc stan dojrzałości poszczególnych układów organizmu w kolejnych etapach rozwoju osobniczego. Wiek biologiczny traktowany jest często jako pojęcie szersze, obejmujące całe życie osobnicze (także inwolucję).
Wiek rozwojowy w odróżnieniu d wieku kalendarzowego jest miarą biologicznej dojrzałości organizmu, wskazuje ona bowiem na stopień zaawansowania w rozwoju niektórych cech lub układów ustroju. Właściwa ocena rozwoju fizycznego dziecka powinna być oparta na jego wieku rozwojowym, gdyż tylko w przypadku znajomości wieku rozwojowego dziecka możemy określić, czy jest ono rozwojowo (biologicznie) młodsze lub starsze niż by to wynikało z jego wieku kalendarzowego. Ocena wieku rozwojowego danego osobnika sprowadza się zwykle do podania czasu, w którym wystąpiło zjawisko przyjęte jako kryterium oceny wieku rozwojowego. Stąd oceniając wiek rozwojowy dziecka, oceniamy stopień zaawansowania czyli przyspieszenia lub opóźnienia danej właściwości biologicznej tego dziecka.

NORMY ROZWOJOWE

normy rozwojowe, antropol. wartości określonych cech organizmu człowieka uznawane za prawidłowe w danej populacji dla osobnika określonej płci i wieku; stosowane najczęściej w: antropologii, medycynie, psychologii, pedagogice i w wychowaniu fizycznym.

Pod pojęciem "norma" można rozumieć np., ustaloną granice, miarę, regułę, zasadę postępowania wyznaczającą obowiązek określonego zachowania się w danej sytuacji. Tworzenie norm ma na celu kategoryzację zjawisk, ustalenie dla nich wzorów, do których można je odnieść i z nimi porównać właściwości i cechy jakościowe.1
Normy rozwoju fizycznego, inaczej niekiedy nazywane wskaźnikami rozwoju, są biologicznymi układami odniesienia, które pozwalają na ocenę tego procesu u dzieci danej populacji.

Metoda siatek centylowych i standardowych. 
Siatki centylowe oparte są na częstości występowania danej wielkości cech w populacji dziecięcej, w poszczególnych grupach wieku, oddzielnie u chłopców i dziewcząt. Po kilkakrotnych, np. powtarzalnych co rok, badaniach dziecka za pomocą siatek, otrzymujemy informacje dotyczące harmonijności jego rozwoju. Harmonijny przebieg rozwoju ma miejsce wówczas, gdy dziecko utrzymuje się w tej samej pozycji centylowej. Na siatkach centylowych pozycja dziecka mieszcząca się między 25 a 75 centylem mówi nam o tym, że utrzymuje się ono w granicach tzw. ,,wąskiej normy rozwojowej". W tym przedziale zawartych jest bowiem 50% obserwacji zgrupowanych wokół pozycji centralnej.
Za normę przyjmuje się natomiast pozycję dziecka zawartą pomiędzy 10 a 90 centylem. Dzieci znajdujące się w pozycjach poniżej 10 i powyżej 90 centyla winny być dokładniej zdiagnozowana przez lekarza pediatrę pod względem rozwoju.
Graficzna metoda oceny wieku rozwojowego i proporcji wagowo-wzrostowych pozwala na stwierdzenie nie tylko tego, czy rozwój przebiega we właściwym tempie, lecz również na określenie tego, czy rozwój tych dwóch cech przebiega harmonijnie. Siatka opracowana jest w taki sposób, że na osi X znajdują się wartości masy ciała, a na osi Y wysokości ciała w postaci średnich arytmetycznych grup wieku. Metoda ta może być stosowana do określenia wieku morfologicznego oraz do oceny proporcji wagowo-wzrostowych badanego dziecka na tle grupy rówieśników.4
Metoda morfologiczna pozwala na ocenę harmonijności budowy i ocenę stanu rozwoju licznych cech somatycznych badanego dziecka. Morfogramy pozwalają np. na określenie proporcji między odcinkami ciała. Sam morfogram jest graficznym obrazem średnich arytmetycznych wielu cech (skale pionowe) w kolejnych latach życia, czyli w grupach wieku kalendarzowego, które stanowią profile poziome. Zaletą tej metody jest możliwość łatwego rozpoznania wielu cech, a więc oceny proporcji budowy ciała. Gdy profil rozwojowy badanego dziecka jest dla wszystkich cech niezgodny z odpowiednim morfografem chronologicznym, można wnioskować o przyśpieszeniu lub opóźnieniu rozwoju. 
        Rodzice, nauczyciele - wychowawcy oraz nauczyciele wychowania fizycznego powinni dużą uwagę zwrócić na wartość okresowo powtarzanych badań oceniających rozwój uczniów. Badania takie mogą przyczynić się do wychwycenia zaburzeń rozwojowych niemal w momencie ich występowania, pozwalają na śledzenie oddziaływań korekcyjnych oraz na stawianie uczniom zadań szkolnych na miarę ich biologicznych możliwości.

Trend sekularny
(akceleracja rozwoju)


Trend sekularny, czyli tendencja przemian - pojęcie utożsamiane niekiedy z akceleracją - to wielowiekowe morfofunkcjonalne zmiany nieewolucyjne organizmu człowieka, wyrażające się m. in. zmianami proporcji ciała.

Akceleracja rozwoju oznacza dostrzegane od ponad 100. lat zjawisko przyspieszonego rozwoju biologicznego człowieka i osiągania przez kolejne pokolenia ostatecznie większych wymiarów ciała. Tego rodzaju zmiany międzypokoleniowe narzucają konieczność wykorzystywania do oceny rozwoju aktualnych norm. Poszukując przyczyn tego zjawiska wskazuje się na niejednorodność i wieloczynnikowość (cywilizacja, żywienie, heterozja) jego uwarunkowań.

W pojęciu akceleracji rozwoju wyróżnić można 3 procesy [4]:

- przyspieszenie rozwoju fizycznego i dojrzewania płciowego, wyrażające się m. in. wcześniejszym osiąganiem kolejnych etapów rozwoju,

- zmiany proporcji ciała, np. w postaci wydłużania kończyn dolnych,

- późniejsze występowanie procesów inwolucyjnych, czyli wydłużenie biologicznej potencji gatunku ludzkiego.

TEMAT 5

WYBRANE CZYNNIKI JAKO STYMULATORY I MODYFIKATORY ROZWOJU I ZDROWIA CZŁOWIEKA. PRZYCZYNY I SKUTKI DZIAŁANIA CZYNNIKÓW TERATOGENNYCH I PATOGENNYCH (CHEMICZNE, FIZYCZNE, BIOLOGICZNE, SPOŁECZNE) NA OBNIŻENIE KONDYCJI PSYCHOFIZYCZNEJ CZŁOWIEKA.

WPŁYW ŚRODOWISKA RODZINNEGO NA ROZWÓJ DZIECKA

Rodzina jest pierwszym i naturalnym środowiskiem życia dziecka, bowiem ona jest zdolna zapewnić dziecku optymalne warunki rozwoju i wychowania. Skuteczność jej oddziaływań wychowawczych wynika z emocjonalnych powiązań, które stanowią unikalną właściwość tego środowiska.
Środowisko rodzinne modeluje podstawowe pojęcia etyczne, społeczne i kulturowe, wyrabia potrzebę więzi uczuciowej, a miłość rodzicielska stanowi dla dziecka niczym nie zastąpioną wartość.

WPŁYW ŚRODOWISKA NA ROZWÓJ PRENATALNY.

Czynniki warunkujące rozwój człowieka są dość powszechnie znane, ale niestety na bardzo niskim poziomie w przypadku zdecydowanej większości ludzi. Znajomość owych czynników może w zasadniczy sposób ułatwić zapewnienie optymalnych warunków rozwojowych. Brak szerokiej, potrzebnej wiedzy na przykład o wpływie środowiska na rozwój dziecka od momentu poczęcia do końca dojrzewania w dużej mierze przyczynia się do występowania chociażby wad rozwojowych. Harmonijny i prawidłowy rozwój powinien być zapewniony każdemu dziecku. Taki prawidłowy rozwój to po prostu zdrowie. Zdrowie natomiast według definicji WHO to nic innego jak dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny. Zdrowie wiec zależy od wpływów otaczającego środowiska. Czasem mówi się ze nie ma ludzi zdrowych a są tylko ludzie niedodgianozowani. Niemniej jednak dopóki dopóty nie stwierdzi się żadnych zaburzeń czynnościowych organizmu a dany człowiek żyje w szeroko pojętej zgodzie ze społeczeństwem i się w nim odnajduje, jest uważany za osobę zdrową. Człowiek taki pod względem medycznym wcale nie musi być zdrowy, gdyż w jego organizmie mogą rozwijać się choroby nie dające pierwotnie żadnych objawów. Otaczające środowisko, czyli powietrze, woda, gleba, a co za tym idzie pokarm oraz otaczający ludzie mają znaczący wpływ na dobrostan psychofizyczny oraz kulturowo-społeczny każdego człowieka. Czynniki te mogą na niego wpływać bezpośrednio, na przykład powietrze czy ludzie, lub pośrednio jak na przykład gleba, od której zależy jakość pożywienia. Aby człowiek był zdrowy, a przynajmniej mógł czuć się zdrowy musi pozostawać w stałej harmonii z tym szeroko pojętym otaczającym środowiskiem. Zaburzenia tej harmonii w większym lub mniejszym stopniu przyczyniają się do rozwoju wielu chorób, umieralności, adaptacji do otaczających warunków oraz do tempa i charakteru rozwoju osobniczego.

Czynniki wpływające na rozwój osobniczy można podzielić na:

- determinanty indywidualnego procesu rozwojowego, które są de facto czynnikami genetycznymi (dziedzicznymi, endogennymi),

- stymulatory indywidualnego procesu rozwojowego, które są de facto również czynnikami endogennymi, ale paragenetycznymi,

- modyfikatory indywidualnego procesu rozwojowego, które są de facto czynnikami egzogennymi (środowiskowymi).

Czynniki modyfikujące (środowiskowe, egzogenne) można podzielić na:

- biologiczno-geograficzne modyfikatory, czyli: powietrze, woda, gleba, zwierzęta, rośliny, klimat,

- społeczno-kulturowe modyfikatory, czyli indywidualny charakter, poziom wykształcenia i wiedzy ogólnej, pochodzenie i status społeczny, dochody pieniężne, otaczające środowisko społeczne, miejsce zamieszkania.

CZYNNIKI TERATOGENNE. CZYNNIKI POZAGENETYCZNE A WADY WRODZONE.

Czynniki teratogenne (teratogeny) - czynniki pochodzące ze środowiska zewnętrznego, działające na organizm kobiety i płodu, wywołujące wady wrodzone u płodu; czynniki wykazujące teratogenność (dosłownie potworotwórczość od teratos - potwór).

Wyróżnia się wśród nich czynniki:

• biologiczne:

• infekcje wirusowe i bakteryjne

• zaburzenia metaboliczne

• fizyczne

• promieniowanie jonizujące

• chemiczne:

• niektóre leki,

• niektóre witaminy w dużych dawkach, np. witamina A

• związki chemiczne występujące w środowisku

Teratogenność (dosłownie potworotwórczość od teratos - potwór) - właściwość teratogenów powodująca wady (potworności) w rozwoju płodu (mają ją np. promieniowanie, wirusy, ksenobiotyki, niektóre lekarstwa).

Działanie teratogenne to działanie toksyczne substancji na zarodek lub płód (śmierć zarodka, zaburzenia czynnościowe, opóźnienie rozwoju, przedwczesne urodzenie).

Czynniki teratogenne dla zwierząt:

• deficyty składników odżywczych: witamin A, D, E, B1, B2, PP, Zn, Mn, Mg, Co, białko

• deficyty lub nadmiary hormonów: insulina

Czynniki teratogenne dla ludzi:

• deficyt kwasu foliowego (wady cewy nerwowej)

• antybiotyki (penicylina, tetracykliny)

• sulfonamidy

• dietylopirokarbonian (DEPC)

Czynniki wpływające na stan naszego zdrowia

Czynniki genetyczne 16-18%

Czynniki środowiskowe 80-85%

1. Chemiczne

2. Biologiczne

3. Fizyczne

4. Społeczne

  Obecnie środowisko trudno właściwie nazywać naturalnym, jest ono w znacznej mierze przekształcone przez działalność ludzką, a tę wyodrębnia się z działalności sił przyrody. Jeśli obejmujemy pojęciem środowiska także skutki kształtowania go przez człowieka, w tym elementy całkowicie przez niego stworzone, mówimy raczej o środowisku człowieka (środowiska antropogenicznego, bądź systemu interakcyjnego człowiek - przyroda).  Środowisko przyrodnicze jest środowiskiem potencjalnym człowieka i staje się jego środowiskiem rzeczywistym z chwilą, gdy człowiek zaczyna brać ziemię w posiadanie, ingerując w środowisko fizyczne i biotyczne - w procesie funkcjonowania systemu człowiek - przyroda. Wynikiem owej integracji jest specyficzna część przestrzeni konkretnej. Podlega ona nie tylko prawom fizycznym i biologicznym, ale też społecznym i czysto ludzkim (także indywidualnym) prawidłowościom.

     

Substancje zanieczyszczające atmosferę w obszarach miejskich: ich źródła i działanie biologiczne.

      Źródłami zanieczyszczenia atmosfery w obszarach miejskich są:

1. Elektrownie i elektrociepłownie;

2. Transport;

3. Przemysł, wytwórczość i przetwarzanie;

4. Ogrzewanie mieszkań;

5. Spalanie odpadów.

Podstawowymi substancjami zanieczyszczającymi związanymi ze spalaniem odpadów, są : tlenek węgla (CO), dwutlenek siarki (SO₂) mieszanina tlenków azotu (NO_x), mieszanina węglowodorów, zdyspergowane w atmosferze cząstki pyłów o różnych rozmiarach, drobiny metali głownie związane z innymi cząstkami.

      Spalanie odpadów stanowi także dodatkowe źródło niektórych chlorowanych pochodnych dioksyn i furanów, które tworzą się w procesie spalania substancji organicznych zawierających chlor. 

TEMAT 6

PROFILAKTYKA ZDROWOTNA. ELEMENTY STYLU ŻYCIA WSPÓŁCZESNYCH SPOŁECZEŃSTW. ROLA SPORTU W PRAWIDŁOWYM ROZWOJU CZŁOWIEKA. PRAWIDŁOWE ŻYWIENIE A ROZWÓJ I ZDROWIE.

CZYNNIKI MAJĄCE WPŁYW NA ZDROWIE I PRAWIDŁOWY ROZWÓJ

ZDROWIE.

PROMOCJA ZDROWIA jest procesem umożliwiającym ludziom zwiększenie kontroli nad własnym zdrowiem, jego poprawę i utrzymanie. Pierwsza Międzynarodowa Konferencja Promocji Zdrowia odbyła się w 1986 roku w Ottawie. Podczas niej określono działania promocyjne w sferze zdrowia takie jak:

• budowanie prozdrowotnej polityki społecznej,

• tworzenia środowisk sprzyjających zdrowiu,

• wzmacnianie działań zbiorowych,

• rozwijanie umiejętności indywidualnych,

• reorientacja służby zdrowia.

PROFILAKTYKA jest to szereg działań mających na celu zapobieganie chorobie bądź innemu niekorzystnemu zjawisku zdrowotnemu przed jej rozwinięciem się, poprzez kontrolowanie przyczyn i czynników ryzyka. Polega ona na zapobieganiu poważniejszym konsekwencjom choroby poprzez jej wczesne wykrycie i leczenie. Celem profilaktyki jest podjęcie szybkich i skutecznych działań przywracających zdrowie, ma ona również na celu zahamowanie postępu lub powikłań już istniejącej choroby. Dzięki temu prowadzi do ograniczenia niesprawności i inwalidztwa. Istotnym elementem profilaktyki jest także zapobieganie powstawaniu niekorzystnych wzorów zachowań społecznych, które przyczyniają się do podwyższania ryzyka choroby. Wyróżniamy trzy fazy profilaktyki:

• Profilaktyka wczesna - mająca na celu utrwalenie prawidłowych wzorców zdrowego stylu życia i zapobieganie szerzeniu się niekorzystnych wzorców zachowań, w odniesieniu do osób zdrowych,

• Profilaktyka pierwotna (I fazy) - mająca na celu zapobieganie chorobie poprzez kontrolowanie czynników ryzyka, w odniesieniu do osób narażonych na czynniki ryzyka,

• Profilaktyka wtórna (II fazy) - zapobieganie konsekwencjom choroby poprzez jej wczesne wykrycie i leczenie (przesiewowe badania skriningowe mające na celu wykrycie osób chorych),

• Profilaktyka III fazy, której działania zmierzają w kierunku zahamowania postępu choroby oraz ograniczeniu powikłań.

STYL ŻYCIA A ZDROWIE CZŁOWIEKA

W ostatnich dziesięcioleciach jesteśmy świadkami dynamicznego rozwoju nauki i techniki. Ludzie pochłonięci troską o wygodniejsze życie, coraz częściej za­pominają o swojej biologicznej egzysten­cji. Technika ułatwia człowiekowi życie, czyni je bardziej wydajnym, jej stały po­stęp jest nieodwracalny. Rozwojowi tech­niki i urbanizacji towarzyszą czasem zja­wiska niekorzystne dla ludzkiej egzysten­cji. Ich agresywność w stosunku do czło­wieka polega na eliminowaniu z ludzkie­go życia ruchu i pracy fizycznej, a także na dewastacji i zanieczyszczaniu natural­nego środowiska. Ten stale zmieniający się styl życia i środowisko, w którym człowiek żyje, ujemnie oddziaływują na ludzkie zdrowie i rozwój fizyczny.

BADANIA PROFILAKTYCZNE

Często powtarzamy starą mądrość, że lepiej zapobiegać, niż leczyć. Wciąż jednak niechętnie chodzimy na badania kontrolne.

Profilaktyka zdrowotna, jest to działanie kierowane do osób ZDROWYCH, mające pomóc w zachowaniu dobrego zdrowia w kolejnych latach.

Program profilaktyki pozwala zapobiegać wielu chorobom lub znacznie skrócić czas ich leczenia.

Program badań profilaktycznych dla kobiet i mężczyzn w odpowiednich przedziałach wiekowych.

Program badań profilaktycznych dla mężczyzn
badania profilaktyczne	> 18 roku życia	> 35 roku życia	> 40 roku życia	> 50 roku życia	> 65 roku życia
badanie lekarskie w kierunku ryzyka chorób ukł. krążenia, przedstawienie zasad zdrowego odżywiania, ryzyka palenia tytoniu i picia alkoholu	Raz na 2-4 lata	Raz na 1-3 lata	Raz na 1-3 lata	Raz na 1-3 lata	Raz na 1-3 lata
cholesterol w surowicy	Raz na 4 lata	Raz na 1-2 lata	Raz na 1-2 lata	Raz na 1-2 lata	Raz na 1-2 lata
badanie glukozy z krwi na czczo	Po 25 r.ż raz w roku	Raz w roku	Raz w roku	Raz w roku	Raz w roku
EKG	Profilaktycznie raz na 4 lata	Profilaktycznie raz na 2 lata	Profilaktycznie raz na 2 lata	Profilaktycznie raz na 2 lata	Profilaktycznie raz na 2 lata
szczepienie przeciw grypie	Raz w roku	Raz w roku	Raz w roku	Raz w roku	Raz w roku
badanie per rectum			Raz w roku	Raz w roku	Raz w roku
badanie jąder przez lekarza/ instruktaż samobadania	Raz na 3 lata	Raz na 3 lata	Raz na 3 lata	Raz na 3 lata	Raz na 3 lata
samobadanie jąder	Raz w miesiącu	Raz w miesiącu	Raz w miesiącu	Raz w miesiącu	Raz w miesiącu
PSA				Raz w roku	Raz w roku
badanie obecności krwi w kale			Po 45 roku życia raz w roku	Raz w roku	Raz w roku
badanie słuchu,			Raz na 3 lata	Raz na 3 lata	Raz na 3 lata
badanie wzroku (ostrość, jaskra)			Raz na 3 lata	Raz na 3 lata	Raz w roku
Program badań profilaktycznych dla kobiet
badania profilaktyczne	> 18 roku życia	> 35 roku życia	> 40 roku życia	> 50 roku życia	> 65 roku życia
badanie lekarskie w kierunku ryzyka chorób ukł. krążenia, przedstawienie zasad zdrowego odżywiania, ryzyka palenia tytoniu i picia alkoholu	Raz na 2-4 lata	Raz na 1-3 lata	Raz na 1-3 lata	Raz na 1-3 lata	Raz na 1-3 lata
cholesterol w surowicy	Raz na 4 lata	Raz na 1-2 lata	Raz na 1-2 lata	Raz na 1-2 lata	Raz na 1-2 lata
badanie glukozy z krwi na czczo	Po 25 r.ż raz w roku	Raz w roku	Raz w roku	Raz w roku	Raz w roku
szczepienie przeciw grypie	Raz w roku	Raz w roku	Raz w roku	Raz w roku	Raz w roku
badanie per rectum			Raz w roku	Raz w roku	Raz w roku
badanie obecności krwi w kale			Po 45 roku życia raz w roku	Raz w roku	Raz w roku
badanie słuchu,			Raz na 3 lata	Raz na 3 lata	Raz na 3 lata
badanie wzroku (ostrość, jaskra)			Raz na 3 lata	Raz na 3 lata	Raz w roku
EKG	Profilaktycznie raz na 4 lata	Profilaktycznie raz na 2 lata	Profilaktycznie raz na 2 lata	Profilaktycznie raz na 2 lata	Profilaktycznie raz na 2 lata
badanie sutka przez lekarza oraz instruktaż samobadania piersi	Raz w roku	Raz w roku	Raz w roku	Raz w roku	Raz w roku
samobadanie sutka i piersi	Raz w miesiącu	Raz w miesiącu	Raz w miesiącu	Raz w miesiącu	Raz w miesiącu
USG piersi	Raz na 2 lata	Raz w roku	Raz w roku	Raz w roku	Raz w roku
mammografia		Po 35 roku życia raz na 2-3 lata	Raz na 2-3 lata	Raz w roku	Raz w roku
badanie ginekologiczne i cytologia	Raz w roku	Raz w roku	Raz w roku	Raz w roku	Raz w roku

Prawidłowe żywienie a rozwój człowieka

Egzystencja człowieka jest uwarunkowana zarówno przez czynniki wewnętrzne jak i zewnętrzne, przy czym wśród tych drugich najbardziej zmienna była na przestrzeni dziejów żywność i sposób odżywiania się. Jednym z głównych czynników środowiska zewnętrznego, mającym wpływ na organizm człowieka i utrzymanie dobrego stanu jego zdrowia, jest racjonalne żywienie. Musi ono odpowiadać w sposób optymalny zapotrzebowaniu na energię i składniki odżywcze, bez których nie można w pełni wykorzystywać swych genetycznie uwarunkowanych możliwości rozwoju fizycznego i umysłowego ani utrzymać dobrego stanu zdrowia przez całe życie.

Prawidłowe żywienie to dostarczenie organizmowi wszystkich niezbędnych składników pokarmowych w odpowiedniej ilości i właściwej proporcji, z uwzględnieniem liczby posiłków oraz ich rozłożeniu w ciągu dnia. Zawartość energii oraz poszczególnych składników odżywczych w racji pokarmowej uzależniona jest od wieku i płci, a także wykonywanej pracy, natomiast w szczególnych przypadkach od stanu zdrowia.

Organizm człowieka reaguje negatywnie nie tylko na niedobory żywieniowe, lecz także na nadmiar składników pokarmowych, szczególnie tłuszczów zwierzęcych, rafinowanych węglowodanów (cukier , wyroby cukiernicze) oraz zbyt dużą kaloryczność pożywienia. Należy dostosowywać poziom spożycia energii do rzeczywistych potrzeb organizmu. Konsekwencjami nieprawidłowego żywienia (pod względem ilościowym i jakościowym) są np.: nieprawidłowy rozwój psychiczny i fizyczny, ogólny zły stan zdrowia, podatność na choroby, zmniejszenie wydajności pracy umysłowej i fizycznej , a nawet przedwczesne zgony.

Prawidłowe żywienie polega na spożywaniu takiej ilości żywności, która warunkuje zdrowe funkcjonowanie organizmu i utrzymanie właściwego ciężaru czyli masy ciała. Podstawą prawidłowego żywienia jest różnorodność produktów spożywanych, oraz właściwa ich ilość, aby organizm funkcjonował poprawnie należy dostarczać mu wszystkich składników odżywczych czyli :

* Białko - jest jednym ze składników budulcowych kości , mięśni, skóry , krwi i wszystkich tkanek naszego ciała. Białko zwierzęce znajduje się w mięsie , drobiu , rybach, jajach, mleku , kefirach i serach. Białko roślinne występuje w fasoli, grochu, soczewicy, soi i orzechach.

* Węglowodany- są one składnikiem odżywczym , dostarczają głównie energii. Węglowodany znajdują się w owocach, warzywach, pieczywie, kaszach, płatkach zbożowych, ryżu , kukurydzy , ziemniakach i roślinach strączkowych (fasola, groch, soja itp.)

* Tłuszcze - są najważniejszym składnikiem energetycznym naszego pożywienia. Niektóre służą jako materiał budulcowy organizmu. Tłuszcze znajdują się w maśle, słoninie , smalcu, przetworach mięsnych, pełno tłustym mleku, olejach, oliwie z oliwek, margarynie, orzechach i tłustych rybach.

* Błonnik -Nie jest trawiony w przewodzie pokarmowym człowieka lecz spełnia bardzo ważną rolę: zwiększa uczycie sytości, zmniejsza wchłanianie przez organizm złych substancji, wpływa na obniżenie zawartości cholesterolu we krwi i reguluje prace przewodu pokarmowego. Błonnik znajduje się w owocach, warzywach, nasionach strączkowych (fasola, groch , soczewica, soja) i zbożach (chleb razowy, gruboziarniste kasze, płatki zbożowe i otręby).

* Witaminy i składniki mineralne - to substancje niezbędne dla człowieka. Witaminy znajdują się w ciemnym pieczywie, płatkach zbożowych, mleku, mięsie, rybach, jajach, warzywach , olejach roślinnych, soi, pszenicy.

Składniki mineralne znajdują się w mięsie, rybach , drobiu ,pełno ziarnistym chlebie, nasionach strączkowych, kaszy gryczanej, płatkach zbożowych.

W codziennym życiu nie zawsze można ustalać jadłospis według określonego planu, można więc zastąpić brakujący produkt innym dostępnym. Żeby prawidłowo stosować te zmiany trzeba znać wartość odżywczą poszczególnych produktów spożywczych. Zmiany powinny dokonywać się w obrębie tej samej (wyżej wymienionej) grupy żywności.

U dzieci i młodzieży ważne jest aby posiłki spożywać często ( 4-6 razy dziennie) regularnie, w małych porcjach. W żywieniu dzieci należy kierować się ich apetytem co najlepiej zapobiega przekarmieniu lub niedożywieniu. Najważniejszym posiłkiem jest śniadanie.

Dieta wegetariańska i inne diety niekonwencjonalne nie są odpowiednie dla dzieci, gdyż nie pokrywają zapotrzebowania na energię i podstawowe składniki odżywcze (np. białko , żelazo i witaminy). Prowadząc do zahamowania wzrostu, niedokrwistości (anemii) i innych zaburzeń związanych z niedostatkiem składników pokarmowych.

Temat 7

DEFINICJA ZDROWIA, CHORBY, NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI. UWARUNKOWANIA ZDROWIA JEDNOSTKI I SPOŁECZEŃSTWA. CZYNNIKI RYZYKA CHORÓB I ZGONÓW. CHORBY SPOŁECZNE - CHARAKTERYSTYKA, CHORBY I PATOLOGIE NAJCZĘŚCIEJ SPOTYKANE W PRAKTYCE PRACOWNIKA SOCJALNEGO.

DEFINICJA ZDROWIA

Obecna definicja zdrowia przyjęta przez Światową Organizację Zdrowia jest następująca:
Zdrowie to nie tylko całkowity brak choroby, czy kalectwa, ale także stan pełnego, fizycznego, umysłowego i społecznego dobrostanu (dobrego samopoczucia). 

Definicja ta jest bardzo ważna i postępowa, ponieważ nie poprzestaje na samym negującym ujęciu, że zdrowie jest brakiem choroby, ale bardzo mocno akcentuje, że zdrowie ma w sobie aktywny aspekt, którym jest dobrostan.
Oznacza to, że w kwestiach zdrowia nie mamy jedynie koncentrować się na chorobach i próbach ich zwalczania, ale powinniśmy zwłaszcza koncentrować się na samym zdrowiu - na jego wzmacnianiu.

Pojawia się zatem bardzo duża rola prewencji - zapobiegania chorobom. Jeżeli chcemy być zdrowi, to drogą do tego celu nie jest jedynie pójście do lekarza wtedy, gdy jesteśmy chorzy, aby ten pomógł nam zwalczyć chorobę (ponieważ jest to skupianie się jedynie na chorobach),
ale powinniśmy koncentrować się także na samym zdrowiu - wzmacniać je przez odpowiedni tryb życia (np. odpowiednie żywienie, ruch fizyczny), sposób myślenia i właściwe radzenie sobie z naszymi emocjami.

Współczesna definicja zdrowia WHO bardzo mocno podkreśla zatem połączenie kwestii zdrowia z życiem wewnętrznym i społecznym człowieka oraz jego osobistą troskę o kondycję fizyczną.

DEFINICJA CHOROBY

Do niedawna definiowano chorobę jedynie jako odwrotność zdrowia. Posługiwano się definicją sformułowaną przez Światową Organizację Zdrowia (World Health Organization - WHO) w roku 1974 (patrz). Stwierdza ona, że:

Zdrowie jest stanem pełnego dobrego samopoczucia ("dobrostanu") fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko nieobecnością choroby czy niedomagania.

Definicja najnowsza

Niedawno zaproponowano nową, następującą definicję choroby (patrz):

Choroba jest takim stanem organizmu, kiedy to czujemy się źle, a owego złego samopoczucia nie można jednak powiązać z krótkotrwałym, przejściowym uwarunkowaniem psychologicznym lub bytowym, lecz z dolegliwościami wywołanymi przez zmiany strukturalne lub zmienioną czynność organizmu. Przez dolegliwości rozumiemy przy tym doznania, które są przejawem nieprawidłowych zmian struktury organizmu lub zaburzeń regulacji funkcji narządów.

DEFINICJA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI

Nie istnieje jedna, powszechnie uznana definicja niepełnosprawności. Światowy Program Działań na rzecz Osób Niepełnosprawnych (The World Programme of Action for Disabled Persons) oraz Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych (The Standard Rules on the Equalization of Opportunities for Persons with Disabilities) podkreślają, iż niepełnosprawność jest problemem społecznym i nie ogranicza się do konkretnej osoby. Mówiąc o niepełnosprawności mamy na względzie relację między zdrowiem człowieka (uwzględniając jego wiek, płeć i wykształcenie), a społeczeństwem i środowiskiem, które go otacza.

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wprowadza następujące pojęcia niepełnosprawności, uwzględniając stan zdrowia człowieka:

• Niesprawność (impariment) - każda utrata sprawności lub nieprawidłowość w budowie czy funkcjonowaniu organizmu pod względem psychologicznym, psychofizycznym lub anatomicznym;

• Niepełnosprawność (disability) - każde ograniczenie bądź niemożność (wynikające z niesprawności) prowadzenia aktywnego życia w sposób lub zakresie uznawanym za typowe dla człowieka;

• Ograniczenia w pełnieniu ról społecznych (handicap) - ułomność określonej osoby wynikająca z niesprawności lub niepełnosprawności, ograniczająca lub uniemożliwiająca pełną realizację roli społecznej odpowiadającej wiekowi, płci oraz zgodnej ze społecznymi i  kulturowymi uwarunkowaniami.

W Australii z punktu widzenia czynników ryzyka zdrowotnego uwarunkowania zdrowia podzielono na cztery następujące grupy:

I . Czynniki ryzyka zależne od warunków społeczno - środowiskowych: ubóstwo; niski status społeczny; stresogenna praca; zanieczyszczone środowisko pracy; środowisko efektu cieplarnianego; dyskryminacja (np. rasowa, związana z płcią lub/i wiekiem); znaczne zróżnicowanie hierarchiczne (dochody, ogólna zasobność, autorytet, status społeczny itp.); indywidualizm przy wysokiej kompetencyjności i zasługach indywidualnych

II . Czynniki ryzyka zależne od warunków psycho - społecznych: izolację społeczną; rak wsparcia społecznego; niewielkie powiązania społeczne; wysoki stopień samo-obwiniania się; niski poziom percepcji samo-wystarczalności; utrata poczucia znaczenia i celowości działania;

III. Czynniki ryzyka wynikające z zachowań osobniczych: palenie tytoniu; nieprawidłowe odżywianie; brak aktywności fizycznej; nadużywanie leków / alkoholu / zażywanie narkotyków;

IV. Patofizjologiczne czynniki ryzyka: nadciśnienie tętnicze; wysoki poziom cholesterolu we krwi; uwalnianie hormonów stresogennych (np. adrenaliny); podwyższony poziom krzepliwości krwi (np. wskutek podwyższonego poziomu fibrynogenu).

Starzenie się organizmu jako czynnik ryzyka choroby i zgonu

Starzenie się biologiczne - organizm nasz zbudowany jest z licznych komórek. Komórki te w trakcie życia stale są wymieniane na nowe. Jednak w miarę upływu lat wymiana ta przebiega dużo wolniej tak, że pula komórek ulega zmniejszeniu. W trakcie życia na komórki działa szereg czynników, niektóre z nich to wolne rodniki, pasożyty, promieniowanie ultrafioletowe, itp., które ją uszkadzają.
Wszystkie nasze komórki muszą się zestarzeć i umrzeć. Czas ich przeżycia jest charakterystyczny dla każdego typu komórek i dla każdego gatunku. Długość życia gatunku pozostaje w zależności z „limitem Hayflicka”. Śmierć komórek następująca w naszym organizmie jest programowana genetycznie. Życie każdej komórki składa się z wielu okresów. Jednak w pewnym momencie komórka ulega apoptozie. Czyli programowej śmierci. Pewne komórki ulegają apoptozie już w okresie płodowym (dzieci rodzą się bez błon pławnych pomiędzy palcami, chociaż występują one u każdego dziecka w okresie wewnątrzmacicznym). Do apoptozy dochodzi także w komórkach zaatakowanych przez wirusy, niepełnowartościowych, wadliwych i jest to zjawisko bardzo korzystne dla naszego organizmu. Brak tego mechanizmu doprowadza do niekontrolowanych podziałów jak to ma miejsce w komórkach nowotworowych. Cechy charakterystyczne starzenia się:
- utratę sił i wytrzymałości fizycznej
- pogorszenie wzroku - soczewka staje się grubsza i cięższa - powoduje to upośledzenie widzenia bliskich przedmiotów. Pierwszymi objawami zmian mogą być, np. kłopoty z czytaniem gazet (drukowanych liter). Prawie u ¾ osób pomiędzy 65. a 70. rokiem życia występuje dalekowzroczność. U połowy osób powyżej 60. roku życia rozwija się katarakta.
- pogorszenie pamięci krótkotrwałej
- nadmierne owłosienie przewodów nosowych i słuchowych
- upośledzenie słuchu - u 1/3 ludzi powyżej 65. roku życia - początek tego procesu i tempo narastania wykazują różnice indywidualne. Często przyczyną niedosłuchu jest u osób starszych zablokowanie kanału słuchowego przez woskowinę
- Z wiekiem maleje zdolność rozpoznawania zapachów oraz pogorszenie rozpoznawania 4 podstawowych smaków (słonego, gorzkiego, kwaśnego i słodkiego)
- spadek masy kośćca - pomiędzy 55. a 75 rokiem życia. W tym okresie dochodzi do ubytków w tkance łącznej, kostnej oraz w masie mięśniowej. Zmniejsza się także całkowita objętość wody w organizmie.
- zmniejszenie wysokości ciała (w cm) u kobiet i mężczyzn - jest to związane z osłabieniem pewnych grup mięśni oraz ze zmianami zwyrodnieniowymi w kręgosłupie. Ponad 10 % kobiet powyżej 50.roku życia choruje na osteroporozę, która zmienia strukturę kości, powoduje garbienie się, a tym samym obniżenie wzrostu.
- zmiany w układzie mięśniowo-szkieletowym - u osób po 50. roku życia dochodzi do zaniku tkanki kostnej. Proces ten intensywniej przebiega u kobiet niż u mężczyzn. Występuje osteoporoza. Z wiekiem bolą nas stawy, słabną mięśnie, kości łatwiej ulęgają złamaniu.
- starzenie się skóry - pierwszym objawem jest suchość spowodowane utratą zdolności do wiązania i zatrzymywania wody w naskórku. - utrata elastyczności skóry, pojawiają się drobne zmarszczki mimiczne wokół kącików oczu i ust. Naskórek staje się cieńszy i szorstki. Na skutek niejednolitego wydzielania melaniny pojawiają się liczne brązowe plamy w miejscach odkrytych. Na skutek pogarszania się krążenia naczynia włosowate staja się bardziej kruche. W warstwie podskórnej następuje utrata tkanki tłuszczowej. Te wszystkie zmiany powodują, że skóra staje się obwisła i pomarszczona. Łysienie.
- meno i andro(pauzę) - kobiety trąca zdolność rozmnażani od około 40 lat od osiągnięcia dojrzałości płciowej. Zdrowi mężczyźni mogą zachować te funkcje do później starości. Starzenie u kobiet przebiega gwałtowniej niż u mężczyzn.
- zmiany biochemiczne i degeneracyjne zmiany fizjologiczne o charakterze postępowym we wszystkich komórkach, tkankach i narządach
- organizm staje się podatny na choroby
- zmiany w układzie sercowo-naczyniowym - dotyczą wewnętrznej błony tętnic większych i mniejszych oraz naczyń włosowatych. Ulęgają one pogrubieniu - dochodzi do ich zwężenia, w następstwie czego zmniejsza się światło tętnic i staja się one sztywniejsze. Gorsze ukrwienie jest przyczyną zmian w obszarach najbardziej oddalonych od serca, zwłaszcza w podudziach i stopach. Dochodzi tam do licznych przebarwień, zaników, owrzodzeń. Ręce i nogi osób starszych na skutek gorszego krążenia ulęgają częściej ziębnięciu. U osób starszych z predyspozycjami genetycznymi i pod wpływem czynników zewnętrznych (palenie tytoniu, niewłaściwa dieta) dochodzi do zmian miażdżycowych - choroby prowadzące do śmierci, np. zawał serca, dusznica bolesna czy udar mózgu. W miarę upływu lat obserwujemy zmiany w żyłach, które ulegają zwiotczeniu i rozszerzaniu, co w następstwie prowadzi do występowania żylaków i hemoroidów.
- zmiany w układzie odpornościowym - staje się on wolniejszy i mniej „czujny”. Dochodzi do spadku zdolności limfoctyów B do produkcji przeciwciał. Nasila się produkcja przeciwciał skierowanych przeciwko własnym białkom i chorób spowodowanych autoimmunoagresją, np. reumatoidalne zapalenie stawów, toczeń rumieniowaty, choroby degeneracyjne. Ryzyko wystąpienia tych schorzeń rośnie warz z wiekiem.
- zmiany w układzie hormonalnym - wraz z wiekiem obserwujemy stopniowe zmniejszanie poziomu hormonów tarczycy, hormonu wzrostu, testosteronu, insuliny, androgenów, aldosteronu, DEA, melatoniny. Układ hormonalny z wiekiem zaczyna słabiej i wolniej reagować na zmiany środowiska. U osób starszych występują zaburzenia snu - zmienia się jego długość i czas trwania poszczególnych faz.
- zmiany w układzie pokarmowym - ściany jelita i inne jego warstwy staja się cieńsze. Traci swoją elastyczność mięśniówka jelit, w wyniku czego zmniejsza się perystaltyka jelit, częściej dochodzi do zaparć. Zmianie także ulega skład floty bakteryjnej. Występuje zmniejszone wydzielanie gruczołów ślinowych i żołądkowych (np. starcza niedokwaśność spowodowana obniżeniem wydzielania kwasu solnego).
- w miarę starzenia kurczą się nerki. Pomiędzy 30. a 80. rokiem życia nerki mogą stracić do 50 % swojej wydolności.
- zmiany w układzie nerwowym - w w przebiegu starzenia dochodzi do zmniejszenia się masy mózgu - dotyczą one zawartości płynu, oraz poszczególnych komórek. Najsilniej kurczą się płaty czołowe (odpowiedzialne za myśli). Następstwem tego mogą być kłopoty z koncentracją i zmniejszenie zdolności skupiania się na kilku rzeczach jednocześnie. Obserwujemy zmiany w hipokampie - narząd odpowiedzialny za powstawanie i przywoływanie wspomnień. Zmniejsz się liczba połączeń pomiędzy komórkami nerwowymi. Dochodzi do starzenia się komórek glejowych. Obniżeniu ulega sprawność receptorów, wydłuża się czas reakcji i zmniejsza szybkość ruchów dowolnych. U osób starszych częściej występują zaburzenia psychiczne, np. otępienie, zwłaszcza choroba Alzheimera, depresja oraz zaburzenia świadomości.

Starzenie psychologiczne to zmiany, do jakich dochodzi pod wpływem czasu w osobowości, w .życiu emocjonalnym i duchowym człowieka. Jest ono ściśle związane ze zmianami biologicznymi zachodzącymi w całym organizmie, a w szczególności w mózgu. Szereg zaburzeń w fizjologii pracy mózgu powoduje różne psychologiczne objawy starzenia:
- słabnięcie funkcji postrzegania
- osłabienie słuchu i wzroku - utrudnia kontakt ze światem zewnętrznym
- zaburzenie systemu pamięci krótkotrwałej i większa podatność na bodźce rozpraszające oraz spowolnienie czasu reakcji powodują, że człowieka w tym wieku gorzej przyswaja sobie nowe treści
- zmniejszona zdolność przystosowania się do zmian zachodzących w bliższym lub dalszym otoczeniu
- pogorszenie funkcjonowania intelektualnego (po 60. roku życia)

Starzenie społeczne - wpływa postawa jaką człowiek przyjmuje w stosunku do tego okresu życia w jakim się znajduje. Dwie podstawowe postawy psychiczne starzenia się:
- pierwszy sposób realizują ludzie, którzy cały czas tkwią w przeszłości i krytykują wszystko i wszystkich. Ich charakter odpycha młodych - pozostają smutni i samotni.
- drudzy świadomi swoich ograniczeń próbują w tym okresie odnaleźć nową młodość.

Czynniki biologiczne, które spowalniają proces starzenia się, wpływaja pozytywnie na ryzyko choroby i zgonu:

- zwiększona aktywność ruchowa , tj. spacer, marsz, wyprawy turystyczne piesze, rowerowe, itp. W wieku starszym spowolnieniu ulega przemiana materii i prowadzi to do otyłości oraz chorób tj. cukrzyca, miażdżyca, choroby układu krążenia, zwyrodnienia w układzie ruchowym.
- właściwe odżywianie -u osób starszych widać niedobory witamin, soli mineralnych, białek - niewłaściwe odżywianie lub zaburzenie wchłaniania spowodowane chorobami przewodu pokarmowego, czy tez przyjmowaniem pewnych leków. Do częstych błędów żywieniowych należą: spożywanie nadmiernej ilości tłuszczy zwierzęcych i słodyczy, przy małej ilości warzyw i owoców.
- niestosownie używek, np. leki, palenie tytoniu, picie alkoholu zwiększa ryzyko wystąpienia chorób nowotworowych, niewydolność płuc, zwiększa się ciśnienie krwi, zwężają się naczynia krwionośne, zaburzenia w funkcjonowaniu nerek, serca, stany depresyjne, itp.

Śmierć (łac. mors) - stan charakteryzujący się brakiem oznak życia, spowodowany nieodwracalnym zachwianiem równowagi funkcjonalnej i załamania wewnętrznej organizacji ustroju. Śmierć człowieka stwierdza się w momencie całkowitego i nieodwracalnego uszkodzenia pnia mózgu. W medycynie określana jako podwójna linia ciągła elektroencefalografu. Stan śmierci klinicznej daje możliwość przywrócenia życia za pomocą reanimacji.
Poza śmiercią całego organizmu można także wyróżnić śmierć:
- poszczególnych organów (np. śmierć kory mózgu, serca, nerek, wątroby)
- tkanek
- komórek
Można wyróżnić dwa rodzaje śmierci, ze względu na czynniki, które ją spowodowały:
- śmierć fizjologiczna - następuje wskutek procesów starzenia się,
- śmierć naturalna z inwolucji starczej
- śmierć ekologiczna - na skutek działania niekorzystnych warunków środowiska, m.in. chorób, ataków drapieżników, głodu, katastrof naturalnych, zmian klimatu itp.
- śmierć powolna z przyczyn chorobowych - zgon następuje w toku choroby i poprzedzony jest wyraźną agonią
- śmierć nagła w następstwie urazu

W Polsce najczęstszą przyczyną zgonów są choroby serca, następną przyczyną są choroby nowotworowe

CHOROBY SPOŁECZNE I CYWILIZACYJNE

Choroby społeczne - różnego typu schorzenia przewlekłe, szeroko rozpowszechnione w społeczności. Ograniczają możliwość wykonywania podstawowych zadań życiowych np. pracy. Wymagają długiej regularnej opieki lekarskiej, są trudno wyleczalne, stanowią problem dla całego społeczeństwa. Dzięki zaliczeniu ich do tej grupy chorób, łatwiejsze jest rozpoznawanie ich i szybki dostęp do leków.

Do chorób społecznych należą:

• alkoholizm

• nikotynizm

• Zespół nabytego niedoboru odporności (AIDS)

• reumatyzm

• cukrzyca

• choroby weneryczne

Choroby cywilizacyjne (zwane także chorobami XXI wieku) - globalnie szerzące się, powszechnie znane choroby, spowodowane rozwojem cywilizacji. Częstotliwość ich występowania zależy od stopnia rozwoju cywilizacyjnego społeczeństwa. Nie ma dokładnego podziału i nie można jednoznacznie powiedzieć czy dana choroba jest chorobą cywilizacyjną.

Choroby cywilizacyjne:

• cukrzyca

• nadciśnienie tętnicze

• choroba wieńcowa

• alkoholizm

• anoreksja

• bulimia

• POChP

• astma oskrzelowa i inne choroby alergiczne

• choroby afektywne

• bóle pleców

• otyłość

• aids

• hemofilia

• grzybice stóp

• krótkowzroczność

TEMAT 8

ANTROPOGENICZNE CZYNNIKI RYZYKA ZABURZEŃ PRAWIDŁOWEGO FUNKCJONOWANIA ORGANIZMU CZŁOWIEKA - PRZYCZYNY CHORÓB (NP. UKŁADU RUCHU, KARDIOLOGICZNE, OTYŁOŚĆ).

Czynniki antropogeniczne - czynniki związane z każdą formą pośredniego lub bezpośredniego wpływu człowieka na środowisko i bytujące w nim rośliny i zwierzęta. Działalność rolnicza, podporządkowana nadrzędnemu celowi, tj. maksymalizacji produkcji, często prowadzi do degradacji środowiska (np. w wyniku nadmiernej chemizacji). W rezultacie działalności pozarolniczej również zachodzą niekorzystne zmiany, np. zmniejszanie powierzchni użytków rolnych na korzyść gospodarki komunalnej i zabudowy przemysłowej, skażenie atmosfery, wody i gleby przez przemysł, zachwianie stosunków wodnych w glebie wskutek pogłębiania rzek lub wadliwej melioracji. Powstałe zmiany z kolei oddziałują na człowieka.

Z pojęciem antropogenicznych czynników ryzyka chorób jest związana koncepcja medycyny środowiskowej. Jako nauka odnosi się ona do interdyscyplinarnych badań podstawowych i stosowanych, dotyczących skutków zdrowotnych narażenia na szkodliwe czynniki środowiskowe. W sferze umiejętności jest rozumiana jako zespół działań podejmowanych dla diagnozowania, zapobiegania i leczenia uwarunkowanym środowiskowo zaburzeniom zdrowia.

Jest to także dyscyplina medyczna zajmująca się zapobieganiem, rozpoznawaniem i leczeniem zaburzeń zdrowotnych spowodowanych działaniem czynników środowiskowych.

Specjalność interdyscyplinarna wykorzystująca wiedzę naukową z zakresu toksykolo-

gii, epidemiologii, ekologii, socjologii, psychologii w rozwiązywaniu problemów

zdrowia publicznego związanych ze skażeniem środowiska.

Koncentruje się na identyfikacji antropogenicznych czynników ryzyka w środowisku i

ich skutków zdrowotnych.

Dwa podstawowe obszary działania:

− sfera zdrowia publicznego

− opieka nad indywidualnym pacjentem

Funkcje praktyczne medycyny środowiskowej można określić jako proces rozpoczynający

się oceną zaburzeń zdrowotnych, a następnie dochodzeniem ewentualnych powiązań po-

między upośledzeniem stanu zdrowia a narażeniem na szkodliwe czynniki środowiskowe.

Wiedza na temat zdrowotnych skutków narażeń środowiskowych upoważnia do podejmo-wania działań nie tylko w skali zdrowia populacji (zdrowia publicznego), ale też zdrowia poszczególnych osób. Zadania medycyny środowiskowej w obszarze zdrowia publicznego obejmują m.in. epidemiologię środowiskową, procedury oceny ryzyka zdrowotnego, oświatę zdrowotną, opracowywanie i wdrażanie programów profilaktycznych (działania proaktywne). W sferze działalności klinicznej do zadań medycyny środowiskowej należy ocena stanu zdrowia indywidualnych osób narażonych na szkodliwości środowiskowe oraz postępowanie diagnostyczno - lecznicze i edukacyjne adresowane do osób, których dolegliwości mogą być uwarunkowane środowiskowo (działania reaktywne).

Głowne zadania medycyny środowiskowej:

• Rozpoznawanie i leczenie chorób i zaburzeń zdrowotnych spowodowanych środowi-skowymi czynnikami ryzyka

• Identyfikacja grup ryzyka zdrowotnego i ognisk chorób spowodowanych czynnikami środowiskowymi - w oparciu o analizę epidemiologiczną bądź bezpośrednie badania lekarskie populacji.

• Opracowanie i wdrażanie krótko- i długoterminowych planów promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej,

• Współpraca z samorządem terytorialnym i lokalnym, z instytucjami ochrony środowi-ska, państwową inspekcją sanitarną i organizacjami ekologicznymi - w zakresie for-mułowania polityki promocji zdrowia i ochrony środowiska.

Źródła narażenia na substancje szkodliwe w środowisku (egzogenne)

1. Zanieczyszczone powietrze atmosferyczne

2. Zanieczyszczona woda

3. Żywność

4. Powietrze pomieszczeń zamkniętych

5. Zanieczyszczona gleba

6. Odpady

7. Hałas

8. Promieniowanie jonizujące i niejonizujące

CHOROBY UKŁADU RUCHU

Przyczyny chorób układu ruchu:

Choroby układu ruchu mogą być wynikiem urazu powstałego na skutek jednorazowego przeciążenia albo kumulujących się mikrourazów. Schorzenia te powstają głównie podczas pracy fizycznej związanej z dźwiganiem, pchaniem, ciągnięciem, operowaniem ciężkimi narzędziami, ale również podczas pracy na stanowiskach, gdzie dominują duże obciążenia statyczne związane z niewłaściwą pozycją przy pracy i monotypią czynności powodujących nierównomierne obciążenie grup mięśniowych. Przyczyną jest najczęściej zła organizacja pracy oraz zaprojektowane niezgodnie z zasadami ergonomii stanowisko pracy. Mogą tu mieć wpływ także czynniki indywidualne: wiek, płeć, podatność na stres, cechy osobnicze np. budowa morfologiczna mięśni i ścięgien.

Zawody najbardziej narażone na choroby układu mięśniowo-szkieletowego to:

● pakowacze,

● dokerzy,

● magazynierzy,

● pracownicy budowlani (murarze,

posadzkarze, cieśle),

● pracownicy zakładów przetwórstwa,

● szwaczki i krawcy,

● sekretarki oraz osoby obsługujące

klawiatury komputerowe,

● pielęgniarki

Jedną z najpowszechniejszych schorzeń układu ruchusą dolegliwości ze strony kręgosłupa (bóle pleców, bóle krzyża) i choroba zwyrodnieniowa stawów. Należy zaznaczyć, że bóle pleców i bóle krzyża są najczęstszym i najbardziej kosztownym problemem zdrowotnym u osób w wieku od 30 do 50 roku życia.

Czynniki ryzyka wystąpienia zespołów bólowych kręgosłupa to:

1. nadmierny wysiłek fizyczny (dźwiganie),

2. nieergonomiczne warunki wykonywania pracy, w szczególności:

- niewłaściwa pozycja ciała podczas podnoszenia ciężarów (skręcona, z pochylonymi i skręconymi plecami),

- niewłaściwa częstość powtórzeń wykonywanych czynności,

- zaokrąglanie pleców podczas stania lub siedzenia,

- wykonywanie pracy z ramionami nadmiernie odwiedzionymi lub uniesionymi,

3. wibracje.

Początkowo bolą przeciążone mięśnie przykręgosłupowe (np. wskutek nieprawidłowej pozycji siedzącej). Z czasem powtarzające się działanie czynników obciążających kręgosłup doprowadza do mikrourazów w obrębie stawów kręgosłupa, powstawania zmian zwyrodnieniowo-wytwórczych, ucisku na nerwy rdzeniowe. W skrajnych przypadkach, wskutek kumulacji skutków wcześniejszych obciążeń lub zadziałania silnego czynnika urazogennego następuje uszkodzenie pierścienia włóknistego i powstaje przepuklina jądra miażdżystego dysku międzykręgowego.

OTYŁOŚĆ

Czynniki ryzyka otyłości:

Epidemia otyłości zagraża zdrowiu i jakości życia coraz większej ilości Europejczyków. Chociaż obecnie wiemy coraz więcej o genetycznych uwarunkowaniach otyłości, to jest pewne, że obserwowany obecnie w Europie wzrost częstości występowania nadwagi i otyłości jest przede wszystkim spowodowany stylem życia, sposobem żywienia i niedostateczną aktywnością fizyczną. Istnieje nadal potrzeba zdobywania większej ilości dokładnych informacji o czynnikach, które sprzyjają rozwojowi otyłości, ponieważ na tych informacjach powinny być oparte działania prewencyjne prowadzone przez system zdrowia publicznego. W Polsce nadwaga (BMI 24-30 kg/m²) występuje u 20-30% populacji dorosłych i ok. 8% populacji dzieci, zaś otyłość (BMI > 30 kg/m²) u 12-15% populacji dorosłych i ok. 5% populacji dzieci.

Istnieją przekonujące dowody, że sposób żywienia we wczesnym dzieciństwie a nawet w łonie matki ma istotne znaczenie dla rozwoju dziecka i stanu zdrowia w późniejszym wieku. W wieku nastoletnim dochodzi także do wielu zmian, korzystnych lub niekorzystnych ze zdrowotnego punktu widzenia, które mogą utrzymywać się do końca życia. Dlatego tak ważne jest rozwinięcie i podtrzymanie w wieku dojrzewania zachowań, które są korzystne dla zdrowia.

Skład diety: ciągle intensywnie dyskutowanym problemem jest wpływ na masę ciała diet o różnej zawartości poszczególnych makroskładników oraz interakcje tych diet z naszymi genami. Ważnym wydaje się być także indeks glikemiczny, który jest miarą wpływu spożytych pokarmów na poposiłkowy wzrost stężenia glukozy we krwi i zależy od szybkości trawienia i wchłaniania węglowodanów obecnych w poszczególnych posiłkach.

Znane jest powiedzenie: otyli żyją krócej. W związku z coraz bardziej zmechanizowanym trybem życia i z wejściem w „erę guzikową” - coraz mniej się ruszamy i coraz więcej ludzi ma nadwagę (i otyłość).
„O jaką erę guzikową chodzi?” - ktoś zapyta. Po prostu - teraz wszystko można robić naciskając guzik. Kiedyś trzeba było iść na pocztę, lub do banku, by uregulować rachunki, a obecnie nie trzeba się nigdzie z domu ruszać, bo jest internet. Wystarczy zrobić klik i „już poszło”. Kiedyś nawet siedząc przed telewizorem trzeba było wstać i podejść do odbiornika, żeby podgłosić czy ściszyć telewizor. Teraz - wystarczy nacisnąć guzik pilota. Kiedyś chodziło się dużo pieszo, lub biegało do tramwaju czy autobusu. Obecnie - prawie każdy ma swój samochód, w którym - nawet otwierając okno, nie musi pokręcić korbką, bo wystarczy nacisnąć guzik, by szyba opadła w dół. Widziałem taki slajd: Bieżnia ruchoma w pokoju. Uruchomiona. Przed telewizorem siedzi bardzo, bardzo otyły mężczyzna. W ręku trzyma smycz a na smyczy psa, który… biegnie po ruchomej bieżni. Można i tak „wyprowadzać psa na spacer”.
Generalnie rzecz biorąc - lepiej jest mieć nadwagę i być bardzo aktywnym fizycznie, niż być szczupłym i prowadzić wybitnie siedzący tryb życia. Oczywiście aktywność fizyczna to nie krzątanie się po kuchni przy gotowaniu obiadu lub sprzątanie mieszkania. Nie o taką aktywność chodzi. Aby móc mówić o pozytywnym skutku aktywności fizycznej, to powinniśmy co najmniej trzy razy w tygodniu zmęczyć się wysiłkiem tak, by tętno wynosiło ze 120/min - 130/min. Wysiłek taki powinien trwać ok. pół godziny. Przy dłużej trwających wysiłkach nie potrzeba aż takiego intensywnego męczenia się.
Są różne rodzaje otyłości. Gorsza jest otyłość „brzuszna” niż „biodrowo-udowa”. Otyłość brzuszna predysponuje do nadciśnienia, cukrzycy, hiperlipidemii. Wcześniej pojawia się miażdżyca.

CHOROBY UKŁADU KRĄŻENIA

Jak podaje Polskie Forum Profilaktyki Chorób Układu Krążenia za powstawanie chorób układu krążenia odpowiadają czynniki ryzyka niemodyfikowalne (nie mamy na nie wpływu) oraz modyfikowalne (takie, na które mamy wpływ).

Do pierwszych należą:

• Wiek: Ryzyko wzrasta u mężczyzn powyżej 55. roku życia oraz kobiet 65-letnich i starszych.

• Płeć: Problem dotyczy częściej mężczyzn, niż przedstawicielek „płci pięknej".

• Choroby układu krążenia w rodzinie: Jeżeli zawał serca, udar mózgu lub nagły zgon przytrafiły się:

- u ojca lub brata przed 55. rokiem życia,
- u siostry lub matki przed 65. rokiem życia.

Do czynników ryzyka niemodyfikowalnych należą:

• Nadciśnienie tętnicze

Nadciśnienie tętnicze jest to stan długotrwale utrzymujących się wysokich wartości ciśnienia tętniczego. Mamy z nim do czynienia, gdy w trakcie co najmniej dwóch wizyt (należy przyjąć średnią z minimum dwóch pomiarów podczas jednej wizyty), wartości ciśnienia tętniczego są wyższe lub równe 140 mmHg dla ciśnienia skurczowego lub 90 mmHg dla ciśnienia rozkurczowego. A więc, gdy usłyszymy w gabinecie lekarskim, że nasze ciśnienie wynosi 140/90 mmHg lub więcej, to mamy powody do niepokoju. Nie ma wówczas znaczenia ani nasz wiek, ani płeć - diagnoza brzmi: nadciśnienie tętnicze. Niestety jest to choroba o podstępnym działaniu, ponieważ przebiega najczęściej bezobjawowo. Grozi poważnymi powikłaniami, takimi jak zawał, niewydolność serca i nerek, a nawet ślepotą. Jednak czasami nadciśnienie daje o sobie znać uczuciem kołatania serca, uderzeniami gorąca, zawrotami głowy czy dusznościami. Z pewnością jest to sygnał do wizyty u lekarza.

• Cholesterol

Najbardziej rozpowszechnionym czynnikiem ryzyka chorób układu krążenia są zaburzenia poziomu lipidów we krwi. Występują u ponad połowy dorosłych Polaków [3]. Zaburzeniami lipidowymi określa się zmiany poziomu cholesterolu LDL, HDL oraz trójglicerydów.

Na ilość cholesterolu we krwi wpływa w decydującym stopniu rodzaj diety. Żywność wysoko przetworzona, z dużą ilością tłuszczów nasyconych pochodzenia zwierzęcego (tłuste wędliny, mięso, masło, smalec) z pewnością nam nie służy. Alternatywą dla niej są takie produkty jak: ryby morskie, oleje (lniany, rzepakowy), orzechy włoskie, migdały i siemię lniane. Znajdujące się np. w rybach niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe omega 3 (EPA, DHA) korzystnie wpływają na poziom trójglicerydów, zmniejszają ilość tzw. „złego" cholesterolu LDL, a zwiększają HDL czyli „dobrego". Obniżają też ciśnienie krwi poprzez rozkurczowe działanie na naczynia krwionośne. W ten sposób zmniejszają ryzyko chorób sercowo-naczyniowych.

Niestety, przeciętne spożycie kwasów omega 3 w Polsce jest dużo niższe od zalecanego. Nie tylko z powodu rzadkiego sięgania po produkty bogate w te składniki, ale także dlatego, że żywność kupowana w sklepach wcześniej została poddana procesom, które miały jej zapewnić jak najdłuższy okres przydatności do spożycia. W trakcie produkcji eliminuje się zatem te składniki, które są nietrwałe - a to charakteryzuje grupę kwasów omega-3.

Dlatego warto wspomagać organizm suplementami diety. Wzbogacanie codziennej diety w kwasy omega-3 (EPA i DHA) i witaminy jest szczególnie ważne zwłaszcza dla osób, które mają problemy z układem krążenia, poziomem cholesterolu, ciśnieniem krwi, palących i ludzi starszych, ale także w okresach przeziębień, rekonwalescencji oraz narażenia na stres. Produkt ma dokładnie oznaczoną ilość EPA i DHA w 1 kapsułce, łatwo więc ustalić w jakim stopniu zalecana dawka preparatu pokrywa dzienne zapotrzebowanie na tego typu związki.

Podstawowym warunkiem skutecznego leczenia zaburzeń lipidowych jest, oprócz ograniczenia spożycia tłuszczów zwierzęcych, zmiana stylu życia, uwzględniająca przede wszystkim zwiększenie aktywności fizycznej oraz redukcję masy ciała. Istotne jest także regularne badanie poziomu cholesterolu. Stężenia lipidów we krwi wyraża się w następujących jednostkach: mmol/l milimolach na litr lub mg/dl miligram na decylitr. Prawidłowe wartości stężeń :

Stężenie trójglicerydów powinno być niższe od 1,7 mmol/l to znaczy 150 mg/dl.

Stężenie cholesterolu HDL powinno być wyższe od 1,0 mmol/l tj. od 40 mg/dl u mężczyzn oraz wyższe od 1,2 mmol/l tj. od 46 mg/dl u kobiet.

• Cukrzyca

Jest to choroba przewlekła, której skutkiem jest podwyższony poziom cukru (glukozy) we krwi, którego przyczyną jest brak lub nieprawidłowe działanie insuliny. Hormon ten produkowany jest w trzustce. Wspomaga on wykorzystywanie dostarczanych w pokarmie cukrów i tłuszczów przez komórki ciała i przetwarza je na energię niezbędną do spełniania wszystkich funkcji organizmu. Zbyt małe ilości insuliny lub jej całkowity brak upośledza zdolność komórek do zużywania glukozy czego efektem jest wzrost poziomu cukru we krwi. Wyróżniamy dwa rodzaje cukrzycy:

Cukrzyca typu 1: Stanowi ona jedynie 5% wszystkich przypadków. Dotyczy pacjentów w młodym wieku i wynika z uszkodzenia komórek trzustki produkujących insulinę. Nie da się, przy obecnym stanie wiedzy naukowej jej zapobiec.

Cukrzyca typu 2: Polega na zmniejszonej wrażliwości komórek ciała na insulinę. Nawet gdy organizm wytwarza zwiększone ilości insuliny, to są one niewystarczające. Wiąże się często ona z otyłością i dojrzałym wiekiem. Prawdopodobieństwo zapadnięcia na tę chorobę wzrasta, gdy towarzyszą nam: dieta o wysokiej zawartości kalorii, nadwaga i otyłość (zwłaszcza typu brzusznego) oraz siedzący tryb życia. Skłonności do zapadania na cukrzycę tego typu są dziedziczne. Gdy jedno z rodziców choruje, ryzyko wystąpienia cukrzycy u dziecka wynosi 40%. Jeżeli problem dotyka obojga rodziców, ryzyko zachorowania u dziecka wzrasta do ponad 50%.

• Palenie papierosów

Palacze są w większym stopniu narażeni na ryzyko zawału serca, udaru mózgu oraz choroby niedokrwiennej kończyn dolnych. Dane PFPCUK mówią, że aż 20% zgonów w wyniku chorób układu krążenia pośrednio spowodowanych jest paleniem tytoniu. Osobom palącym grozi także szereg nowotworów złośliwych - rak jamy ustnej, gardła, krtani, przełyku, płuc, trzustki, pęcherza moczowego i nerek. Amatorzy papierosów muszą być świadomi, że zwiększają wielokrotnie ryzyko choroby zakrzepowo-zatorowej. Dotyczy to zwłaszcza kobiet stosujących doustne środki antykoncepcyjne. Istnieje także widmo rozedmy płuc, przewlekłego zapalenia oskrzeli oraz choroby wrzodowej. Z nałogiem warto zerwać jak najszybciej. Już po roku, ryzyko zgonu z powodu niedokrwiennej choroby serca spada o 50%.

• Nadwaga i otyłość

Otyłość jest procesem chorobowym, który polega na magazynowaniu w organizmie nadmiernej ilości tłuszczu. Jednak poza ilością tkanki tłuszczowej, ważne jest także jej rozmieszczenie. Na ryzyko chorób układu krążenia wpływa zwłaszcza otyłość brzuszna (centralna). Coraz powszechniejsze jej występowanie i współwystępujących z nią czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, wyraźnie wiąże się ze zwiększeniem częstości występowania chorób układu krążenia oraz cukrzycy typu 2. Otyłość tego typu występuje, gdy obwód pasa u kobiet jest równy lub większy niż 88 cm, a u mężczyzn równy lub większy niż 102 cm. Wzrost masy ciała przyczynia się do zaburzeń lipidowych, nadciśnienia tętniczego, zwiększa prawdopodobieństwo powstawania zakrzepów w naczyniach i wpływa na rozwój zespołu metabolicznego. Aby osiągnąć prawidłową wagę ciała, należy nie tylko zadbać o prawidłową dietę ale także, o zmianę siedzącego trybu życia.

• Mała aktywność fizyczna

Konsekwencją niewielkiej aktywności fizycznej są otyłość, cukrzyca typu 2, nadciśnienie tętnicze, bóle kręgosłupa i stawów, depresja oraz choroby serca i układu krążenia. Właściwa dawka ruchu jest obowiązkiem każdej, dbającej o zdrowie osoby. Zamiana biernego wypoczynku na aktywny pomoże obniżyć ciśnienie tętnicze, wagę ciała i poziom „złego" cholesterolu LDL. Zapobiega też powstawaniu zakrzepów w naczyniach krwionośnych, poprawia samopoczucie, redukuje stres, niweluje problemy z zasypianiem, zmniejsza krzepliwość krwi.

Jak zapobiegać chorobą kardiologicznym? Najlepszą profilaktyką jest odpowiedni styl życia. Obciążenia genetyczne z całą pewnością są jednym z czynników ryzyka, lecz nie najważniejszym. Wykazało to badanie wykonane wiele lat temu na populacji japońskiej. W Japonii o wiele rzadziej występowały choroby serca niż w USA. Wysunięto wówczas hipotezę, że to cecha wrodzona. Okazało się jednak, że w przypadku Japończyków, którzy na stałe osiedlili się w USA - procent występowania chorób serca był taki sam jak w populacji Amerykanów. Co to znaczy? Nic innego, jak to, że wpływ środowiska, przyjęcie amerykańskiego stylu życia, nawyków dietetycznych - były czynnikami predysponującym do miażdżycy.

1

---