Charakterystyka wybranej krainy geograficznej

Nizina Mazowiecka

Położenie

Nizina Mazowiecka jest największą z nizin środkowopolskich. Północny jej zasięg wyznaczają wzgórza Pojezierza Mazurskiego, południowy - wzniesienia Niecki Nidziańskiej, Wyżyny Przedborskiej, Kieleckiej i Lubelskiej. Ku wschodowi przechodzi w Nizinę Podlaską, a na zachodzie graniczy z Pojezierzem Wielkopolskim i Niziną Wielkopolską.

Geologia

Pod względem ukształtowania powierzchni Nizina Mazowiecka stanowi jakby wielką, wklęsłą misę, odwadnianą na zachód poprzez przełom płocki, a na swych peryferiach przyjmującą wody spływające z całego południa i wschodu naszego kraju. Ten ogólny zarys ukształtowania ma swoje uzasadnienie w budowie geologicznej głębszego podłoża, gdyż krzyżują się tu ze sobą osie dwóch głównych obniżeń tektonicznych środkowej Europy: skośnie przebiegająca przez Polskę po wschodniej stronie Wału Pomorsko-Kujawskiego bruzda polsko-duńska oraz równoleżnikowa bruzda środkowoeuropejska. Pierwsza stanowi element brzeżny (synklinorium brzeżne) wielkiej płyty wschodnioeuropejskiej, drugą jest struktura o wiele młodsza, której powstanie jest związane z wczesnymi fazami górotwórczości alpejskiej.

Nizinę Mazowiecką morze po raz ostatni opuściło w oligocenie, a więc prawie 20 mln lat temu, pozostawiając bardzo charakterystyczne osady piaszczyste ze znaczną domieszką zielonych ziaren glaukonitu i konkrecjami fosforytowymi. Seria ta odgrywa istotna rolę
w rozwoju życia gospodarczego omawianego regionu, gdyż dzięki wklęsłej formie centralnej części Niziny Mazowieckiej, tzw. Niecce Mazowieckiej, w warstwach tej formacji tworzy się poziom wód artezyjskich, które wydobywają się pod dużym ciśnieniem.

Kolejnym istotnym momentem w historii geologicznej Niziny Mazowieckiej był miocen (w trzeciorzędzie). W czasie tym obszar Niziny porastały bujne lasy z sekwojami
i innymi drzewami znanymi dziś z obszarów Ameryki Północnej i Wschodniej Azji. Ze szczątków tej bujnej roślinności, rosnącej zarówno na miejscu, jak i pni drzewnych oraz miazgi roślinnej przynoszonej obficie przez wody rzek, tworzyły się złoża węgla brunatnego o znacznej miąższości. Główne jego nagromadzenia powstawały przede wszystkim
w zatopionych, głęboko wciętych dolinach rzek z poprzedniego okresu. W dzisiejszych czasach eksploatowany jest on z pokładów wychodzących na powierzchnię ziemi w okolicach Bełchatowa.

Następujący po miocenie pliocen przyniósł ochłodzenie, powodujące zmianę typu sedymentacji. Rzeki nanosiły wtedy na teren Niziny Mazowieckiej prawie wyłącznie materiał ilasty, który pochodził ze zwietrzeliny tworzącej się na Wyżynie Małopolskiej. Iły te utworzyły wyraźny poziom o miąższości dochodzącej nawet do 120-130 m, charakteryzujący się różnokolorowym zabarwieniem, stąd nazwany poziomem iłów pstrych. W wielu miejscach poziom ten został zaburzony licznymi fałdami, w wyniku czego często strop tej warstwy zbliża się do powierzchni. Dzięki temu iły te mogą być eksploatowane jako cenny surowiec ceramiczny.

Początek plejstocenu spowodował jeszcze silniejsze ochłodzenie, czego skutkiem było pierwsze zlodowacenie Polski, nazwane zlodowaceniem podlaskim. Objęło ono jednak jedynie północno-wschodnią część Niziny Mazowieckiej. Na jego przedpolu obejmującym Nizinę odbywało się sypanie stożków sandrowych. Dopiero kolejne lądolód zlodowacenia krakowskiego (południowo-polskiego) całkowicie objął Nizinę Mazowiecką. Jednak dzięki wcześniejszemu wyrównaniu terenu poprzez akumulację piasków przez wody roztopowe
z lądolodu zlodowacenia podlaskiego, ten lądolód wchodził na względnie wyrównaną powierzchnię Niziny Mazowieckiej. Pozostawił na niej osady morenowe dość równomiernie rozmieszczone w granicach Niziny. Kolejna wielka fala ochłodzenia przyniosła kolejne nasunięcie się lądolodu zlodowacenia środkowopolskiego. Tym razem na Nizinie Mazowieckiej ukształtowały się szeregi równoleżnikowych, lekko ugiętych pasów krajobrazowych Niziny. Były to akumulacyjne formy morenowe. Zlodowacenie środkowopolskie pozostawiło rzeźbę bardziej urozmaiconą niż obecna. Licznie występowały wtedy jeziora, analogicznie jak na dzisiejszych pojezierzach. Zamknięcie dawnych kierunków biegu rzek ku północy sprawiło, iż rzeki musiały szukać sobie nowych dróg odpływu na zachód. Powstały wtedy systemu równoleżnikowych pradolin, z których Pradolina Warszawsko-Berlińska wschodnią częścią obejmuje dzisiejszą Nizinę Mazowiecką.

Geomorfologia

Krajobraz Niziny Mazowieckiej jest typowy dla staroglacjalnych nizin środkowopolskich. Od czasów ostatniego zlodowacenia, które znacząco wpłynęły na ukształtowanie rzeźby, minęło sporo czasu, kiedy to nastąpiło częściowe lub całkowite zniszczenie form polodowcowych. Rzeźba Niziny z niegdyś młodoglacjalnej na przekształciła się w staroglacjalną. Rzeźbę tą cechuje przewaga równin denudacyjnych lub akumulacyjnych o małych nachyleniach (poniżej 2°), dobrze rozwinięta, niezbyt gęsta sieć rzeczna, występowanie na powierzchni zwietrzelin osadów polodowcowych i osadów stokowych powstałych w warunkach peryglacjalnych, przewaga gleb pseudobielicowych rozwiniętych na tym podłożu a także zachowane w formie wzgórz ostańców żwirowych lub piaszczystych ozów, kemów oraz moren czołowych.

Osią morfologiczną Niziny jest dolina Wisły, przecinająca ją z południowego wschodu na północny zachód. Większe dopływy jak Wkra, Narew, Bzura, Pilica, koncentrycznie zbiegają się w centralnie i najniżej (60-150 m n.p.m.) położonej Kotlinie Warszawskiej, powstałej na założeniu niecki tektonicznej. Wzdłuż dolin rozwinęły się poziomy denudacyjne zwane równinami. Są to: Równina Kutnowska, Łowicko-Błońska, Kozienicka, Warszawska, Wołomińska, Garwolińska. Równiny otaczają wyżej położone wysoczyzny: Płońska, Siedlecka, Ciechanowska i wzniesienia Południowo-Mazowieckie.
W rzeźbie tej środkowej części Niziny Mazowieckiej dominują więc płaskie równiny denudacyjne i tarasy rzeczne urozmaicone wydmami. Na obrzeżach piaszczystych zachowały się miejscami większe kompleksy leśne, jak np. Puszcza Kampinoska czy Puszcza Kozienicka.

W północnej części Niziny występują pomiędzy dolinami wysoczyzny
o wysokościach dochodzących do 200 m n.p.m., które są równinami morenowymi
z zachowanymi ostańcami form polodowcowych, np. morenowo - kemowy wał Czerwonego Boru, kemowe Wzniesienia Mławskie. Formy te pochodzą z młodszych zasunięć zlodowacenia środkowopolskiego. Pomiędzy wysoczyznami występują równiny sandrowe usypane przez rzeki odprowadzające wody roztopowe lodowca bałtyckiego, np. Równina Kurpiowska. Na rozległych, piaszczystych sandrach zachowały się rozległe większe kompleksy leśne, np. Puszcza Kurpiowska.

Południowa część Niziny stanowi obszar przejściowy pomiędzy Wyżyną Małopolską a nizinami. Charakteryzuje się znacznymi wzniesieniami do 280 m n.p.m. (okolice Łodzi, Piotrkowi, Rawy Mazowieckiej), zbudowanymi z gliny morenowej lub piasków wodno-lodowcowych starszych zasunięć zlodowacenia środkowopolskiego i z wyraźnymi śladami przekształceń.

Klimat

Klimat Niziny Mazowieckiej charakteryzuje się spadkiem temperatur średnich rocznych i wzrost amplitud z południowego wschodu na północny zachód. Zarówno północna jak i południowa część Niziny Mazowieckiej mają klimat chłodniejszy i wilgotniejszy od części środkowej. W środkowej części Niziny Mazowieckiej średnia temperatura roczna wynosi 8°C, a roczne sumy opadów są niskie, poniżej 500 mm. Wyróżniającą się częścią Niziny Mazowieckiej jest aglomeracja warszawska będąca miejską wyspą ciepła.

Roślinność

Roślinność naturalną na tym obszarze stanowią lasy, zróżnicowane w zależności od rodzaju podłoża i stosunków wodnych. Na piaskach są to bory sosnowe, na piaskach gliniastych i glinach bory mieszane, grądy, świetliste dąbrowy, na obszarach okresowo zalewanych - łęgi, na podmokłych olsy. Lasy zachowały się głównie na najsłabszych glebach bielicowych, na piaskach oraz na terenach podmokłych nie nadających się pod uprawę.

Gleby

Na Nizinie Mazowieckiej przeważają słabe gleby bielicowe, żyźniejsze gleby brunatne powstające na glinach występują rzadziej. W dolinach rzek występują mady, a miejscami na bardziej podmokłych terenach - czarne ziemie, np. na Równinie Błońsko-Łowickiej. Nizina Mazowiecka od wieków była krainą rolniczą, czemu sprzyjały równinny charakter rzeźby
i łagodny klimat. Dziś rolnictwo skoncentrowane jest w strefach podmiejskich dużych miast Warszawy i Łodzi oraz na żyznych glebach.

Antropopresja

Ostatnią warstwę geologiczną i ostatnie rysy rzeźby zaczęli tworzyć ludzie, gdyż człowiek poprzez swoją działalność przyczynia się do tworzenia najmłodszych warstw oraz wpływa na powstawanie nowych form rzeźby terenu. Człowiek wpływa na przebieg procesów wietrzenia, wycinając lasy, masowo nawożąc pola, tworząc infrastrukturę (drogi, zabudowania, sztuczne zbiorniki wodne i in.).

---