W sobotę - 4 czerwca 2005r. - wybraliśmy się w plener, by zaobserwować fitocenozę Puszczy Wkrzańskiej. Celem naszych ćwiczeń terenowych było zbadanie i opisanie poszczególnych zbiorowisk roślinnych, a także sprawdzenie umiejętności rozpoznawania roślin.

Puszcza Wkrzańska to rozległy kompleks leśny położony w bezpośrednim sąsiedztwie Szczecina. Jej naturalne granice tworzą: od wschodu Roztoka Odrzańska, od północy Zalew Szczeciński, od południa miasto Szczecin, a na zachodzie puszcza przekracza granicę państwową i ciągnie się aż do linii Pasewalk - Ueckermünde. Całkowita powierzchnia Puszczy Wkrzańskiej wynosi około 1550 km2, z czego po stronie polskiej znajduje się tylko 337 km2. Nazwa puszczy wywodzi się od rzeki Wkry, a także plemienia Wkrzan zamieszkującego kiedyś te tereny. Pod względem przyrodniczym Puszcza Wkrzańska stanowi mieszankę środowisk. W przeważającej części leży na terenie równinnym (wyjątkiem są Wzniesienia Szczecińskie) urozmaiconym jeziorami, rzekami, łąkami leśnymi, wydmami, bagnami i torfowiskami. Wyróżniamy tutaj zespół wydm, który stanowią Komorze Góry (41 metrów n.p.m.) i Piaskowa Góra (37 metrów n.p.m.), natomiast większe obszary torfowiskowe znajdują się nad rzeczką Karpiną i w okolicach jeziora Świdwie. Wzniesienia Szczecińskie są wyraźnym zespołem wzgórz obejmujących w znaczącej części peryferyjne dzielnice północnego Szczecina. Składają się z dwóch kompleksów: Wzgórz Warszewskich i Wału Bezrzecze - Siadło (inaczej Wału Stobniańskiego). Wzgórza Warszewskie osiągają wysokość 100-110 metrów n.p.m., a w punkcie kulminacyjnym - na Wieleckiej Górze - 131 metrów n.p.m. Przez Puszczę Wkrzańską przepływają niewielkie rzeczki: Gunica, Karpinka i Grzybnica. Zasilają one jeziorka, których w Puszczy jest osiem: Myśliborskie Małe i Wielkie, Karpino, Piaski, Stolsko, Świdwie, Głębokia i Bartoszewo.

W części należącej do Polski znalazły się najlepiej zachowane fragmenty puszczy. Około 80% powierzchni to bory sosnowe, gdyż podłożem Puszczy są zandry - piaski skąpożywne uformowane w trakcie ostatniego zlodowacenia. Bory sosnowe porastają prawie całą środkową i północną część. Na południu i zachodzie więcej jest lasów mieszanych bukowo-sosnowych, a tam gdzie gleba jest bogatsza nawet czyste buczyny i dąbrowy. Na podmokłych gruntach rosną olszyny z domieszką brzozy. Znajdują się tutaj także torfowiska typu atlantyckiego z brzozą omszoną. Dzisiejsze lasy są w przeważającej części sadzone przez człowieka, ale z zachowaniem naturalnych struktur gatunkowych. Świadczą o tym starodrzewia sosnowe w południowej części. Rosną tam sosny mające ponad 150 lat. Tam, gdzie formacją naturalną był las liściasty i mieszany, rosną stare okazy drzew, np. dąb Bogusława liczy 600 lat.

W kręgach naszego zainteresowania znalazły się głównie zbiorowiska roślinne. Są to fitocenozy konkretnego ekosystemu, zajmujące danej wielkości obszar. Charakteryzują się one stałym udziałem gatunków w takich samych warunkach ekologicznych. Do opisywania zbiorowisk roślinnych został stworzony system klasyfikacji fitosocjologicznej. Najbardziej znaną i chwaloną metodologią fitosocjologiczna jest metoda Brauna - Blanqueta. Istnieje tu podział na syntaksony - jednostki systematyczne, ułożone hierarchicznie. Najwyższą jednostką jest klasa, następnie rzędy, wśród których wyróżniamy związki podzielone na zespoły roślinne. Każdemu syntaksowi jest przydzielona jest odpowiednia końcówka w nazewnictwie. Wygląda to mniej więcej w ten sposób:

skrót	syntakson	budowa nazwy	przykład
Cl.	klasa Class	końcówka -etea	Querco-Fagetea
SubCl., SCl.	podklasa SubClass	końcówka -enea
O.	rząd Order	końcówka -etalia	Fagetalia sylvaticae
All.	związek Alliance	końcówka -ion	Alno-Ulmion
SubAll., SAll.	podzwiązek SubAlliance	końcówka -enion	Alnenion glutioso-incanae
GrAss.	grupa zespołów
Ass.	zespół Association	końcówka -etum	Fraxino-Alnetum
SubAss., SAss.	podzespół SubAssociation	końcówka -etosum
Zb.	zbiorowisko		Galio odorati-Fagetum

Większość syntaksonów posiada własną charakterystyczną kombinację gatunków. Stanowi ona formalną definicję syntaksonu i służy jego diagnozie. Składa się z: gatunków charakterystycznych, wyróżniających i towarzyszących. Gatunkiem charakterystycznym nazywamy roślinę wtedy, gdy: występuje wyłącznie, zwiększa swoją obecność lub osiągnie większy stopień żywotności w obrębie danego syntaksonu. Najniższą jednostką systemu posiadającą jeszcze własne gatunki charakterystyczne jest zespół, u którego mają wąską amplitudę ekologiczną tzn. odznaczają się dużą wiernością. Dla oznaczenia gatunków charakterystycznych stosuje się skróty, odpowiednio: ChAss. (gatunki charakterystyczne zespołu), ChAll. (gatunki charakterystyczne związku zespołów), ChO. (gatunki charakterystyczne rzędu zespołów), ChCl. (gatunki charakterystyczne klasy zespołów). Gatunki wyróżniające służą diagnozie syntaksonu lub grupy syntaksonów - wyróżniając ją przez fakt niewystępowania w porównywanych syntaksonach. Najczęściej są to gatunki o szerszej amplitudzie socjologiczno - ekologicznej. Syntaksony nie posiadające gatunków charakterystycznych (znajdujące się poniżej zespołu) opisywane są tylko i wyłącznie w oparciu o gatunki wyróżniające. Gatunki towarzyszące to gatunki występujące w obrębie danego syntaksonu lecz nie będące gatunkami charakterystycznymi. Zwykle cechują się szeroką amplitudą socjologiczno-ekologiczną.

Metoda Brauna - Blanqueta polega głównie na ustalaniu proporcji procentowej pomiędzy występującymi gatunkami na danej powierzchni. Nie może być ona zbyt duża ani zbyt mała. W odniesieniu do zbiorowisk roślinności zielnej taką minimalną powierzchnią jest 25m2, natomiast w lasach 400m2. Głównym punktem tej metody jest ustalanie składu gatunkowego danego zbiorowiska roślinnego poprzez wykonanie zdjęcia fitosocjologicznego - zawiera spis gatunków występujących w danym płacie i informacje porównawcze (tkj. wyżej wymieniony skład procentowy gatunków). Dla składu procentowego dla ułatwienia zostały przydzielone punkty (cyfry) od 1 do 5:

• 100% - 75% 5

• 75% - 50% 4

• 50% - 25% 3

• 25% - 10% 2

• poniżej 10% 1

• gatunek sporadyczny +

• gatunek pojedynczy r

Ustalamy również towarzyskość rośliny (jak często dany gatunek występuje towarzysko) zapisując ją po cyfrze występowania gatunków np. 4.3 (3 jest tutaj cyfrą towarzyskości). Stosunek procentowy jest identyczny jak wyżej. Następnie określamy do jakiej warstwy roślinności zalicza się dany gatunek:

• drzewa a1 (najwyższe piętro)

• krzewy b

• runo c

• warstwa mszysta d

Dla warstwy mszystej skład ilościowy posiada swoje zamienniki. I tak:

• mała ilość 2m

• średnia ilość 2a

• duża ilość 2b

Nasze obserwacje rozpoczęliśmy od zbiorowiska bukowego, poprzez Bór mieszany aż po Łęg olszowy. Wykonywaliśmy po kolei zdjęcia fitosocjologiczne każdego z tych siedlisk.

Zbiorowisko Bukowe (zdjęcie nr 1)

Bór mieszany (zdjęcie nr 2)

Łęg Olszowy (zdjęcie nr 3)

W każdym z tych zbiorowisk można było zaobserwować tylko trzy rodzaje traw: Wiechlina gajowa (Poa nemoralis), Prosownica rozpierzchła (Milium effusum) i Kostrzewa olbrzymia (Festuca gigantea). I tylko te trzy gatunki traw występują w Puszczy Wkrzańskiej. Napotkaliśmy również Daglezję zieloną (Pseudotsuga taxifolia) i Podagrycznik pospolity (Aegopodium podagraria).

Daglezja jest to wiecznie zielone drzewo szpilkowe jednopienne, osiągające wysokość zwykle około 50 m. Jej korona jest dość smukła i prosta. Przypomina regularny stożek. Gałęzie są ustawione okółkowo i piętrowo - tak jak u świerka lub jodły. U młodszych drzew gałęzie są ustawione zwykle poziomo, u starszych stają się wznoszące się (zwłaszcza w strefie stożkowej albo skierowane ukośnie w górę).

U młodych drzew kora jest dość gładka o kolorze od ciemnoszarego do zielonoszarego. Posiada liczne banieczki żywicy ułożone poziomo. U starszych kora jest grubiej spękana, głęboko bruzdowana w kolorze czarno-brunatnym z jaśniejszymi, niekiedy także pomarańczowymi rysami.

Igły mają długość 2-3 cm, są miękkie i giętkie, zwykle wąskie, na wierzchu są bruzdkowane, średnio lub ciemnozielone, zwykle matowe. Pod spodem mają dwa białe, słabo zaznaczone paskami. U nasady wyraźnie jest wyodrębniony ogonek, który przy odrywaniu zostawia sterczącą poduszkowatą bliznę. Przy rozcieraniu igły wydzielają przyjemny zapach pomarańczy.

Kwiaty męskie zebrane są w delikatnie żółtobrunatne szyszki, licznie skupione na końcach gałązek. Żeńskie kwiatostany są w kształcie zielonkawych pędzelków z czerwonawo-białymi łuskami. Wyrastają na szczytach gałązek.

Dojrzała szyszka ma 8 cm długości i 3 cm szerokości. Jest podłużna walcowata, zwisająca. Ma barwę jasnobrunatną i odpada w całości. Łuski nasienne są bardzo szerokie i nieco okrągławe. Łuski okrywające są natomiast podłużne i podzielone na trzy wierzchołki, wyrastają z łusek nasiennych nadając szyszce daglezji charakterystyczny wygląd. Nasiona dojrzewają w pierwszym roku.

Podagrycznik pospolity jest rośliną dorastająco do 20cm wysokości.

Łodyga u spodu ulistniona, bruzdkowana. Liście 3-krotne jajowate, nierówno piłkowane. Kwiatostanem jest baldach o 12 - 20 szypułkach. Kielich kwiatu jest niewyraźny. Kwiaty są białe lub różowe. Owoc, który jest nagi stanowi rozłupnia jajowata o 5 nitkowatych żebrach.

Źródła dodatkowych informacji:

http://www.atlas-roslin.pl/slownik-fitosocjologia.htm

http://www.zb.eco.pl/inne/zielen/10.htm

http://free.of.pl/k/kolarzem/dagziel.html

http://www.atlas-roslin.pl/gatunki/Aegopodium_podagraria.htm

---