UCZEŃ I MISTRZ

Biblia Nowy Testament

Jezus nie tylko wygłasza nauki, ale swym życiem ukazuje wzory postępowania. Niczym wędrowny nauczyciel i kaznodzieja, niesie Dobrą Nowinę ludziom różnych miast, ale przede wszystkim - apostołom, którzy będą kontynuatorami jego dzieła.

Legendy arturiańskie

Duchowym mistrzem młodego Artura jest Merlin czarnoksiężnik, mag i mędrzec, który przygotowuje go do objęcia władzy i jej sprawowania. W czasie panowania Artura niejednokrotnie pomaga królowi.

Molier "Świętoszek"

Mistrzem duchowym Orgona staje się Tartuffe: obłudnik, hipokryta, świętoszek, antyteza mistrza. Ślepo oddany mu Orgon staje się nietolerancyjnym bigotem, dbającym wyłącznie o swego "mistrza". To zapatrzenie w Tartuffe'a prowadzi do skłócenia Orgona z rodziną, a także do unieszczęśliwienia jego żony i dzieci.

Mickiewicz "Dziady IV"

Dyskusja Gustawa z Księdzem jest rozrachunkiem z zasadami wpajanymi uczniowi przez Księdza (mistrza). Gustaw oskarża swego nauczyciela, że ten nie nauczył go prawdziwego pojmowania świata, a także o to, że wskazał mu drogę do literatury, która stała się dlań zgubą (Ty mnie zabiłeś! - ty mnie nauczyłeś czytać! W pięknych księgach i pięknym przyrodzeniu czytać!). Jednocześnie Gustaw udowadnia, że poszedł własną drogą życia, świat odbiera uczuciowo, a nie wedle prawd wiary i zasad zdrowego rozsądku.

Mickiewicz "Konrad Wallenrod"

Porwany w dzieciństwie przez Krzyżaków, Walter Alf wychowuje się na dworze Wielkiego Mistrza, który traktuje go jak własnego syna i przyucza do rycerskiego rzemiosła. Jednak rzeczywistym mistrzem Waltera jest Halban, litewski wajdelota, który wpaja mu patriotyzm i nakłania go do walki z zakonem. Dzięki niemu bohater przeszedł drogę od Waltera Alfa do Konrada Wallenroda, Wielkiego Mistrza i sprawcy upadku Krzyżaków. Halban jest także obecny przy śmierci Konrada Wallenroda, któremu obiecuje, że pamięć po nim nie zaginie, a jego czyny będą sławne dzięki pieśniom wajdeloty.

Schulz "Sklepy cynamonowe"

Postać Jakuba, ojca głównego bohatera, stylizowana jest na biblijnych patriarchów i proroków. Sam bohater nazywa go natchnionym herezjarchą, który odkrył przed nim wiedzę ezoteryczną. I choć nie poszedł drogą wskazaną mu przez ojca, jego uznał za swego pierwszego mistrza.

U. Eco "Imię róży"

Wilhelm z Baskerivlle jest dla Adsa z Melku człowiekiem, który ukształtował jego osobowość, wprowadził go w świat tajemnicy, a nawet grozy. Wilhelm nie odsuwa Adsa od śledztwa prowadzonego w opactwie, traktuje go jak swego pomocnika, a niekiedy korzysta z jego rad (np. wyjście z bibliotecznego labiryntu). Jednocześnie stara się go nauczyć, iż człowiek powinien kierować się w życiu przede wszystkim rozumem i doświadczeniem. Wyznawana przez mistrza filozofia legła w gruzach wobec zaistniałej rzeczywistości, a jego uczeń napisze po latach: Stale modlę się, by Bóg przyjął jego duszę i wybaczył mu liczne akty pychy, które kazała mu popełnić duma z rozumu.

N.H. Kleinbaum "Stowarzyszenie umarłych poetów"

Dla uczniów konserwatywnej Akademii Weltona John Keating był pierwszym nauczycielem, który ofiarował im wiedzę żywą. Podstawową zasadą życiową wpajaną młodym ludziom było: Carpe diem! (chwytaj dzień), rozumiane tu jako wykorzystanie każdej chwili dla pogłębienia wiedzy o człowieku, świecie i kulturze. Niekonwencjonalne metody nauczania mistrza Keatinga, jak i samobójstwo jednego z uczniów doprowadziły

WĘDRÓWKA

"Idź dalej niezłomnie, a mnie zostaw sny.
Nic nie jest stracone, skończone też nie,
Gdy droga przed tobą, a sam jesteś w tle."
(E. Stachura, Idź dalej)

Tak pisał Edward Stachura, dla którego wędrowanie było nie tylko celem, ale przede wszystkim sensem życia. Wędrówka - to odnajdywanie miejsc ulubionych, najbliższych sercu, [...] określa również głębszy sens działań człowieka. Topos nieustannie wędrującego człowieka wyraża więc istotę ludzkiej kondycji: wiecznego nienasycenia, poczucia braku i niespełnienia (E. Stachura). Podróż niesie ze sobą nowe doświadczenia, może oznaczać chęć poznania, ucieczkę, poszukiwanie szczęścia czy lepszych warunków życia, może wreszcie wiązać się z misją, posłannictwem. Zwykle oznacza porzucenie na zawsze lub na pewien czas dotychczasowych warunków, środowiska, otoczenia.

Motyw wędrówki, tułacza jest motywem przewodnim Odysei Homera, której powstanie datowane jest na VIII w. p.n.e. Odnajdujemy go także we współczesnej nam Małej Apokalipsie Tadeusza Konwickiego, w której bohater, wędrując po Warszawie, widzi absurdy otaczającej go rzeczywistości. Jest to ostatni dzień jego życia, szuka więc w tej wędrówce sensu i prawdy ostatecznej.

Biblijna wędrówka Izraelitów przez pustynię to dzieje ludzkich potknięć, upadków i powstawań w drodze do Boga - uosobienia miłości i prawdy. Jest ona symbolem dążenia człowieka do pełnej wartości. Pan Tadeusz to swoista wędrówka stęsknionego za Ojczyzną poety-wygnańca do kraju lat dziecinnych, w którym wszystko jest dobre, swojskie i kochane, do bliskich sercu krajobrazów i ludzi.

Czytelnik spotyka się w utworach literackich również z wędrówką w zaświaty, umożliwiającą kontakt z umarłymi, którzy - przekroczywszy granicę życia i śmierci - wiedzą więcej i znają ukrytą istotę świata. Ludzkość od początku swego istnienia zadawała sobie pytanie o los człowieka po śmierci, o życie "na tamtym świecie".

Niezwykle interesującą wędrówkę przedstawił Jonatan Swift w powieści Podróże Guliwera. Ta podróż ma charakter dydaktyczny, a sam utwór jest pamfletem na sytuację społeczną i polityczną w Anglii XVIII wieku i dyskusją z mitami oświeceniowymi.

Niejednokrotnie ludzie nie docierają do celu swej wędrówki, jak Seweryn Baryka. Bohater Przedwiośnia Stefana Żeromskiego był w Rosji w czasie rewolucji i marzył o powrocie do Polski. Opowiadał synowi o rodzinnym kraju, o "szklanych domach", wspaniałej przyszłości. Zmarł jednak w pociągu przed granicą polską, a przed śmiercią prosił Cezarego: Ty tu nie zostawaj! Jedź tam!

Różne więc były inspiracje autorów do opisania wędrówki, różne motywy działania samych tułaczy. Jednakże każdy z twórców bezsprzecznie starał się potwierdzić znaną od dawien dawna prawdę, którą tak pięknie ujął Edward Stachura w tytule jednego ze swoich wierszy: Wędrówką życie jest człowieka. O prawdziwości tego prostego, ale jak wiele wyrażającego stwierdzenia świadczyć mogą liczne utwory literackie, w których występuje motyw

ARTYSTA SŁOWA

Mitologia

Orfeusz, który swoim śpiewem obłaskawiał dzikie zwierzęta i zdołał przekonać władców Podziemia, by zwrócili mu żonę, Eurydykę, uważany był za pierwszego poetę w historii ludzkości.

J. Kochanowski "Muza"

Poeta sobie śpiewa a Muzom, bo ludzie w pogoni za majątkiem i innymi dobrami materialnymi nie mają ani czasu, ani ochoty na czytanie wierszy. poezja nie daje żadnych korzyści materialnych, ale mimo to poeta pozostaje wiernym sługą Muz, mając nadzieję, że co mu żywota ujmie czas dzisiejszy, To po śmierci nagrodzi z lichwą wiek późniejszy.

Mickiewicz "Konrad Wallenrod"

Stary wajdelota Halban swoimi pieśniami i opowieściami przypomina Wallenrodowi o obowiązkach, jakie na siebie przyjął. To Halban przyczynił się do tego, że jako dziecko wychowane w Zakonie, Konrad nie zapomniał jednak o swoim litewskim pochodzeniu. Teraz stoi na straży jego misji, a kiedy Wallenrod będzie umierał, właśnie wajdelotę zobowiąże, by głosił w swoich pieśniach prawdę o tym, co się stało.

Mickiewicz "Dziady" cz. III

Konrad, jako poeta obdarzony mocą równą mocy kreacyjnej Boga, stawia się na równi z Nim, by wreszcie stwierdzić, że jako ten, który za miliony kocha i cierpi katusze, przewyższa Stwórcę, będącego tylko mądrością. Do głębi przejęty cierpieniami swego narodu, Konrad wyzywa Boga na pojedynek serc. A kiedy Bóg nie odpowiada, gotów jest posunąć się do ostatecznego bluźnierstwa i nazwać Go carem. Na szczęście, niecierpliwy diabeł wypowiada za Konrada to bluźnierstwo. Konrad-poeta, jak Prometeusz, zbuntował się przeciwko Bogu. Nie został jednak potępiony - wybaczono mu ten bunt, bo kochał Naród, kochał wiele, kochał wielu. Jedyną karą, jaką poniesie, będzie to, że nie zobaczy proroczej wizji przyszłych losów Polski. A tajemniczy czterdzieści i cztery widzenia księdza Piotra to być może właśnie Konrad.

Z. Krasiński "Nie-Boska komedia"

Hrabia Henryk jest poetą fałszywym, przeklętym - przez niego płynie strumień piękności, ale on pięknością nie jest. Dla niego poezja nie jest jedyny celem życia, jedyną wartością. Traktuje to jako środek do osiągnięcia sławy. W jego życiu brakuje miłości - nie kocha niczego i nikogo poza sobą.

Orcio to poeta prawdziwy, błogosławiony. Poezja wypełnia całe jego życie i nie ma w nim miejsca na nic innego. To oddanie się poezji symbolizuje postępująca ślepota - w miarę jak traci wzrok zewnętrzny, coraz więcej dostrzega oczyma duszy, bo poezja jest dla niego celem ostatecznym.

H. Sienkiewicz "Quo vadis"

Petroniusz uchodzi w Rzymie za arbitra elegancji. Jest jednym najbardziej zaufanych dworzan Nerona. Osiągnął tę pozycję dzięki umiejętni stopniowanym pochlebstwom. Jednak przed śmiercią pisze do cezara list, w którym mówi to wszystko, co do tej pory przemilczał.

Nerona przedstawia Sienkiewicz jako kabotyńskiego pseudoartystę. Cezar gra w teatrze, śpiewa pieśni, które sam układa. By mógł opiewać w grafomańskich wierszach pożar Troi, zostaje podpalony Rzym. Kiedy przyjdzie mu umrzeć, jego ostanie słowa będą brzmiały: Jakiż artysta ginie!

S. Wyspiański "Wesele"

Poeta (którego pierwowzorem był Kazimierz Przerwa-Tetmajer) potrafi wygłaszać pełne górnolotnych słów przemowy, ale nie kryją one żadnej istotnej treści. Scena spotkania z widmem Rycerza pokazuje wewnętrzną pustkę Poety i jego poezji. Nawet, kiedy mówi o Polsce, stać go tylko na frazesy w rodzaju: Polska to jest wilka rzecz.

W. Szymborska "Radość pisania"

Poeta ma nieograniczoną władzę nad światem, który kreuje. Od niego zależy to, co się w tym świecie dziej, ale on też decyduje, czy ów świat pozostanie utrwalony w wierszu, czy też zniknie. Zatem radość pisania to możność utrwalania, zemsta ręki śmiertelnej - śmiertelny człowiek nieśmiertelne światy.

WIEŚ

M. Rej "Żywot człowieka poczciwego"

Życie na wsi, w bliskim kontakcie z naturą i zgodzie z jej rytmem, daje człowiekowi poczucie szczęścia i spełnienia. Uczy też pokory wobec świata i godzenia się z przemijaniem i śmiercią.

M. Rej "Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem"

Wieś jest miejscem, które zarówno Pan, jak i pleban traktują jako źródło dochodu, nie przejmując się wcale losem chłopa (Ksiądz pana wini, pan księdza, A nam prostym zewsząd nędza).

J. Kochanowski "Pieśń świętojańska o Sobótce"

Podczas nocy sobótkowej dwanaście panien kolejno śpiewa pieśni pochwalne na cześć wsi, która jest mniejscem, gdzie kwitną wszelkie cnoty. Z dala os blichtru i niebezpieczeństw świata ludzie żyją cicho i spokojnie, mając pod dostatkiem wszystkiego, co niezbędne do egzystencji. Wieś uczy przestawać na male, Wstyd i cnotę chować w cale i pozwala po prostu cieszyć się drobnymi radościami życia.

Sz. Szymonowiec "Żeńcy"

Wieś jest miejscem, gdzie wyraźnie zarysowują się już konflikty społeczne - chłopi zmuszani są do zbyt ciężkiej pracy i są wykorzystywani przez dworskich nadzorców. Jednak wszystkie przykre strony życia na wsi zostają złagodzone przez przekonanie o tkwiącej w człowieku pierwotnej niewinności i dobroci, pragnieniu harmonii ze światem i innymi ludźmi.

Sentymentalizm

Na wsi żyją ludzie, którzy przez bliski kontakt z naturą zachwali pierwotne, wrodzone naturze ludzkiej dobro, zniszczone przez cywilizację. Prostota i niewinność życia na wsi jest przeciwieństwem uwikłanego w konwenanse, pełnego fałszu i zakłamania życia w mieście. Tylko wieśniacy mogą doświadczać prawdziwej, szczęśliwej miłości.

J.W. Goethe "Cierpienia młodego Wertera"

Werter na wsi szuka spokoju i ukojenia po przeżytej przygodzie miłosnej. Prosty lud wydaje mu się żyć szczęśliwie, w doskonałej harmonii ze światem. Jednak w miarę jak komplikują się jego uczucia w stosunku do Lotty, zmienia się też jego widzenie wsi.

Romantyzm

Dla romantyków wieś była miejscem, gdzie przetrwały dawne tradycje. Życie na wsi, podporządkowane odwiecznym prawom moralnym, zbliżano do tajemniczej, czasem groźnej, ale zawsze sprawiedliwej natury. Wieśniacy, nie skażeni przez cywilizację, zachowali zdolność do kontaktu ze światem pozazmysłowym.

Mickiewicz "Dziady" II

Wieś jest miejscem, gdzie żyje się według elementarnych, odwiecznych praw moralnych, odwiecznych praw moralnych, w przekonaniu, że nie masz zbrodni bez kary ("Lilie")

Mickiewicz "Pan Tadeusz"

W Soplicowie panują patriarchalne stosunki. Sędzia Soplica jest nie tylko skrzętnym gospodarzem, który sam dogląda swojego majątku, ale również niemal ojcem dla swoich chłopów.

E. Orzeszkowa "Nad Niemnem"

Zaścianek Bohatyrowiczów to miejsce, gdzie ludzie są szczęśliwi dzięki pracy, która daje im poczucie spełnienie w życiu. Tu także żywa pozostał pamięć o powstaniu. Dla nich mogiła powstańcza jest swego rodzaju świętością.

Prus "Antek"

Na wsi ciągle jeszcze ludzie wierzą w najróżniejsze zabobony i gusła, a lekarzami są znachorzy, którzy niejednokrotnie przywodzą swoich pacjentów do śmierci (Rozalka). Tutaj też rodzą się niezwykłe talenty, którym nie jest dane się rozwinąć (Antek).

H. Sienkiewicz "Szkice węglem"

Wieś po reformie uwłaszczeniowej z pozoru jest samodzielna i ma własne instytucje samorządowe. Naprawdę jednak chłopi, nieświadomi swoich praw, pozbawienie opieki dziedziców, którzy stosują "zasadę nieinterwencji", dostali się pod wpływ kanalii i łajdaków typu Zołziekiewicza.

J. Kasprowicz "Z chałupy"

Na wsi panuje skrajna nędza - choroba czy śmierć kogoś z chałupskiej rodziny pociąga za sobą zwykle konieczność pozbycia się gospodarstwa. Chłopskie chaty są biedne i zniszczone. Dzieci wiejskie z trudnością zdobywają wiedzę i niejednokrotnie z głodu i wyczerpania umierają.

J. Kasprowicz "Księga ubogich"

Wieś daje poczucie bezpieczeństwa, chroni przed zgiełkiem świata. Codzienne, proste zajęcia dają radość i szczęście. Bliskie kontakt z naturą uczy, że przemijanie należy do porządku rzeczy i uwalnia od lęku przed śmiercią.

S. Wyspiański "Wesele"

W borowickiej chacie zgromadzili się na weselu artyści różnych dziedzin. Ale łączyą ich tylko powierzchowna fascynacja wsią i ludem, bierność, młodopolska poza i skłonność do logorei, która potokiem słów pokrywa zupełną pustkę wewnętrzną.

Dziennikarz chciałby widzieć wieś jako rak, do którego nie docierają sprawy wielkiego świata ani problemy polityczne.

Choć wspomnienia rzezi galicyjskiej są ciągle żywe, inteligenci strzegą się tych badań, bo to im psuje obraz wsi.

Powierzchowna fascynacja życiem wsi łączy się u inteligentów z miasta z całkowitą nieznajomością realiów życia wiejskiego.

W.S. Reymont "Chłopi"

Reymont ukazuje wieś po uwłaszczeniu, kiedy zdążyła się już wykształcić wewnętrzna hierarchia. Mieszkańcy Lipiec dzielą się według ilości posiadanej ziemi. Ci, którzy mają jej najwięcej, decydują o najważniejszych dla wsi sprawach (Maciej Boryna). Ale też właśnie oni wyzyskują tych, którzy ziemi mają mało i muszą - aby przeżyć - godzić się na upokarzające traktowanie przez najbogatszych.

Życie na wsi podporządkowane jest rytmowi natury z jego powtarzalnością i biegowi roku liturgicznego, co sprawia, że czas powieści nie jest wielkością linearną, ale toczy się, jak we wszystkich kulturach tradycyjnych, po okręgu.

S. Żeromski "Ludzie bezdomni"

Podczas pobytu w Cisach Judym widzie nędzę wsi i przerażające warunki higieniczne, w jakich żyją chłopi. Choroby, które ich dziesiątkują są efektem biedy i niewiedzy.

S. Żeromski "Siłaczka"

Ukazana jest ciemnota ludu, kierowanego przez felczera i aptekarza, oraz ich pęd ku wiedzy, gdy są uczeni przez Stanisławę Bozowską

S. Żeromski "Przedwiośnie"

Obraz nędzy wsi kontrastuje z beztroskim życiem ziemiańskich dworów. Odzyskanie niepodległości nie zmieniło niczego w życiu chłopów, tak jak nie zlikwidowało innych problemów społecznych.

W. Gombrowicz "Ferdydurke"

Wieś jest miejscem, gdzie czas jakby się zatrzymał. Chłopi nienawidzą panów, panowie pogardzają chłopami,

WINA I ODPOWIDZIALNOŚĆ

Biblia Stary Testament

Grzech pierwszych ludzi - człowiek po raz pierwszy zawinił wobec Boga, naruszając Jego nakaz. Został za to ukarany wygnaniem z raju, utratą nieśmiertelności. Bóg skazuje także człowieka na nieustanną walkę o życie, na ból i cierpienie. Odtąd ludzie zdani będą przede wszystkim na siebie samych. Grzech pierworodny będzie także początkiem szeregu przewinień całej ludzkości.

Historia Kaina i Abla - za zabicie swego brata, Abla, Kain został ukarany wygnaniem do ziemi na wschód od Edenu. Znakiem kary będzie znamię (znamię kainowe), które nosi na czole, a które uchroni go od zabójstwa z rąk innych ludzi.

Potop - Bóg zsyła na ziemię potop, by oczyścić ją od zła i grzechu. Jedynymi ocalałymi są Noe i jego rodzina. To na Noego spada odpowiedzialność za moralną odbudowę świata po potopie.

Sodoma i Gomora - zniszczenie miast było karą za niemoralność i naruszenie przykazań Boga. Winą sodomitów było naruszanie tabu homoseksualizmu oraz nie poczuwanie się do skruchy. Jedynymi ocalałymi ze zniszczenia są Lot i jego rodzina.

Wierz Babel uznawana jest za symbol pychy człowieka, który chciał zbliżyć się do Boga (sięgnąć chmur). Bóg karze budowniczych wieży, mieszając ich języki. W ten sposób ich dzieło nigdy nie zostanie skończone.

Księga Wyjścia - wina za to, że Żydzi mogą wyjść z ziemi niewoli (Egiptu), leży po stronie faraona. Bóg zsyła nań karę w postaci siedmiu plag egipskich. Najbardziej okrutną z nich jest wymordowanie wszystkich pierworodnych w Egipcie.

Mitologia

Mit prometejski - za przechytrzenie Zeusa i kradzież ognia bogom Prometeusz został ukarany przykuciem do skał Kaukazu. Codziennie przylatuje tam sęp, by wyszarpywać kawałek odrastającej ciągle wątroby Prometeusza. Bohater ten jest tylko na poły winny, bowiem kierowała nim miłość do ludzi i chęć obrony ich przed zawistnymi bogami.

Mit o Syzyfie - za zdradę tajemnic bogów i oszukanie ich (ucieczka przed śmiercią) bohater został skazany na wieczne wtaczanie głazu pod górę. Odpowiedzialność za swoje czyny ponosi Syzyf dopiero po śmierci, ale kara jest o tyle okrutna, że nigdy nie uda mu się wtoczyć głazu na szczyt góry.

Mit o Midasie - chciwość Midasa (pragnął, by wszystko, czego dotknie, przemieniało się w złoto) została okupiona tragedią życiową i samotnością (domownicy zamienili się w złote posągi), a także śmiercią głodową (jedzenie zamieniało się w złoto).

Dwanaście prac Heraklesa - są one karą za zamordowanie w afekcie żony i dzieci. Herakles przyjmuje na siebie odpowiedzialność za popełniony czyn i - by się oczyścić z win - dokonuje rzeczy niemożliwych (np. sprowadza z piekła Cerbera, oczyszcza stajnie Augiasza, przynosi jabłka z ogrodu Hesperyd, jednocześnie oswobadzając Prometeusza).

Mit trojański - wojna trojańska oraz zniszczenie Troi to konsekwencje porwania pięknej Heleny, żony Menelaosa. Za porwanie to oraz odmowę wydania Heleny trojańczycy zapłacą utratą domostw i życia.

Legendy arturjańskie

Wian za rozpadnięcie się Okrągłego Stołu spada na Lnacelota i królową Ginewrę , którzy dopuścili się zdrady króla Artura. Bezpośrednim sprawcą tej tragedii jest jednak Mordred, bratanek króla, zazdrosny o sławę Lancelota. Lancelot sam odchodzi z Camelotu, natomiast Ginewra zamyka się w klasztorze.

J. Bedier "Dzieje Tristana i Izoldy"

Tristan, rycerz bez skazy, poczuwa się do odpowiedzialności za grzeszną miłość do Izoldy, żony króla Marka. Sam decyduje o rozstaniu z ukochaną i skazuje się na tułacze życie.

W. Szekspir "Hamlet"

Problem odpowiedzialności za popełnioną zbrodnię to siła napędowa akcji utworu. Hamlet musi wymierzyć sprawiedliwość Klaudiuszowi, odpowiedzialnemu za zabójstwo brata, jest to jednak niezgodne z jego sumieniem (Chcąc być łagodnym, okrutnym być muszę!). Zabicie stryja byłoby jednocześnie triumfem i klęską Hamleta: spełniłby swą powinność względem ojca, ale byłby obarczony winą za morderstwo.

W. Szekspir "Makbet"

Konsekwencją zbrodni Makbeta i jego żony będzie nie tylko utrata przez niego władzy (przejmą ją synowie zamordowanego Duncana), ale przede wszystkim nieustanne rozważanie czynu bohatera. Monologi Makbeta ukazują, jak z czasem zapomina on o swojej winie, jednak jego sumienie nie zasypia (na jednej z uczt widzi ducha zamordowanego skrytobójczo Banka). Wyrzuty sumienia dosięgną także Lady Makbet, której wydawać się będzie, że jej ręce ociekają krwią.

Mickiewicz "Ballady i romanse"

Problem winy i odpowiedzialności przedstawiony został tutaj zgodnie z założeniami moralności ludowej: winny zawsze odpowiada za popełnioną zbrodnię (nie masz zbrodni bez kary). Siłami sprawiedliwości są: przyroda ("Lilije"), świat fantastyczny ("Świteź", "Świtezianka"), rzadko zaś bywa nimi sam człowiek.

Mickiewicz "Dziady II"

za przewinienia za popełnione za życia odpowiada się po śmierci wieczną tułaczką.

Mickiewicz "Dziady III"

Wielka Improwizacja: Wian i odpowiedzialność za zło i cierpienie na świecie spada (według Konrada) na Boga, który mądrze rządzi i mądrze sądzi, nie zważając na ogrom cierpienia ludzkiego. Konrad, czując się odpowiedzialny za losy ludzkości, a przede wszystkim Polski, domaga się rządu dusz. Nie zostaje on jednak potępiony przez Boga, Ostanie bluźnierstwo, jakim chciał dotknąć Stwórcę, czyli słowo: car, wypowiada nie on, ale Szatan. Daje to podstawę do rozgrzeszenia Konrada.

Pan Senator: W rozmowie z Senatorem pani Rollison obwinia go, że zorganizował niesprawiedliwy proces i jest przyczyną cierpień młodzieży polskiej (porównanie do mordercy niewinnych). Sam Senator nie poczuwa się do winy, tak samo zresztą jego współpracownicy. Opatrzność wymierzy jednak sprawiedliwość: Doktor ginie rażony piorunem.

J. Słowacki "Kordian"

Historia spisku koronacyjnego ma na celu ukazanie, iż klęska Polski była nie tylko wynikiem polityki caratu, ale i samych Polaków. Spośród spiskowców jeden tylko Podchorąży odważa się pojąć dzieło zabicia cara.

Z. Krasiński "Nie-Boska komedia"

Wiana za zabicie świata danych wartości spoczywa nie tylko na rewolucjonistach, ale także na arystokracji - zgnuśniałej, tchórzliwej, zapatrzonej w samą siebie, a nade wszystko zdemoralizowanej . Odpowiedzialność poniosą obie te grupy: rewolucjoniści zniszczą arystokrację, natomiast sprawiedliwość całemu "nie-boskiemu" światu wymierzy Chrystus.

S. Wyspiański "Wesele"

Wina za nieudane powstanie spada na inteligencję, która nie rozumie chłopów (wizja sielankowej wsi i chłopa przypominającego legendarnego Piasta), jak i na chłopstwo - niedojrzałe do czynu (Jasiek gubi złoty róg, schylając się po czapkę z piór) i nie uświadomienie polityczne.

W.S. Reymont "Chłopi"

W Lipcach pociąga się do odpowiedzialności wszystkich, którzy naruszają zasady życia w gromadzie. Jagna nie poczuwa się do winy za zdradę małżeńską, a jej niemoralność spowodowana jest naturalnymi instynktami i popędem biologicznym. Nie widzi ona zła, jakie czyni, natomiast chłopi obwiniają ją za zepsucie we wsi i wszystkie nieszczęścia, jakie spadły na Lipce. Karzą więc winną wykluczeniem z gromady i wyświeceniem (wywiezienie na pryzmę gnoju).

Z. Nałkowska "Granica"

Powieść rozważa problem granicy ludzkiej moralności oraz odpowiedzialności za czyny. Pytaniem podstawowym jest: czy moralność to schemat, czy wyjątek? Człowiekiem prawdziwie moralnym jest ten, kto poczuwa się do winy i odpowiedzialności za popełnione zło. Zenon Ziembiewicz ukarany został przez Justynę za egoizm, brak ludzkich uczuć. Ostateczną sprawiedliwość wymierza sam sobie - popełnia samobójstwo w poczuciu życiowej klęski.

Camus "Dżuma"

Powieść-parabola poruszająca problem wyborów moralnych oraz odpowiedzialności człowieka za siebie i innych. Doktor Rieux prezentuje postawę najbliższą ówczesnej filozofii Camusa: żyję nie tylko dla siebie, jestem odpowiedzialny za innych, moje życie jest wypełnieniem obowiązków względem ludzi. Dżuma nie jest karą za grzechy, jak chce to widzieć ojciec Paneloux (sam odżegnuje się potem od swych poglądów), ale złem wpisanym w życie człowieka. Każdy z ludzi jest odpowiedzialny za walkę z tym złem.

Camus "Mit Syzyfa"

Esej ten należy potraktować jako parabolę życia ludzkiego. Każdy z ludzi jest, według Camusa, Syzyfem wtaczającym na górę swój głaz (życie). Autor nie pojmuje jednak pracy Syzyfa jako działania bezcelowego i beznadziejnego. Trzeba wyobrażać sobie Syzyfa szczęśliwym, ponieważ los jest jego własnością, kamień jeko kamieniem; tak więc on sam decyduje o swoim życiu, a zatem jest za nie odpowiedzialny. W tym właśnie leży trudne piękno losu człowieka.

Z. Nałkowska "Medaliony"

Motto "Medalionów" (Ludzie ludziom zgotowali ten los) wskazuje, iż wina i odpowiedzialność za czasy pogardy spada na samych ludzi. To oni zbudowali obozy koncentracyjne, głodzili więźniów i przeznaczali ich na eksperymenty medyczne. Kara, jaką przyjdzie ponieść nielicznym, będzie zbyt mała, zważywszy na popełnione zbrodnie.

T. Borowski "Opowiadania"

W warunkach lagrowych nie istnieją pojęcia winy i odpowiedzialności. Winni są zarówno oprawcy, jak i więźniowie, którzy bezwiednie wyrażają zgodę na zastaną rzeczywistość, byle tylko uratować się przed śmiercią. (Ludziom, którzy cierpią niesprawiedliwie, nie wystarczy sama sprawiedliwość. Chcą, żeby winowajcy też ucierpieli niesprawiedliwie. To odczują jako sprawiedliwość)

G. Herling-Grudziński "Inny świat"

Komentarze odautorskie wyraźnie wskazują na to, że w łagrach istnieje inna kategoria winy i odpowiedzialności. Dopiero po wyjściu z obozu człowiek jest w stanie zdystansować się wobec minionych wydarzeń i odciąć się od przyszłości

WŁADCA

Władza... Wiele potrafimy dokonać, by ją zdobyć, a jednocześnie nieraz zdaje się ciężarem ponad ludzkie siły. Jest trudnym do udźwignięcia obowiązkiem, ale i oszałamiającym narkotykiem. Magia władzy potrafi owładnąć najsilniejszym człowiekiem i zniszczyć go. Władza daje moc, siłę, bogactwo. Dla słabego człowieka, tchórza, karierowicza zawsze będzie śmiertelną pułapką, silny i odważny czasem udźwignie jej ciężar z godnością. Władza daje potęgę, ale i uczy pokory. Wymaga odpowiedzialności i mocnego charakteru bardziej niż silnej pięści. Trudno jest być władcą.

Literatura podejmuje temat władzy od najdawniejszych czasów. Odnajdziemy portrety władców w mitach i Biblii, antycznej tragedii, średniowiecznych chansons de geste, dramatach Szekspira i romantyków, literaturze współczesnej... Któż nie zna chciwego króla Midasa, który zapragnął, by wszystko, czego dotknie, zamieniało się w złoto; sprawiedliwego króla Salomona, który potrafił rozstrzygnąć każdy spór; okrutnego Kreona, karzącego zdrajcę ojczyzny nawet po jego śmierci; odważnego i mądrego Karola Wielkiego; ambitnego Makbeta i podłego Klaudiusza; despotycznego cara Mikołaja i szalonego księcia Konstantego; butnego Gnębona Puczymordy i sprytnego towarzysza Napoleona?

Pisano o władcach w dramatach, powieściach, wierszach. Pisano w traktatach politycznych. O królach, cesarzach, książętach, carach, przywódcach partii. O ludziach sprawiedliwych i despotach. Władcach słabych i potężnych. Rozważnych i mądrych albo nieodpowiedzialnych i głupich. Pisano o tym, jacy byli, i jacy powinni być - ku nauce i ku przestrodze.

Piękny jest portret władcy idealnego. Kocha on swoich poddanych jak ojciec, czuje się za nich odpowiedzialny; oni też go kochają i ufają mu. Opłakują go, gdy umrze, jak opłakiwano króla Bolesława. Częściej jednak poddani opłakują swój własny los; władcy bowiem potrafią być okrutni. Tyrani, despoci, autokraci nie są w historii niczym wyjątkowym; nie zapomniała o nich i literatura. Z Biblii znamy nie tylko szlachetnego króla Salomona, ale i krwawego Heroda, który tak bał się o swoją władzę, że kazał wymordować maleńkie, niewinne dzieci. Tron władcy nierzadko spływał krwią - jeśli trzeba było zabić, by zdobyć władzę, niejeden ambitny człowiek zdobył się na to, jak zdobyli się Makbet czy Klaudiusz.

Nie tylko okrutny władca jest nieszczęściem dla swoich poddanych. Jest nim także władca słaby. Krótkowzroczność Priama i jego brak odpowiedzialności zgubią Troję. Zapomniał, że przełożonych występy miasta zgubiły i podjął niewłaściwą politycznie decyzję.

Twórcy wiele pisali o ciężarze władzy. Jak stwierdza Fortynbras w Trenie Fortynbrasa Zbigniewa Herberta, nie jest łatwo podjąć się wiecznego czuwania z zimnym jabłkiem w dłoni. Bardzo często jednak władza ciąży nie władcom, ale nam, poddanym: mieszkańcom Teb, Troi, Danii, Szkocji, Petersburga... czy Folwarku Zwierzęcego.

ZAZDROŚĆ I ZAWIŚĆ

Biblia Stary Testament

Kain, zazdrosny o to, że Bóg wejrzał łaskawie na ofiarę Abla, a odrzucił jego ofiarę, zabija brata. Konsekwencją tego będzie wygnanie go do ziemi na wschód od Edenu.

J. Bedier "Dzieje Tristana i Izoldy"

Baronowie, zazdroszcząc Tristanowi jego wyjątkowej pozycji na dworze, opowiedzieli królowi Markowi o romansie wasala z królewską małżonką, by skompromitować rycerza. Na wieść o tym Tristan odjechał z zamku królewskiego.

J. Kochanowski "Pieśń XII"

Nawiązując do starożytnej maksymy: "Zazdrość jest cieniem chwały", Kochanowski mówi, iż ludzie cnotliwi rozbudzają w innych zawiść. Dodaje jednak, iż zawiść i związane z nią nieprzyjemności zostaną cnotliwym wynagrodzone przez Boga.

W. Szekspir "Hamlet"

Klaudiusz, zazdroszcząc bratu sławy, władzy, a także żony, postanawia wziąć historię w swoje ręce. Zabija Hamleta ojca, żeni się z Gertrudą i koronuje na króla Danii.

J.W. Goethe "Cierpienia młodego Wertera"

Werter zazdrosny jest nie tylko o Alberta, męża Lotty, ale o każdą osobę, z którą ona przystaje. Chciałby bowiem, aby ukochana poświęcała mu cały swój czas i uwagę.

G.G. Byron "Giaur"

Hassan zazdrosny o Leilę, chcąc zemścić się na niej i jej kochanku, skazuje ją na śmierć.

Prus "Lalka"

Stanisław Wokulski jest zazdrosny o wszystkich, którzy mają styczność z Izabelą. Zazdrości im przede wszystkim pozycji społecznej (urodzenia) i obycia w towarzystwie. Sam czuje się przy nich jak parweniusz. Największą zazdrość wzbudzają w nim jednak mężczyźni, którymi otacza się panna Łęcka: Ochocki, Starski, baron Dalski czy nawet skrzypek Molinari.

H. Sienkiewicz "Potop"

Książę Bogusław Radziwiłł zazdrości Kmicicowi względów Oleńki, dlatego też będzie się starał zdyskwalifikować rywala, opowiadając, że dopuścił się on zdrady. Słowa te dotrą nie tylko do uszu panny Billewiczówny, ale i do całej szlachty polskiej.

Pułkownik Kuklinowski, rywal Kmicica w walce o mian najlepszego żołnierza w Koronie i na Litwie, zazdrościł mu jego sławy, toteż kiedy pojmał go pod Jasną Górą, postanowił na zawsze przesądzić o wyniku rywalizacji.

W.S. Reymont "Chłopi"

Maciej Boryna, zazdrosny o Jagnę, chcąc zemścić się na niej i na Antku, podpala stów, w którym oboje mieli schadzkę. Będzie to moment przełomowy w jego małżeństwie z Jagną; odtąd straci ona swe uprzywilejowane miejsce w domu Borynów.

Hanka zazdrości Jagnie jej urody i powodzenia, ale przede wszystkim miłości Antka. Ich romans stanie się dla niej punktem zwrotnym w życiu. Od tej pory przestanie być tylko pokorną żoną.

Z. Nałkowska "Granica"

Justyna Bogutówna zazdrości Zenonowi domu, rodziny, a przede wszystkim tego, że ułożył sobie życie u boku innej kobiety. Zazdrość ta z czasem przerodzi się w zawiść i pragnienie zemsty, która kosztować będzie Ziembiewicza karierę i życie (któregoś dnia Justyna wtargnie do biura kochanka i obleje go kwasem).

ZBRODNIA I ZBRODNIARZ

Biblia Stary Testament

Pierwszą zbrodnię popełniają Adam i Ewa, łamiąc boży zakaz spożywania owoców z drzewa wiadomości dobra i zła. Karą jest wypędzenie z Edenu i pełne trudów i cierpień życie na ziemi.

Kain dopuszcza się zbrodni, zabijając swojego brata Abla. Bóg karze go za to wygnaniem, a żeby nikt go nie zabił, naznacza piętnem.

Księga Kapłańska jasno precyzuje, co dla Żydów jest zbrodnią. Zalicza się do niej także cudzołóstwo i sodomię, które winny być karane śmiercią.

Biblia Nowy Testament

Wraz z Jezusem przebywa w więzieniu zbrodniarz Barabasz. Gdy Piłat, chcąc ratować niewinnego, pyta tłum, którego z więźniów ma wypuścić na święto Paschy, słyszy odpowiedź, że Barabasza.

Mitologia

Edyp nieświadomie popełnia zbrodnię ojcobójstwa i kazirodztwa. Chcąc się za to ukarać, wykuwa sobie oczy i opuszcza Teby, w których był królem.

Homer "Odyseja"

Po powrocie na Itakę Odyseusz zabija wszystkich zalotników Penelopy. Za to, że popełnił zbrodnię, łamiąc święte prawo gościnności, musi odpokutować. Zeus przebacza mu ostatecznie po wstawiennictwie Ateny.

"Pieśń o Rolandzie"

Ganelon dopuszcza się zbrodni zdrady. Po rozstrzygnięciu o jego winie przez sąd boży zostanie skazany na śmierć wraz z 30 krewnymi, którzy ręczyli za jego niewinność.

W. Szekspir "Hamlet"

Klaudiusz jest zbrodniarzem, ponieważ zabił swojego brata, by objąć po nim władzę w Danii.

Według Hamleta jego matka, Gertruda, dopuściła się zbrodni zdrady, bo nie dość, że poślubiła zabójcę męża, to jeszcze poszła do ślubu w tych samych pantoflach, w których szła za pogrzebem, pieczyste ze stypy kazała podać jako zimne mięsa podczas uczty weselnej, zbyt szybko zapomniało o starym Hamlecie.

W. Szekspir "Makbet"

Makbet, by zdobyć koronę, zbija króla Dunkana. Ta pierwsza zbrodnia pociąga za sobą konieczność następnych, bo, jak mówi sam Makbet, zły plon bezprawia nowym się tylko bezprawiem poprawia. Po każdej kolejnej zbrodni Makbet czuje się pewniejszy i coraz bardziej bezkarny. Zabicie Dunkana i Banka wzbudza jeszcze wyrzuty sumienia. Potem zło powszednieje.

Lady Makbet jest odpowiedzialna za zbrodnie męża - to ona nakłoniła go do nich. Początkowo jest silniejsza psychicznie od Makbeta, nie ma wyrzutów sumienia i niejednokrotnie ratuje go przed ujawnieniem prawdy. Ale z czasem, z każdą kolejną zbrodnią, lady Makbet słabnie, wreszcie wyrzuty sumienia doprowadzają ją do obłędu i śmierci.

G.G. Byron "Giaur"

Tytułowy bohater to przykład oksymoronu byronowskiego - szlachetny zbrodniarz, skrzywdzony krzywdziciel. By pomścić śmierć ukochanej Leili, morduje Hassana w bestialski sposób.

Mickiewicz "Lilije"

Zbrodnia to niesłychana, pani zabija pana. Niewierna żona, bojąc się gniewu męża i surowych kar, które ogłosił król, zabija małżonka, który powrócił z wojny.

"Pan Tadeusz"

Jacek Soplica popełnia zbrodnię, zabijając stolnika Horeszkę. Odkupił ją jednak służąc ojczyźnie i zasłaniając własną piersią Hrabiego ostatniego z Horeszków, chociaż po kądzieli.

J. Słowacki "Kordian"

Jak wynika z ich rozmowy, car i jego brat, Wielki Książę Konstanty, nie różnią się niczym od pospolitych zbrodniarzy. Car zabił własnego ojca, by zasiąść na tronie, Konstanty ma na sumieniu okrutną śmierć młodej Angielki.

J. Słowacki "Balladyna"

Balladyna jest bezwzględną zbrodniarką, która nie odczuwa wyrzutów sumienia. Zabiła Alinę, wypędziła w burzową noc matkę z zamku, przyczyniła się do śmierci króla Popiela, Grabca, Kirkora i Fon Konstryna, dążąc do upragnionej władzy.

F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara"

Raskolnikow popełnia zbrodnię, zabijając starą lichwiarkę i jej siostrę. Ma to być próba. Raskolnikow chce sprawdzić, czy należy do wyższej kategorii ludzi - tych, którzy odrzucają wszelkie istniejące prawa i tworzą nową moralność. Okazuje się jednak, że jest zbyt słaby. Po zabiciu kobiet pogrąża się w stan bliski obłędowi. Dostojewski przeprowadza wnikliwą analizę psychologiczną człowieka, który popełnia zbrodnię jakby wbrew swojej naturze.

H. Sienkiewicz "Quo vadis"

Neron jest w ujęciu Sienkiewicza zbrodniarzem, który ma na sumieniu śmierć własnej matki i żony. Zbrodnicze instynkty cezara znajdują ujście poczas prześladowań chrześcijan, którzy giną w okrutnych męczarniach rozszarpywani przez dzikie zwierzęta na arenie cyrku albo płonąc jako żywe pochodnie w cesarskich ogrodach.

Z. Nałkowska "Medaliony"

Największą zbrodnią hitlerowców było to, że ludzie, którzy przeżyli koszmar wojny, okupacji, obozów koncentracyjnych, stracili wrażliwość moralną, zobojętnieli na zło.

ZŁO

Mitologia

Zło, obok dobra, jest cechą bogów (w przeciwieństwie do biblijnego Boga). Kronos pożera własne dzieci w obawie przed utratą władzy. Zeus karze Prometeusza za to, że dał ludziom ogień. Artemida pozwala na to, by psy rozszarpały Akteona, zamienionego przez nią w jelenia. Apolla zgadza się by obdarto ze skóry Marsjasza. Przydanie bogom cech złych, jak i dobrych, miło upodobnić ich do człowieka.

Baśnie i legendy

Zło przedstawione jest tutaj pod postacią duchów, czarowników, wiedźm, smoków, trolli, koboldów, które mają moc przewyższającą możliwości człowieka. Może ono być także dominującą cechą natury ludzkiej (np. zła królowa w "Królewnie Śnieżce"). Fabuła utworów jest prowadzona tak, by w końcu zwyciężyło dobro, np. w legendzie o Bazyliszku, który samym wzrokiem zabijał ludzi, potwór został pokonany przez prostego chłopaka, dzięki sprytowi, a nie sile.

W. Szekspir "Makbet"

Zło to nie tylko cechy osobowości Makbeta i jego żony. Są nim także wiedźmy, które podsuwają Makbetowi pomysł zabicia Duncana. W przemyślny sposób sterują historią świata tak, by dominowało w niej zło.

G.G. Byron "Giaur"

Tytułowy bohater to przykład oksymoronu byronowskiego - szlachetny zbrodniarz, skrzywdzony krzywdziciel. By pomścić śmierć ukochanej Leili, morduje Hassana w bestialski sposób.

Mickiewicz "Ballady i romanse"

Zło kryje się w człowieku (pani zabija pana, pan zdradza dziewczynę, żołnierze cara napadają na bezbronne miasto), jego pierwiastki kryją się także w świecie fantastycznym i przyrodzie (wrogość wobec człowieka, bezwzględność wyroków).

Mickiewicz "Dziady II"

Krystalicznym złem jest tutaj duch złego pana, który za życia gnębił swoich poddanych i był dla nich bezlitosny. Po śmierci cierpi on niewypowiedziane katusze (stado kruków i sów rozrywa na nim odzienie, a potem kaleczy jego ciało).

Mickiewicz "Dziady III"

Zło uosabiają tu siły ciemności (duchy z lewej strony), a także Senator i jego ludzie, którzy dla własnej kariery skłonni są zniszczyć życie innych ludzi, torturować młodych więźniów, a nawet ich zabić.

J. Słowacki "Balladyna"

Zło kryje się w głównej bohaterce, która postanawia za wszelką cenę dojść do władzy. Kierując się zasadą "cel uświęca środki", zabija swoją siostrę, męża, a także Grabca. Ginie porażona gromem, osądzona przez samą siebie.

Schulz "Ulica Krokodyli"

W opowiadaniu autor opisuje powstanie nowej dzielnicy na przedmieściach tradycyjnego, żydowskiego miasteczka. Zło Ulicy Krokodyli to jej tandetność, miernota, amoralność i rozwiązłość przenikająca mieszkańców. Przede wszystkim Schulz obwinia ją o to, że działa destruktywnie na ludzi z samego miasteczka.

Camus "Dźuma"

Jedna z interpretacji zakłada, że tytułowa dżuma jest złem, które nie tylko panuje na świecie, ale jest wewnątrz każdego człowieka (Wiem na pewno, że każdy nosi w sobie dżumę, nikt bowiem, nie, nikt na świecie nie jest od niej wolny.). Walka z epidemią, która wyniszcza ludzi, to w istocie walka ze złem, które nie jest karą za grzechy zesłaną przez Boga, ale wywodzi się od samego człowieka. Ludzie nigdy z nim nie wygrają; triumf nad złem nie jest wieczny (...bakcyl dżumy nigdy nie umiera i nie znika, może przez dziesiątki lat pozostać uśpiony...).

U. Eco "Imię róży"

Wielki Inkwizytor Bernardo Gui, człowiek, który dobrze zna sprawki złego, w istocie sam jest uosobieniem zła. Z uporem dąży do skazania podejrzanych, torturuje ofiary Inkwizycji, a ich śmierć traktuje jak oczyszczenie świata ze zła (Niech zapłoną oczyszczające stosy!).

BEZDOMNOŚĆ

Bezdomność-człowiek bezdomny to ktoś nie mający domu, schronienia, nie mający gdzie mieszkać, tułacz, wygnaniec, żebrak, sierota

Biblia Stary Testament 1)Wyrokiem boskim Adam i Ewa zostali wygnani z raju i skazani na pracę, cierpienie, ból. Utracili bezpieczne schronienie (Ogród Eden), odtąd mieli o nie troszczyć się sami 2)Po 430 latach wyprowadził Bóg naród wybrany z ziemi egipskiej. Izraelici porzucili swoje domy i podżyli za Mojżeszem do Ziemi Obiecanej. Wędrówka ich trwała czterdzieści lat i dopiero po tym okresie mogli osiedlić się i założyć domy.

Biblia Nowy Testament 1)Chrystus przyszedł na świat w stajence, bo Józef i Maryja nie mogli znaleźć schronienia nawet w gospodzie. Później skazani na bezdomność i tułaczkę, bo Herod usłyszawszy, że narodził się król żydowski, kazał zabić wszystkich chłopców. Uciekli do Egiptu. 2)Na bezdomność dobrowolnie skazał się syn marnotrawny, porzucając dom rodzinny i wyruszając w świat ze swoją częścią majątku. Zrozumiał swój upadek i błąd, gdy jako pastuch świń musiał mieszkać i jeść z nimi.

Mitologia -1)Przez 20 lat (10 wojny trojańskiej i 10 tułaczki przez gniew bogów) król Itaki (Odys) pozbawiony był rodzinnego domu i dlatego stał się symbolem tułacza, pielgrzyma (homo viator) 2)Wszechstronnie zdolny artysta, rzemieślnik, architekt, Ateńczyk Dedal został wygnany ze swego rodzinnego miasta za mord na Talosie. Przybywał na Krecie u króla Minosa, który go więził, obawiając się zdradzenia przez Dedala zagadki labiryntu.

J. Bedier "Dzieje Tristana i Izoldy" -Gdy Tristan ocalił Izoldę przed trędowatymi, oboje uciekli w głąb lasu moreńskiego; najpierw spali w legowiskach z liści, później Tristan naciął gałęzi i zbudował szałas, a Izolda wysłała go gęstym mchem. "Jedzą tylko mięso dzikich zwierząt, śpią w legowiskach(...), twarze stały się blade, odzież w strzępach(...), ale miłują się, nie czują cierpienia."

"Legenda o św. Aleksym" -Złożywszy wcześniej śluby czystości, Aleksy porzucił w noc poślubną swoją żonę, opuścił też dom rodzinny, a zabrane ze sobą bogactwa rozdał biednym. Od tego momentu, wędrując po świecie jako żebrak, zmieniał kolejne miejsca pobytu, wiódł życie biednego tułacza. Gdy po latach wrócił na dwór ojca, nie rozpoznany przez nikogo spędził jeszcze 16 lat pod schodami rodzinnego domu, z pokorą przyjmując wszystkie upokorzenia.

F. Villon „Wielki Testament”- w utworze tym Villon wykreował szczególny typ bohatera. Jest to żebrak, oszust, złodziej, człowiek nie mający ani domu, ani rodziny, żyjący z dnia na dzień, często naruszający prawo. „Wielki Testament” to zapis życia łotra i włóczęgi, który nad uroki ustabilizowanego życia przedkłada chęć przeżycia przygody i rozpasaną miłość z grubą Małgośką. Jest to człowiek, którego życie upływa między karczmą, więzieniem, a mrocznymi uliczkami miasta. Sam Villon został za morderstwo skazany na karę śmierci, później zamienioną na wygnanie z kraju.

Z. Morsztyn "Pieśń w ucisku" -Wygnani z Polski arianie stali się bezdomni. Podmiot liryczny skarży się przed Bogiem, że ludzie wkroczyli w jego kompetencje, uzurpując sobie prawo do wyznaczani innym ich miejsca na ziemi. Arianie za swoje przekonania zostali tego miejsca w ogóle pozbawieni.

Molier "Świętoszek" -Intrygi Tarruffa prowadzą do tego, że Orgon i jego rodzina zostają pozbawieni własnego domu i otrzymują nakaz natychmiastowego opuszczenia rodzinnej siedziby. Ratuje ich przed tym wspaniałomyślność księcia.

J.W. Goethe "Cierpienia młodego Wetera" -Weltschmertz (ból z powodu świata = ból istnienia), na który Werter cierpi, powoduje, że bohater nie może znaleźć stałego miejsca. Sam o sobie mówi, że jest pielgrzymem, porównuje swoją sytuację z losem mitologicznego Odysa. Ten brak zakorzenienia (także w sensie społecznym) powoduje, że Weter ucieka od świata i ludzi (świat jest we mnie) i jest jedną z przyczyn jego samobójstwa.

G.G. Byron "Giaur" -O bohaterze wiemy, że jest wenecjaninem szlachetnie urodzonym. W Grecji Giaur jest obcy pod każdym względem: narodowym, kulturowym, religijnym. Nie wiemy, ani gdzie mieszka, ani czym się zajmuje, ani z czego żyje. Jego życie, rozpięte między wielką miłością a nienawiścią i żądzą zemsty, jest naznaczone tymczasowością. Nawet klasztor nie stanowi dla niego domu i schronienia, ponieważ Giaur nie odczuwa żadnej więzi z mieszkającymi tam zakonnikami.

Mickiewicz "Dziady" cz. IV -Oprócz bezdomności w sensie społecznym (Gustaw nie akceptuje takiego układu społecznego, gdzie nierówność majątkowa jest przyczyną nieszczęśliwej miłości samobójstwa: błyskotkę niosę dla jasnych panów), występuje tu też w odniesienie do Pustelnika-Gustawa bezdomność w sensie ontologicznym. Do końca nie wiadomo, czy bohater jest człowiekiem, czy duchem (w obecności księdza przebija się sztyletem i żyje nadal). Jest on także bezdomny w sensie dosłownym - po latach nieobecności powraca do rodzinnego domu, który stał się rozsypującą się ruiną i dowiaduje się, że jego bliscy nie żyją.

Mickiewicz "Sonety krymskie" -Po raz pierwszy w literaturze polskiej pojawiła się postać pielgrzyma, który w "Stepach akermańskich", mimo natłoku wielu niecodziennych wrażeń, nie może oderwać się myślami od wspomnienia rodzinnego kraju, czeka na głos z Litwy, jest samotnym wygnańcem; w sonecie "Burza" wyróżnia się spośród grupy podróżnych na statku, któremu grozi zagłada, bo nie umie się modlić i nie ma się z kim żegnać - jest więc to bezdomność w sensie dosłownym, jak tez egzystencjalnym; w sonecie "Bajdary" wzrastającą tęsknotę i poczucie osamotnienia usiłuje zagłuszyć wielością doznań i wrażeń (lasy, doliny, głazy w kolei, w natłoku (...) chcę odurzyć się, upić tym wirem obrazów), co okazuje się jednak nieskuteczne (ziemia śpi, mnie snu nie ma). W sonecie "Pielgrzym" przyznaje, że w zestawieniu z bogatym krajobrazem krymskim wygrywa skromny, ubogi pejzaż stron rodzinnych (Litwo! Piały mi wdzięczniej twe szumiące lasy(...) i weselszy deptałem twoje trzęsawice niż rubinowe morwy, złote a nanasy).

Mickiewicz "Konrad Wallenrod" -Od młodości Walter Alf pozbawiony był domu: jako dziecko po zamordowaniu rodziców przez Krzyżaków został uprowadzony do Prus; tam jego starannym wychowaniem zajął się mistrz krzyżacki, ale w chłopcu pozostał w pamięci widok pożaru domu rodzinnego i krzyk matki, dlatego jego imię było niemieckie, dusza litewska została. Później zrezygnował ze spokoju, szczęścia i własnego domu w imię celu, którym było zniszczenie Zakonu: szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie.

Mickiewicz "Dziady" cz. III -Bezdomni są tu wszyscy, którzy w wyniku procesu zostali skazani na zesłanie. Setki kibitek Bezdomni są tu wszyscy, którzy w wyniku procesu zostali skazani na zesłanie. Setki kibitek, a w nich młodzi spiskowcy pozbawieni zarówno ojczyzny, jak też domu rodzinnego. Symbolem wygnańca jest pielgrzym, który pojawia się w "Ustępie": obcy, samotny, zagubiony w Petersburgu, nie mający możliwości powrotu.

J. Słowacki "Kordian" -Od chwili opuszczenia domu Kordian pielgrzymuje po Europie w poszukiwaniu celu życia. Nigdzie nie jest u siebie, nigdzie nie znajduje schronienia, wszędzie spotykają go kolejne rozczarowania, toteż wędruje dalej (Londyn, Dover, Włochy, Watykan). Nie wiadomo także, czy miał dom po powrocie do Polski. Kordian jest spiskowcem, więc ponad szczęście życia rodzinnego przedkłada konieczność walki i wypełnienie misji - zabicie cara.

J. Słowacki "Rozłączenie" -Wiersz jest wyznaniem biednego tułacza, który tęskni do pozostawionej w kraju kobiety (matki? kochanki?). W celu podkreślenia całkowitej obcości światów, w których oboje przebywają, jej rzeczywistość przedstawia jako znaną, swojską, bezpieczną, zaś tę, w której on przebywa - jako świat w momencie stawania się, dynamiczny, obcy, groźny. Jego losem jest wieczna tułaczka i marzenia o krajobrazie z domem i ogrodem.

J. Słowacki "Hymn"(Smutno mi, Boże) -Powtarzający się jak refren wers smutno mi, Boże wprowadza do wiersza nastrój przygnębienia i żalu. Bohater liryczny ma świadomość, że jego okręt nie do kraju płynie, płynąc po świecie, tęsknotę zaś dodatkowo pogłębiają lecące bociany, które przywodzą na myśl rodzinne strony oraz bolesna myśl nie wiem, gdzie się w mogiłę położę.

J. Słowacki "Testament mój" -W nastroju przygnębienia i żalu wyznanie tułacza, który żegna się z przyjaciółmi, bliskimi, mając świadomość przemijania i swojej obcości i samotności w świecie.

C.K. Norwid "Pielgrzym" -Gloryfikacja pielgrzymstwa (emigracji) jako grupy wybranej (nad stanami jest stanów - stan), którą wywyższa właśnie pogarda dla przywiązania do określonego miejsca na ziemi, domu: mój dom ruchomy z wielbłądziej skóry.

H. Balzac „Ojciec Goriot”-pomimo, że Goriot cały swój majątek oddał córkom, u żadnej z nich nie znalazło dla niego się miejsce w domu. Zamieszkał w pensjonacie pani Vauquer, który był nie domem, ale przytułkiem dla najbiedniejszych lub ukrywających się przed prawem. Pod koniec życia Goriot zajmował najskromniejszy pokoik. Domy córek nie były dla starego ojca schronieniem. Patrzono tam na niego jak na intruza, wpuszczano kuchennymi drzwiami

F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" -1)Można mówić o społecznej bezdomności Raskolnikowa, człowieka samotnego, wyobcowanego i zbuntowanego wobec porządku i zbuntowanego wobec porządku świata.2)Trudno też nazwać domem tę klitkę, którą Rodion wynajmuje, a która bardziej przypomina szafę lub trumnę niż mieszkanie, przez co działa przytłaczająco i depresyjnie na psychikę.

M. Konopnicka "Miłosierdzie gminy" -Tytuł noweli jest ironiczny. Gmina, chcąc zapewnić starym ludziom dach nad głową, organizuje licytację, na których jej zamożni obywatele mogą kupić starego człowieka na zasadzie: otrzymują od gminy dodatek na utrzymanie zakupionego i ze swej strony zapewniają mu dom i wyżywienie. Gmina uważa, że zlikwidowała problem bezdomności i żebractwa, w praktyce jest to dla starych ludzi katorga, bo nabywcy chcą ze swoich podopiecznych wycisnąć ostanie soki, więc wykorzystują ich do najcięższych prac.

Prus "Lalka" 1)Bezdomna jest Magdalenka, której Wokulski pomoże dźwignąć się z upadku i skieruje do domu Wysockiego. 2)Choć studenci w kamienicy Krzeszowskiej mają chwilowo dach nad głową, w każdej chwili grozi im wyrzucenie z powodu niepłacenia czynszu.

S. Zeromski "Siłaczka" -Stasia Bozowska właściwie przez całe życie pozostała bezdomna. Jej los został określony w momencie, gdy dokonała wyboru, że chce poświęcić się pracy na rzecz najuboższych. Zamieszkała w więcej niż skromnych warunkach, na wsi, pisała podręcznik dla dzieci wiejskich, nie wyszła za mąż, zdecydowała się nie mieć własnego domu.

S. Zeromski "Ludzie bezdomni" 1)Nigdy właściwie nie miał domu dr Judym. Pochodził z rodziny biednego szewca pijaka, nie było dla niego także domem mieszkanie ciotki, gdzie się wychował; później był także pielgrzymem, nie mającym swego domu. Judym jest także bezdomny w sensie społecznym: nie należy do warstwy, z której wyszedł, a nawet nią gardzi, nie został przyjęty do warstw wyższych, gdzie zawsze będzie postrzegany jako syn szewca z Krochmalnej. 2)Podobnie Joasia, która pracując jako nauczycielka w Warszawie, tułała się po cudzych mieszkaniach, stąd jej marzenia o własnym skromnym domu. 3)Postać inżyniera Korzeckiego wprowadza do utworu inną, metafizyczną wizję bezdomności. Jest to człowiek, któremu nic nie przynosi spokoju, wszędzie uświadamia sobie, że nie ma dla niego miejsca na ziemi, dlatego popełnia samobójstwo, uwalniając się od trosk życia. 4)Bezdomni są wszyscy ci, którzy mieszkają w warunkach urągających godności ludzkiej. Nie są to domy, ale budy, nory, owczarnie (w W-wie za Żelazną Bramą, w Cisach - czworaki, w Zagłębiu - mieszkania pracowników kopalni). Bezdomni są także ci, których warunki zmuszają do opuszczeni kraju i szukania pracy i szczęścia na obczyźnie (Wiktorowie).

W.S. Reymont "Chłopi" -W zhierarchizowanej strukturze wsi najniżej są usytuowani ci, którzy nie mają ziemi, nie mają własnej chałupy. Są to m.in. żebracy, jak np. Agata, która każdej jesieni opuszcza wieś, udając się kajś w świat, aby zimą nie być Kłębom ciężarem. Nie ma własnego kąta Jagustynka, która poszła na wycug i teraz za odrobek znajduje mieszkanie i wyżywienie u bogatych chłopów. Istniej też w Lipcach liczna grupa parobków, którzy wynajmują się u gospodarzy na rok (jak Kuba, Witek), pracują za wyżywienie, ubranie, często mieszkają w stajni lub oborze. Ludzie ci nie liczą się w społeczności chłopskiej, nikt ich nie zaprasza na ważne spotkania, nikt ich o zdanie w sprawach dotyczących gromady nie pyta.

S. Żeromski "Przedwiośnie" 1)Można mówić o bezdomności Cezarego Baryki, który w gruncie rzeczy nie ma prawdziwego domu (poza okresem dzieciństwa w Baku). Nie czuje się on szczególnie związany z żadnym z krajów, nie ma także sprecyzowanych poglądów politycznych, trudno też wyraźnie określić jego przynależność klasową. Widząc dom w Nawłoci i atmosferę w nim panującą, twierdzi, że czuje się jak bezpański pies 2)Żydzi warszawscy z okolic Świętojerskiej, Franciszkańskiej mieszkają w warunkach, które są nieludzkie: wnętrza domów są (...) obłupione z tynku (...) świeci nagi ceglany mur, lecz i on jest oślizgły z brudu, pełen werw i plam (...) Potworne są tam kloaki, ścieki, zlewy, rynsztoki. 3)Podobne obserwacje dotyczą Chłodka: spali na cudzym przy kominku, na ławkach i po zapieckach, nie mając własnego domu i nic zgoła, co by własnym nazwać można.

Z. Nałkowska "Granica" -Trudno nazwać domem tę klitkę, którą w piwnicy kamienicy Kolichowskiej zajmują Gołąbscy. Przypomina ona raczej celę, a jej powierzchnia nie przekracza tej, jaką w salonie Cecylii Kolichowskiej zajmuje kanapa z poduszkami na podłodze, stolikiem i lampą. Są to mieszkania ciemne, duszne, małe. U Gołąbskich w jednym łóżku śpi pięć osób oni sami mówią: nie mieszkać tylko siedzieć, bo tam nie można się ruszyć. Przychodzi tu także przespać się wyrzucony z fabryki Hettnera Franek Borbocki.

de Saint-Exupery „ Mały Książę”- od chwili opuszczenia swojej planety B-612 Mały Książę stał się podróżnikiem, wędrowcem poszukującym przyjaźni, usiułującym zrozumieć prawa rządzące światem dorosłych. Na każdej z planet był gościem. Wszystko po to, aby zrozumieć, że jego miejsce jest obok róży.

M. Białoszewski "Pamiętnik z powstania warszawskiego" -Ludzie całkowicie pozbawieni domu szukają schronienia w podziemiach kościołów, w piwnicach lub w ruinach. Mimo takiej zagłady i zniszczenia domów aż po fundamenty, trwa życie w stolicy - ludzie organizują żywność, opracowują system chronienia się, wreszcie opuszczają morze ruin na Starówce i przedostają się do Śródmieścia.

BUNT

Biblia Stary Testament

Za pierwszych buntowników w Biblii uznaje się Adama i Ewę, którzy nie byli posłuszni woli Boga i zjedli owoc z drzewa wiadomości dobrego i złego, zdobywając w ten sposób umiejętność odróżnienia dobra od zła, za co zostali wygnani z raju: Ewa za karę miała w bólach rodzić dzieci, Adam - ciężko pracować, aby utrzymać rodzinę.

Gdy Bóg przyjął ofiarę Abla (pasterza), a odtrącił ofiarę Kaina (rolnika), wówczas Kain zbuntował się przeciwko niejednakowemu traktowaniu, poczuł się odrzucony przez Boga i zabił Abla, za co Bób naznaczył go piętnem i skazał na tułaczkę. Kain zamieszkał na wschód od Edenu.

Biblia Nowy Testament

Przypowieść o synu marnotrawnym: przeciwko ustalonemu porządkowi zbuntował się młodszy syn i zażądał podziału majątku. Wziął swoją część i odszedł z domu, by wrócić później do ojca jako skruszony syn marnotrawny, który zaznawszy największego upokorzeni, zrozumiał swój błąd.

Mitologia

Najbardziej znanym buntownikiem jest Prometeusz, który wielokrotnie usiłował przeciwstawić się wszechwładzy Zeusa:

podczas ofiary w Mekone podzielił wołu na dwie części. Zeus wybrał kości przykryte tłuszczem i odtąd te części miano mu składać w ofierze;

wykradł ogień z Olimpu i podarował go ludziom, aby poprawić ich nędzne bytowanie na ziemi, nie uważał bowiem, że ogień należy się tylko bogom;

przejrzał zamiary Zeusa i usiłował go przechytrzyć, ostrzegając przed otwieraniem puszki Pandory. Za swoje występki został skazany na przykucie do skał Kaukazu gdzie drapieżny ptak wydzierał mu odrastającą stale wątrobę. Od jego imienia na określenie postawy buntu wobec Boga i niezgody na taki kształt świata, w którym Stwórca zgadza się na istnienie cierpienia, utworzono termin "prometeizm".

Sofokles "Antygona"

Jedyną osobą, która odważyła się zbuntować przeciwko autokratycznemu władcy, Kreonowi, była Antygona. Twierdziła, że: obowiązkiem jej jest pochowanie brata; prawa boskie są ważniejsze od praw ustanowionych przez człowieka; jednakowo kochała obu braci; ma prawo wybierać między życiem a śmiercią. Karą z bunt było zamurowanie jej w grocie.

J. Kochanowski "Treny"

Bunt jest najbardziej widoczny w trenach IX - XI, będących świadectwem kryzysu światopoglądowego. W trenie pada bluźniercze wyznanie: gdześkolwiek jest, jeśliś jest, które jest wyrazem niewiary w istnienie życia pozagrobowego, zaś w trenie XI siłę rządzącą światem i życiem człowieka nazywa nieznajomym wrogiem, który miesza ludzkie rzeczy, nie mając ani dobrych, ani złych na pieczy. Twierdzi również, że w tak urządzonym świecie nie ma znaczenia, czy ktoś żyje uczciwie i bogobojnie (kogo kiedy pobożność jego ratowała? Kogo dobroć przypadku złego uchowała). W trenach poeta wyraził również sprzeciw wobec filozofii stoickiej, która nie okazała się tarczą przeciw złu tego świata, a więc jest filozofią bezwartościową, więcej - nieludzką, jeśli każe zachować spokój wśród przejmującego bólu. W trenie XVII stwierdzi: bo mając zranioną duszę, rad i nierad płakać muszę.

G.G. Byron "Giaur"

Tytułowy bohater jest człowiekiem zbuntowanym wobec nudnego, schematycznego stylu życia. W Grecji, gdzie właśnie toczy się walka przeciwko narzuconej przez Turków niewoli, szuka intensywnych przeżyć. Niepokorny i hardy, Giaur nie akceptuje też obyczajowości teko kraju - uprowadza brankę z haremu Hassana. Po latach, podczas spowiedzi w klasztorze, odrzuci też wszelką wiarę i modlitwę: nie mów pacierzy, w skutek ich nie wierzę. Wcześniej o jego odwróceniu się od Boga narrator informuje: ani się kłania przed Bogurodzicą (...), przed Pańskim chlebem nie klęka.

Mickiewicz "Grażyna"

W imię miłości do ojczyzny (obrona Litwy przed Krzyżakami) przeciwko zadzie podporządkowania się woli męża i bezwzględnego posłuszeństwa jego rozkazom zbuntowała się żona księcia litewskiego, Litawora - Grażyna. Gdy litewski władca postanowił nie walczyć z Krzyżakami, Grażyna w zbroi swojego męża stanęła na polu bitwy. Śmiertelnie ranna, umierając, przepraszała Litawora za ten jedyny raz, gdy była mu nieposłuszna.

Mickiewicz "Konrad Wallenrod"

Postępowanie Konrada Wallenroda także sprawiedliwa miłość do ojczyzny i chęć walki dla niej. Średniowieczny wojownik łamie w rażący sposób zasady etyki rycerskiej: walczy podstępem, zdradza, przywdziewa maskę, by nie pokazać swego prawdziwego oblicza. Jako chrześcijanin - zabija i popełnia samobójstwo, skazuje na cierpienia ukochaną osobę. Konrad Wallenrod - to natura byroniczna: pełen sprzeczności zbuntowany wobec świata, niepokorny, bo nawet Halban często z trudem jego moc bezrozumną na więzi trzyma, gwałtowny, bezkompromisowy.

Mickiewicz "Dziady" cz. III

Jednym z młodych spiskowców, przetrzymywanych w klasztorze ojców bazylianów, jest Konrad - romantyczny Prometeusz, który widząc wszystkie cierpienia swego narodu, wydaje Bogu bitwę krwawszą niźli Szatan. Wyzywa Boga na pojedynek dlatego, że ten rządzi światem bez miłości, że ze spokojem patrzy na ból i poniżenie ludzi. Metafizyczny bunt Konrada ma mu zapewnić władzę nad ludzkimi uczuciami (rząd dusz), by wreszcie bluźnierczy poeta mógł uczynić ten świat szczęśliwszym (większe niż ty zrobiłbym dziwo, zanuciłbym pieśń szczęśliwą). Pojedynek z Bogiem został jednak przegrany, bunt daremny, nie w poświęceniu jednostki droga do wyzwolenia narodu.

Mickiewicz "Pan Tadeusz"

W młodości Jacek Soplica był samowolnym zawadiaką, hardym, pyszałkowatym sobiepanem, który nie bał się nikogo i niczego, który trząsł całym powiatem. Ta niepokorna, buntownicza natura nie pozwoliła mu pogodzić się z decyzją stolnika. Zabicie Horeszki było wyrazem niezgody na ingerowanie magnata w sprawę miłości jego córki i Jacka Soplicy. Jego buntownicza natura nie mogła pogodzić się z przymusem w żadnej formie.

J. Słowacki "Kordian"

Bohater to samotny indywidualista i buntownik, który znalazłszy w życiu cel (uwolnienie ojczyzny od tyrana), zechce poświęcić mu się bez reszty. Pomimo że Kordian przegra głosowanie w podziemiach katedry, nie przyjmie do wiadomości racji prezesa i będzie próbował sam zabić cara. Swoim opozycjonistom powie, że nie może spokojnie patrzeć, jak tysiące w kopalniach jęczą, a setki młodych Polaków wywieziono na Syberię. Za swój bunt zapłaci pobytem w szpitalu wariatów, później stanie przed plutonem egzekucyjnym.

Z. Krasicki "Nie-Boska komedia"

Hrabia Henryk, romantyczny poeta, nie może zaakceptować zwykłego codziennego i nudnego życia z żoną, którą powinien kochać. Przed zawarciem małżeństwa wydawało mu się, że wspólne życie z Marią będzie atrakcyjne, niezwykłe. Szybko przekona się, że tak nie jest, wobec tego dał się zwieść Szatanowi pod postacią Dziewicy. Buntując się przeciw, jego zdaniem, banalnemu i i szaremu życiu, goniąc za nieosiągalnym ideałem, dotarł na skraj przepaści.

Przeciwko arystokracji jako warstwie zgrzybiałej i robaczywej, której czas już minął, występują młodzi, zgłodniali i silni. Przyszli upomnieć się o swoje prawa: chleba, zarobku, drzewa na opał w zimie i odpoczynku w lecie.

F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara"

Raskolnikow nie akceptuje świata urządzonego tak, że jedni mają pieniądze, inni muszą się prostytuować, aby zarobić na utrzymanie rodziny (Sonia) i że jedni bogacą się kosztem innych (Alona Iwanowna). Buntuje się od przeciw Bogu, próbując stworzyć świat bez Boga, gdzie wszystkie prawa ustanawia człowiek. Rodion twierdzi: wszystko jest w rękach człowieka, a on pozwala sobie zdmuchnąć wszystko sprzed nosa. W swej matematyce ścisłej teorii dotyczącej uszczęśliwiania ludzi Raskolnikow nie uwzględnił właśnie...człowieka z jego także ludzką naturą i wyrzutami sumienia. Buntownik Rodion Romanowicz został pokonany cichą miłością Soni i jej pokorną wiarą.

H. Sienkiewicz "Potop"

Bohaterem-buntownikiem (wzorowanym na Jacku Soplicy), który jest gotów walczyć o wszystko z całym światem, który nie przyjmuje nigdy odmowy i sprzeciwu, bo zwykł sobie wszystko sam brać, jest Andrzej Kmicic. Natura niepokorna, zawadiacka, typ kresowego watażki, który przyzwyczajony jest rozkazywać, a nie słuchać. Dlatego chyba było mu tak łatwo zapanować nad czamułem tatarskim, że to on umiał skręcić karki niepokornym, a sam dał się okiełznać tak naprawdę jedynie Oleńce.

G. Zapolska "Moralność pani Dulskiej"

Przeciw tyranii Dulskiej usiłował zbuntować się Zbyszko. Swoim trybem życia (wizyty w kawiarniach, nocne powroty do domu) i zachowaniem (prowokacyjnie zaczepne odpowiedzi, np. czy jest kawa w tym zakładzie?, słownictwo) oraz pseudowyzwolonymi poglądami Zbyszko próbował zdystansować się wobec kołtuństwa matki. Oświadczył nawet, że ożeni się z Hanką. Jego bunt był jednak krótkotrwały i pozorny, bo młodzieniec w gruncie rzeczy i tak wiedział, że będzie Felicjanem, będzie obierał czynsze, będzie rodził Dulkich, całe legiony Dulskich (...), bo się urodził po kołtuńsku, a całej warstwy kołtuńskiej nic wypełnić nie zdoła.

S. Żeromski "Ludzie bezdomni"

Przeciwko takiemu stanowi, że lekarze są lekarzami ludzi bogatych, że leczą tylko choroby, a nie przeciwdziałają ich przyczynom, buntuje się doktor Judym, który sam pochodzi z nizin społecznych i uważa, że ma wobec najuboższych dług do spłacenia. Jego wystąpienie z odczytem u doktora Czernisza zapoczątkowuje walkę z kliką lekarzy, którzy podobnie jak Węglichowski, swoją działalność ograniczają do wypisywania recept dla biednych, zaś rzetelnie leczą tylko bogatych (umieją pilnie tępić mikroby w sypialni bogaczy). Buntownicza postawa Judyma znalazła apogeum w scenie kłótni z Węglichowskim i Krzywosądem. Doktor nie mógł opanować ogarniającej go szewskiej pasji.

W.S. Reymont "Chłopi"

Największym buntownikiem w gromadzie Lipczan jest Antek, który nie chce pokornie godzić się na status prawie parobka w gospodarstwie ojca. Antek to rogata, niepokorna dusza, z trudem powstrzymuje emocje, nie może spokojnie zaakceptować prawa: ojca grunt, to i jego wola. Zazdrości ojcu posiadanych morgów, władzy, bogactwa i Jagny (będzie o nią z Maciejem rywalizował). Jego hardej natury nie złamało nawet wypędzenie z rodzinnego domu i bieda, jaką poznał, mieszkając w Bylicy.

W. Gombrowicz "Ferdydurke"

Jest to powieść o buncie przeciw wszechwładzy i wszechobecności formy. Aby się od wszelkiej formy wyzwolić, Józio przymierza się do kolejnych środowisk: szkoły, z której ucieczka jest buntem przeciwko skostniałej gębie i pupie szkolnej. mieszczańskiego domu stwarzającego wrażenie nowoczesności, gdzie udaje się Józiowi skompromitować pseudobunt Młodziakowej wobec tradycji; ziemiańskiego dworku, gdzie utrwaloną formą od wieków było, że pan dawał w mordę, a cham brał w mordę. Kolejne ucieczki (bunty Józia) potwierdzą, że przed gębą nie ma ucieczki. Jest to też powieść, która stanowi wyzwanie przeciwko tradycyjnej formie powieściowej (por. fragmenty autotematyczne, kompozycja, narracja).

Witkacy "Szewcy"

Wszystkie rewolucje były wynikiem niezadowolenia i chęci panowania. Szewcy np. nie mogli pogodzić się z tym, że warstwy panujące (arystokracja, inteligencja) prowadzą życie na innym poziomie, nawet jedzą co innego (kompleks langusty), iv nawet dziwek mają pod dostatkiem, więc rewolucja jest drogą zdobycia tych przywilejów.

H. Krall "Zdążyć przed Panem Bogiem"

Sam tytuł sugeruje wyścig z Bogiem. Niepokorny, który taką próbę podejmuje, jest Marek Edelman. Po raz pierwszy zrobił to podczas wojny na Umschlagpatzu, ratując niektórych spośród tysięcy wywożonych na śmierć. Później, po wojnie, taki wyścig podjął jako kardiochirurg, rozpoczynając walkę o życie pacjentów, tzw. przypadków beznadziejnych i często udawało mu się przechytrzyć Boga, który złośliwie chciał zdmuchnąć płomień świecy życia.

Zobacz również motyw: rewolucja.

DWOREK

M. Rej "Żywot człowieka poczciwego"

Jest miejscem, gdzie człowiek z dala od świata może pędzić ciche i spokojne życie w zgodzie z rytmem natury. Tutaj zażywa radości pracy na roli. Tutaj, gdy przypadnie wiosna, może z żonką, czeladką po sadkoch, po ogródkoch sobie chodzić, szczepków naszczepić, drobne drzewka rozsadzić, niepotrzebne gałązki obcinać, mszyce pozbierać, krzaczki ochędorzyć. Tutaj wreszcie wychowuje swoje potomstwo na ludzi poćciwych.

J. Kochanowski "Na dom w Czarnolesie"

Wiejski dom, gniazdo ojczyste, jest symbolem umiarkowanych pragnień poety, który - na wzór Horacego - nie pożąda bogactwa ani marmorowych pałaców, ale pragnie cichego i spokojnego życia, otoczony szacunkiem ludzi.

Nurt ziemiański w literaturze XVII w.

Nurt ten często zwany jest także dworkowym, ponieważ jego twórcy to zwykle średnia szlachta zamieszkująca w wiejskich dworkach. Dla pisarzy tego nurtu dworek jest symbolem ich swobód, często staje się twierdzą w walkach z sąsiadami. W przeciwieństwie do bogatych rezydencji magnackich, utożsamiany jest z tym, co swojskie i rodzime.

J.Ch. Pasek "Pamiętniki"

Po licznych wojnach Pasek porzuca służbę w wojsku i osiada w swoim majątku. Jego siedziba, dworek wiejski w Krakowskiem, staje się nieraz twierdzą, gdyż bujny temperament Paska bywa przyczyną licznych procesów (m.in. zostaje skazany na infamię). Czas pobytu na wsi ukazuje autora jako skrzętnego gospodarza i dobrego męża.

Krasicki "Żona modna"

Wiejski dworek pana Pietra po przyjeździe "żony modnej" zostaje poddany gruntownym zmianom. Stracił cały swój dawny sarmacki charakter, zgoła przeszedł (...) warszawskie pałace.

Mickiewicz "Pan Tadeusz"

Dworek w Soplicowie, z drzewa, lecz podmurowany, jest ostoją polskości i dobrych szlacheckich tradycji. Jego wygląd stał się wzorcem polskiego dworku. Wnętrze siedziby Sopliców wskazuj, że szanują oni tradycje narodowe. Dla Mickiewicza Soplicowo staje się symbolem szczęścia lad dziecięcych i utraconej ojczyzny.

H. Sienkiewicz "Potop"

Do dworku Billewiczów we Wodoktach pędzi z wojny Kmicic, by odebrać piękny legat w postaci Oleńki. Tutaj też Wołodyjowki i inni uwolnieni z rąk Janusza Radziwiłła oficerowie dzięki panu Zagłobie dowiedzą się, że pan Andrzej wstawiał się za nimi do księcia. Tu wreszcie po raz pierwszy zachwieje się wiara Kmicica w uczciwe intencje Radziwiłłów.

S. Wyspiański "Wesele"

Akcja dramatu toczy się w bronowickiej chacie, ale w wystroju weselnej izby można odnaleźć wiele elementów typowych dla szlacheckiego dworku: złożone w krzyż szable, flinty, pasy podróżne, torba skórzana. To pomieszanie kultur szlacheckiej i chłopskiej ma symbolizować sytuację wyjściową dramatu - oto na weselu spotkają się chłopi i inteligencja o szlacheckim rodowodzie.

S. Żeromski "Ludzie bezdomni"

Dworek rodziców jawi się we wspomnieniach Joasi Podborskiej jako miejsce, gdzie przeżyła najszczęśliwsze chwile swojego życia. Kiedy po latach powróci do rodzinnego domu, znajdzie go zupełnie zmienionym przez obecnych właścicieli.

Z. Nałkowska "Granica"

Dworek rodziców w Boleborzy jest dla Zenona Ziembiewicza symbolem tego wszystkiego, czego chciałby w życiu uniknąć.

W. Gombrowicz "Ferdydurke"

Wiejski dworek ciotki w Bolimowie, do którego wyjeżdża Józio wraz z miętusem, jest dziwacznym miejscem, gdzie wuj opowiada głupawe historyjki, ciotka nieustannie wspomina dzieciństwo głównego bohatera, Zosia okazuje się być mdłą i nudną, głupią panienką, a Zygmunt, choć jak przystało na panicza, odbywa erotyczne wyprawy do wsi, jednak ugania się nie za młódkami, ale za "starkami". Dworek ciotki jest jakimś absurdalnym muzeum pseudo-szlachetczyzny.

Zobacz również motyw: dom.

KONFLIKT POKOLEŃ

Biblia Stary Testament

Absalom buntuje się przeciwko swojemu ojcu - Dawidowi. Zyskuje zwolenników wśród Izraelitów, zarzucając ojcu niesprawiedliwe rządy i twierdząc, że sam rządziłby lepiej. Kiedy bunt przybiera formę jawnego sięgnięcia po władzę, Dawid z całym dworem opuszcza Jerozolimę i udaje się na wygnanie. Wreszcie dochodzi do bitwy, w której wojska Absoloma zostają pokonane, a on sam ginie z ręki Joaba. Dawid na wieść o śmierci syna pogrąża się w rozpaczy. Dzieje Absaloma są jeszcze jednym potwierdzeniem zawartego w Dekalogu nakazu: Czcij ojca swego.

Sofokles "Antygona"

Hermon wiedzie z ojcem spór o losy Antygony. Kreon emocjom syna przeciwstawia przekonanie, że rodzina władcy nie może stać ponad prawem, które on stanowi. Młodzieniec powołuje się głos ludu tebańskiego, który nie uznaje Antygony za winną. Dochodzi do starcia dwóch koncepcji państwa: ojciec twierdzi, że państwo jest niepodzielną własnością władcy, syn uważa, że władca powinien wsłuchiwać się w głos swojego ludu. Zatem w wypadku "Antygony" konflikt pokoleń dotyczy wizji państwa i władzy.

J. Śniadecki "O pismach klasycznych i romantycznych"

Autor zarzuca młodym romantykom prymitywizm i dzikość. Z pozycji klasyka oskarża romantyzm, że cofa ludzi do etapu barbarzyństwa. (konflikt pokoleń artystów)

M. Mochnacki "O literaturze polskiej w wieku XIX"

Mochnacki ujmuje spór klasyków romantykami w kategoriach dialektyki Hegla, traktując go jako konieczność. Klasycyzm (teza) musiał wywołać swoją antytezę (romantyzm). Zderzenie dwóch nurtów, walka dwóch pokoleń stworzy w kulturze coś nowego i stanie się przyczyną postępu.

Mickiewicz "Oda do młodości"

Mickiewicz kontrastuje wizje dwóch światów: świata starości i świata młodości. Świat starych to marazm, bezruch, egoizm. Świat młodych charakteryzuje dynamizm, entuzjazm, chęć wspólnego działania, by ziemski glob nowymi pchnąć tory. Starzy odchodzą już w przeszłość, przyszłość należy do młodych.

Mickiewicz "Dziady IV"

Podczas rozmowy Gustawa z księdzem konflikt pokoleń ujawnia się w starciu racji serca i racji rozumu. Ksiądz odwołuje się do racji rozumowych, próbując pocieszyć Gustawa. Tym samym staje się w pewien sposób reprezentantem pokolenia oświeconego. Gustaw zna tylko racje serca i na nich buduje swoją wizję świata, jak przystało na młodzieńca z pokolenia romantyków. Te dwa stanowiska nie dadzą się pogodzić.

Mickiewicz "Pan Tadeusz"

Widząc, że Tadeusz nie zajmuje się Podkomorzankami podczas wieczerzy w zamku, Sędzia wygłasza mowę na temat staropolskiej grzeczności. Chwali w niej czasy swojej młodości, kiedy to młodzieniec nabierał ogłady towarzyskiej i uczył się dobrych manier, przebywając na dworach. Współczesna młodzież, choć posyła się ją do szkół, nie hołduje już dawnym obyczajom i nie przestrzega zasad grzeczności. Cała mowa Sędziego skierowana jest przede wszystkim do Tadeusza i dałaby się sprowadzić do odwiecznego w konflikcie pokoleń hasła: "Ja w twoim wieku..."

J. Słowacki "Kordian"

W scenie w podziemiach katedry św. Jana, podczas dyskusji o zamachu na cara, ścierają się poglądy starych i młodych. Stary Prezes, wspierany przez swoich rówieśników, opowiada się przeciwko zabiciu cara, powołując się na fakt, że został on koronowany na króla Polski, a Polacy nigdy nie splamili się zbrodnią królobójstwa. Odwołuje się też do racji rozumowych, każąc spiskowcom zastanowić się nad konsekwencjami śmierci cesarza. Młody Podchorąży - Kordian, pełen zapału, kierując się emocjami, nawołuje do dokonania zamachu - car musi zapłacić za swoje zbrodnie wobec Polski. Prezesowi zarzuca, że przed czynem powstrzymuje go jego wiek. Wszystkie argumenty, które przywołuje Prezes, są argumentami starca (Wiecznie śpiewasz to samo! hymn starości piejesz...). W końcu Kordian, nie mogąc przekonać zebranych, decyduje się sam dokonać zamachu. Młodość i starość nie zdołały się porozumieć.

Asnyk "Do młodych"

Poeta próbuje w duchu ewolucjonizmu łagodzić konflikt "młodych" i "starych". Świat idzie do przodu, każda epoka ma swe własne cele. Ale nie należy deptać przeszłości ołtarzy, bo ciągle jeszcze żyją ci, którzy je wznieśli. "Młodzi" winni im są szacunek, bo teraźniejszość bierze swój początek w przeszłości (teoria ewolucjonizmu). Muszą też pamiętać i o tym, że za czas jakiś staną się przeszłością i jacyś inni "młodzi" zbuntują się przeciwko nim (I wasze gwiazdy, o zdobywcy młodzi, w ciemnościach pogasną znów!).

E. Orzeszkowa "Nad Niemnem"

Konflikt pokoleń rozgrywa się na płaszczyźnie sporu Witolda Korczyńskiego z ojcem. W trudnej sytuacji ziemiaństwa po powstaniu styczniowym Benedykt Korczyński odszedł do dawnych ideałów. Toczy nieustanne spory z Bohatyrowiczami o każdą piędź ziemi, każdą sztukę bydła, która weszła na jego pole. Jest przekonany, że nie należy udostępniać chłopom maszyn, bo ci nie potrafią się z nimi obchodzić i jedynie je psują. Witold, jako młody pozytywista, jest zwolennikiem bliskich stosunków dworu i wsi. Chce wśród chłopów szerzyć oświatę, ucząc ich nowoczesnych metod uprawy ziemi i obsługi maszyn rolniczych. Mimo różnicy zdań ojcu i synowi udaje się dojść do porozumienia.

Prus "Lalka"

Prus przeciwstawia sobie dwa pokolenia. Ludzie tacy, jak Rzecki i Wokulski, potrafili poświęcić się ideałom, potrafili swoje życie oddać jakiejś sprawie. Pokolenie współczesne to dorobkiewicze, aferzyści i drobni ciułacze, którzy żyją jedynie dla siebie, bojąc się wszelkiego ryzyka i poprzestając na małych, pokątnych interesach. Według Prusa, to dawne pokolenie idealistów, niestety, już odchodzi (w ostatniej scenie Szuman z goryczą mówi: Jak oni się wynoszą). Pozostają tylko ci, którzy potrafili się dostosować do nowych czasów - sklepikarze, ludzie o wątpliwej uczciwości, karierowicze.

S. Żeromski "Doktor Piotr"

Kiedy po powrocie do domu Piotr Cedzyna dowiaduje się, że ojciec, by płacić za jego studia, zmniejszał dniówki, oskarża go o to, że okradał robotników. Stary Dominik Cedzyna nie widzi niczego złego w tym, co robił. Na tym tle dochodzi między ojcem i synem do konfliktu, którego efektem jest wyjazd Piotra za granicę. Młody Cedzyna przyjmuje tam posadę, która pozwoli mu spłacić zaciągnięty, jego zdaniem, u robotników dług.

S. Żeromski "Ludzie Bezdomni"

Na spotkaniu warszawskich lekarzy Tomasz Judym wygłasza referat, w którym prezentuje swoje radykalne poglądy. W zapale młodości zarzuca starszym od siebie lekarzom sybarytyzm (rozmiłowanie w zbytku i przyjemnościach, unikanie wszelkich trudów) i odejście od zasad etyki. Jednocześnie proponuje, by tym właścicielom fabryk, którzy nie będą chcieli poprawić warunków pracy i życia, odmawiać leczenia. Takie poglądy prowadzą do odrzucenia Judyma przez warszawskie środowisko lekarskie. Konflikt pokoleń rozgrywa się tu na płaszczyźnie sporu młodego, pełnego zapału lekarza ze starszymi, zgnuśniałymi kolegami.

S. Żeromski "Przedwiośnie"

Cezary Baryka przyłącza się w Baku do rewolucjonistów, by przeciwstawić się matce. Na jego postępowanie ma wpływ również fakt, że wyjazd ojca na wojnę uwolnił go do nieustannego dozoru. Hasła rewolcji nie do końca pojął i właściwie nie są ona dla niego istotne. Ważne jest to, że po raz pierwszy w życiu przeciwstawił się rodzicom. Jego zachowanie wyraża irracjonalny bunt przeciwko opiece rodzicielskiej.

G. Zapolska "Moralność pani Dulskiej"

Zbyszko buntuje się przeciwko matce i temu wszystkiemu, co ona uosabia: kołtunerii, mieszczańskim wartościom, prymitywizmowi, specyficznie pojmowanej moralności, którą Dulska ujmuje w bardzo prostą zasadę: brudy należy prać we własnym domu. Wyrazem tego buntu ma być małżeństwo z Hanką, które łamie wszelkie konwenanse - "panicz" poślubi ciężarną służącą. Niestety, Zbyszko dość szybko słabnie w swoim buncie. Jak sam mówi, jest kołtunem, bo się nim narodził. Kiedy Juliasiewiczowa uświadamia mu, że po ślubie z Hanką nie dostanie od matki ani grosza, Zbyszko wycofuje się. Został pokonany - nie ożeni się ze służącą. Konflikt Zbyszka i Dulkiej z jednej strony obnaża obłudę mieszczańskiego życia, z drugiej jest ilustracją przekonania naturalistów, że człowiek zostaje ukształtowany przez środowisko, w którym mu przyszło egzystować. Dramat Zapolskiej ukazuje bunt modernistyczny, który najczęściej przyjmował postać konfliktu pokoleń.

W.S. Reymont "Chłopi"

Antek Boryna pozostaje w nieustannym konflikcie z ojcem, domagając się, by ten przekazał mu ziemię. Spór zaostrza się, gdy Maciej Boryna postanawia ożenić się z Jagną. Między ojcem i synem dochodzi do bójki, po której Antek z żoną i dziećmi opuszcza dom.

---