Polska Ludowa:

Okres ten trwa od 1946 do 1998 roku. Funkcjonuje wtedy własność uspołeczniona oraz gospodarka oparta na centralnym planowaniu. Nastąpiła wtedy likwidacja wszystkich odrębnych funduszy z okresu II RP oraz likwidacja odrębnej składki na poszczególne rodzaje ryzyka. Od 1946 r. funkcjonuje składka łączna na wszystkie rodzaje ryzyka. Stawka składki dla uspołecznionego pracodawcy wynosiła 15,5%, a dla nie uspołecznionych pracodawców było to 30%. Zrezygnowano ze składki podzielonej między pracodawcę i pracownika - wszystkie opłaty ponosił pracodawca. Składka na ubezpieczenie społeczne zasilała budżet państwa i była traktowana w piśmiennictwie jako podatek. Ekonomiści podważali, czy w Polsce w ogóle istnieje ubezpieczenie społeczne, ponieważ mieliśmy do czynienia z nową techniką zaopatrzenia społecznego, ponieważ nie ma składek, a składki są faktycznie podatkiem.

W roku 1945 zlikwidowano Zakład Ubezpieczeń Społecznych, co było związane z chęcią wymiany urzędników przez ówczesne władze. Zadania z zakres ubez. społ. Zostały podzielone między Rady Narodowe i Związki Zawodowe. RN wypłacały świadczenia długoterminowe (emerytalne i rentowe), a ZZ krótkoterminowe (rodzinne, chorobowe, itp.). Instytucje te nie były przygotowane do zarządzania ubez. społ., ich decyzje były zaskarżane, postępowanie odwoławcze przeciągało się, przez co ubezpieczeni zostali pozbawieni możliwości wypłaty świadczenia w terminie. W 1960 roku przywrócono ZUS jako jednostkę organizacyjną administracji państwowej. Obsługiwał całość ubezpieczeń społecznych. Obok ZUS powołano Rady Nadzorcze przy centrali oraz oddziałach terenowych ZUS jako organ społecznej kontroli. Początkowo RN były organem odwoławczym 1-ej instancji od decyzji organu rentowego. Zwiększono udział pracodawcy w wykonawstwie zabezpieczeń społecznych - oprócz opłacania składek, wypełniał dokumenty związane z nabytymi uprawnieniami, pomagał pracownikowi w uzyskaniu uprawnień z zakresu zabezpieczenia społecznego.

Nastąpiła likwidacja ubezpieczenia bezrobocia, ponieważ prowadzono politykę pełnego zatrudnienia. W 1950 wprowadzono państwową służbę zdrowia.

Rozbudowano zakres podmiotowy ubezpieczenia społecznego: 1965 - ubezpieczenie społeczne rzemieślników, 1966 - ubezpieczenie dla niektórych grup ludności, np. rybacy, przewodniczy turystyczni. Powołano Fundusz Ubezpieczenia Społecznego Rzemieślników FUS niektórych innych grup ludności. W 1982 powołano Fundusz Emerytalny Pracowników, w 1986 powołano FUS jako jednolitą strukturę organizacyjno - finansową, w którym połączono wszystkie powołane wcześniej fundusze. Był to fundusz parabudżetowy, tzn. był w nim corocznie uchwalany plan budżetowy w formie planu finansowego. Środki odprowadzone ze składek, które nie zostały wykorzystane pozostawały w Funduszu na następny rok budżetowy. Dalsze grupy, które zostały objęte ubezpieczeniem społ. 1976 - osoby prowadzące działalność gosp.; 1975 - ubez. agentów i zleceniobiorców; 1973 - dekret o członkach rolniczych spółdzielni produkcyjnych; 1973 - ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym twórców i ich rodzin; 1989 - duchowni. Ustawa z 20 XII 1990 roku złamała monopol ZUS na administrację ubezpieczeniami społ. Powołano Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, którego składki są finansowane w 93% z budżetu państwa.

Aktualny status: od roku 1999

Przyczyny zmiany stanu prawnego:

1. Demograficzne - społeczeństwo się starzeje i rośnie liczba osób, które muszą mieć zabezpieczoną wypłatę świadczeń długoterminowych.

2. Gospodarcze - pojawia się problem bezrobocia w związku z racjonalizacją zatrudnienia

3. W roku 1997 wprowadzono zmiany w zakresie świadczeń inwalidzkich. Zrezygnowano z podziału na trzy grupy inwalidzkie i pojęcia inwalidy na rzecz renty z tytułu niezdolności do pracy. Powołano lekarzy-orzeczników, czyli jednoosobowe struktury orzekające o przyznaniu prawa do renty z tytułu niezdolności.

4. Wysoka składka na ubezpieczenie społeczne jaką ponosił pracodawca, co stanowił istotny koszt działalności gospodarczej i zmniejszało konkurencyjność przedsiębiorstw. W końcówce lat 90-tych wynosiła 45%.

5. Niskie świadczenia emerytalne i rentowe. Do 1986 roku nie było zapisu o waloryzacji świadczeń.

Reforma z 1.I.1999 roku - cechy:

1. Powiązanie w większym stopniu składki ze świadczeniem. Przed reformą świadczenie przysługiwało niezależnie od tego, czy była składka. Przyjęto przy reformie nienaruszalną zasadę „świadczenie w zamian za składkę” - za każdy okres, który jest zaliczany do stażu ubezpieczeniowego, musi być odprowadzana składka na ubez. społ.

2. Wprowadzono gwarancję wypłacalności świadczeń dla osób nieobjętych reformą emerytalną, czyli osób urodzonych przed 31 grudnia 1948 roku.

3. Wprowadzono dwa obowiązkowe filary zabezpieczenia ryzyka starości: Fundusz Ubezpieczenia Społecznego administrowany przez ZUS i Fundusz Rezerwy Demograficznej oraz Otwarte Fundusze Emerytalne administrowane przez Powszechne Towarzystwa Emerytalne. Była to częściowa prywatyzacja administracji ubezpieczenia emerytalnego.

4. Wprowadzono podział na 4 gałęzie ubezpieczeń społecznych:

a) emerytalne

b) rentowe

c) chorobowe

d) wypadkowe

Na każdy z tych działów jest odprowadzana odrębna zindywidualizowana składka przez płatnika.

5. Przywrócono ubezpieczenie zdrowotne. Początkowo było realizowane przez Kasy Chorych, obecnie przez Narodowy Fundusz Zdrowia. Zlikwidowano państwową służbę zdrowia.

6. W ramach zmian planowano likwidację przywilejów branżowych. Dopiero w 2009 uchwalono ustawę o emeryturach pomostowych.

7. Nadano ZUS osobowość prawną - jest państwową osobą prawną.

ŹRÓDŁA PRAWA UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH

I. Krajowe

II. Uniwersalne

III. Regionalne

Krajowe

Art. 87 Konst. źródłami prawa powszechnie obowiązującego w Polsce są: Konstytucja, ratyfikowane umowy międzynarodowe, ustawy, rozporządzenia. Te same źródła funkcjonują w ramach źródeł prawa ubezpieczeń społecznych. Nie ma źródeł szczególnych.

Ustawy:

1. Ustawa z 13.X.1998 o systemie ubezpieczeń społecznych

2. Ustawa z 17.XII.1998 o emeryturach i rentach z FUS

3. Ustawa z 25.VI.1999 o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego

4. Ustawa wypadkowa z 30.X.2002

Cechy charakterystyczne norm zabezpieczenia społecznego:

1. Są to nomy ius cogens. Nie przewiduje się autonomii woli stron.

2. Nie występują klauzule generalne.

3. Obwiązuje ścisła wykładnia norm. Nie stosuje się rozumowania per analogiam.

Konstytucja:

Art. 67 ust. 1 obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy, ze względu na chorobę, inwalidztwo, po osiągnięciu wieku emerytalnego. Pojęcie „inwalidztwo” przestało w 1997 roku funkcjonować w ustawodawstwie. Zakres ubezpieczenia społecznego określa ustawa, co uniemożliwia występowanie z roszczeniami windykacyjnymi przeciwko państwu. Konstytucja wyznacza minimalny poziom ochrony, poniżej którego zejść nie można, lecz możliwe jest rozszerzenie takiej ochrony.

Art. 67 ust. 2 obywatel pozostający bez pracy nie z własnej woli i nie mający innych środków utrzymania ma prawo do zabezpieczenia społecznego, którego zakres i formę określa ustawa.

Wbrew własnej woli - traci pracę w sposób przez siebie niezawiniony, tzn. nie rozwiązał umowy o pracę za porozumieniem stron.

Nie ma innych środków do życia - ustawa obowiązująca milczy na temat tego, czy bezrobotny ma nie mieć środków do życia. Jest to zabezpieczenie dla państwa w razie złej sytuacji finansowej.

Art. 68 ust. 1 każdy ma prawo do ochrony zdrowia (nie tylko obywatel).

Ratyfikowane umowy międzynarodowe:

Z art. 89 Konstytucji wynika, że wszystkie umowy międzynarodowe, które dotyczą praw i obowiązków obywateli wymagają ratyfikacji za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie. Ratyfikowana umowa międzynarodowa jest ogłaszana w „Dzienniku Ustaw” i stanowi część krajowego porządku prawnego i może być bezpośrednio stosowana. Jeżeli jej treści nie da się pogodzić z ustawą zwykłą, to pierwszeństwo stosowania ma ta umowa. Polska zawarła umowy m.in. z Czechosłowacją, Mołdawią, Kanadą, USA.

Umowy zawarte z członkami UE od 1.V.2004 zostały uchylone - art. 6 Rozporządzenia 1408 z 1971 roku. Każdy kraj członkowski w dziedzinie zabezpieczenia społecznego zachowuje niezmieniony i swobodnie rozwijany system zabezpieczenia społecznego. Nie przewiduje się ujednolicenia tych systemów, co jest związane ze zróżnicowanym poziomem rozwoju gospodarczego państw członkowskich i odrębną tradycją w tej mierze.

Obowiązujące umowy zawierane są w celu:

1. Uzyskania równego traktowania w dziedzinie zabezpieczenia społecznego obywateli umawiających się stron w sytuacji podejmowania zarobkowania i podleganiu ubezpieczeniu na terytorium drugiego państwa.

2. Sumowania okresu zarobkowania, które zostały spełnione na terenie drugiego państwa.

3. Określenie jakiemu ustawodawstwu podlega ubezpieczony w okresie zarobkowania. Przyjmuje się okres od 6 miesięcy do 3 lat (choć w umowie z USA jest to 5 lat), kiedy podlega ustawodawstwu państwa wysyłającego. Zasadą jest lex loci labori, czyli podleganie prawu państwa, na terytorium którego wykonywana jest praca i z tego tytułu podlega się zabezpieczeniu społecznemu.

4. Ustanowienia instytucji łącznikowych.

Zwykle umowy międzynarodowe nie obejmują unormowań z zakresu pomocy społecznej oraz systemu świadczeń dla ofiar wojen i ich skutków.

Uniwersalne

Normy wydawane przez Międzynarodową Organizację Pracy. Jest to struktura, która została powołana w 1919 roku i była wyspecjalizowanym organem Ligi Narodów. MOP charakteryzuje się oparciem na zasadach:

1. Uniwersalności - każde państwo-członek ONZ może przystąpić do MOP pod warunkiem, że zgodzi się przestrzegać zobowiązań określonych w konstytucji MOP.

2. Trójstronności - na konferencji ogólnej MOP każde państwo jest reprezentowane przez 4 osoby: 2 przedstawicieli rządu + 1 przedstawiciel pracodawców + 1 przedstawiciel organizacji związkowej.

Podstawowym zakresem działania MOP jest uchwalanie konwencji i zaleceń.

Konwencje:

Dotyczą materii prawa pracy, zagadnień zabezpieczenia społecznego oraz polityki społecznej. Konwencje są uchwalane, jeżeli przedmiot konwencji „dojrzał” do uchwalenia w takiej właśnie formie. Wymagają przestrzegania oraz wykonania ratyfikowanych zobowiązań - mają charakter uniwersalny, bo każde państwo, które przystąpiło do MOP ma obowiązek przestrzegania konwencji. Poziom konwencji jest uśredniony po to, aby państwa, które nie mają wysokiego poziomu gospodarczego, który umożliwiałby wprowadzenie postanowień konwencji, mogły tę konwencję w jak największym stopniu ratyfikować. Można częściowo ratyfikować postanowienia i tylko nimi być związanym. Najważniejsze konwencje:

1. Konwencja nr 121 z 1964 r. w sprawie świadczeń w razie wypadków i chorób zawodowych.

2. Konwencja nr 128 z 1967 r. w sprawie świadczeń na wypadek inwalidztwa, starości oraz śmierci żywiciela.

3. Konwencja nr 130 z 1969 r. o pomocy leczniczej i świadczeniach w razie choroby.

Żadna z tych konwencji nie została ratyfikowana przez Polskę.

4. Konwencja nr 102 z 1952 r. o minimalnych normach zabezpieczenia społecznego. Ratyfikowana przez Polskę w 2003 roku w związku z przystąpieniem do Rady Europy. Znaczenie tej konwencji polega na tym, że jako pierwsza określiła wymiar procentowy świadczeń z zakresu zabezpieczenia społecznego i wymieniła 9 podstawowych gałęzi zabezpieczenia społecznego. Przyjęto wymiar świadczeń według modelu rodziny, jaki panował wówczas w Europie zachodniej, czyli wynagrodzenie mężczyzny, który ma na utrzymaniu niepracującą żonę i dwoje dzieci, np. zasiłek chorobowy wynosił 45%, inwalidztwo to 40%, macierzyństwo 45%, emerytura to 40%. Z ustanowionych 9 działów Polska przyjęła zobowiązania z następujących części konwencji:

a) części II dotyczącej opieki lekarskiej

b) części V dotyczącej świadczeń na starość

c) części VII dotyczącej świadczeń rodzinnych

d) części VIII dotyczącej świadczeń macierzyńskich

e) części X regulującej świadczenia w razie śmieci żywiciela

Polska nie przyjęła konwencji w:

a) części III dotyczącej zasiłków chorobowych

b) części IV dotyczącej świadczeń w razie bezrobocia

c) części VI dotyczącej świadczeń w razie wypadków przy pracy i chorób zawodowych

d) części IX dotyczącej świadczeń razie inwalidztwa

Zalecenia:

Forma materii, która jeszcze wymaga uściślenia między państwami członkowskimi. Ma znaczenie dla rozważenia przez państwa członkowskie, czy przedmiot zalecenia może być przedmiotem uregulowania w ustawodawstwie krajowym w takim kierunku, jaki przewiduje zalecenie.

Regionalne

Normy wydawane przez Radę Europy i Unię Europejską.

Rada Europy została powołana w 1949 r. Ma siedzibę w Strassburgu. Jej celem jest podejmowanie działań na rzecz przestrzegania i rozwoju praw człowieka, popierania demokracji parlamentarnej, pluralizmu społecznego oraz wprowadzeniu rządów prawa. W 1991 r. Polska została członkiem RE. Jednym z największych osiągnięć RE jest Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 roku. W związku z tą konwencją powołano Europejski Trybunał Praw Człowieka, do którego można się odwołać w sytuacji, gdy obywatel państwa członkowskiego uznaje, że prawa człowieka zostały naruszone. Akty RE w dziedzinie zabezpieczenia społecznego:

I. Tymczasowe konwencje w dziedzinie zabezpieczenia społecznego z 1953 r.

II. Europejski kodeks zabezpieczenia społecznego z 1964 r.

III. Europejska konwencja o zabezpieczeniu społecznym z 1972 r.

IV. Europejska Konwencja o statusie prawnym pracownika migrującego z 1977 r.

Akty te nie weszły w życie.

V. Europejska Karta Społeczna z 1961 r. Opisuje ona podstawowe prawa pracownika, obywatela. Wymaga ratyfikacji albo 10 artykułów spośród 19, albo 45 ustępów, przy czym każde państwo musi ratyfikować co najmniej 5 artykułów należących do rdzenia karty. Do rdzenia Karty należą:

1. Prawo do pracy - art. 1

2. Prawo do organizowania się - art. 5

3. Prawo do rokowań zbiorowych - art. 6

4. Prawo do zabezpieczenia społecznego - art. 12

5. Prawo rodziny do ochrony prawnej, społecznej i ekonomicznej - art. 16

6. Prawo pracowników migrujących i ich rodzin do ochrony i pomocy - art. 18

Polska przyjęła wszystkie 19 artykułów w całości. W 1996 r. nastąpiło znaczące rozbudowania Karty aż do 31 artykułów, których Polska nie ratyfikowała. Największe znaczenie dla zabezpieczenia społecznego ma art. 12, składający się z 4 ustępów, z których wskazuje dziedziny, w których państwa zobowiązują się do podjęcia działań:

1. Zobowiązanie do ustanowienia systemu zabezpieczenia społecznego.

2. Zobowiązanie do utrzymania systemu zabezpieczenia społecznego na zadowalającym poziomie, równym co najmniej poziomowi niezbędnemu do ratyfikacji konwencji MOP nr 102 z 1952 r.

3. Zobowiązanie do zabiegania o stopniowe podnoszenie poziomu systemu zabezpieczenia społecznego.

4. Zobowiązanie do zawierania umów z innymi państwami w celu zabezpieczenia praw:

a) równego traktowania obywateli własnych i obywateli innych umawiających się stron, gdy chodzi o uprawnienia z tytułu zabezpieczenia społecznego oraz zachowania korzyści wynikających z ustawodawstwa zabezpieczenia społecznego bez względu na zmiany miejsca zamieszkania.

b) przyznania, zachowania lub przywracania uprawnień z zakresu zabezpieczenia społecznego za pomocą takich mechanizmów jak zaliczanie okresów ubezpieczenia, zatrudnienia, które są spełniane obywateli każdej z umawiających się stron na terytorium drugiej strony.

Państwo, które podpisało Kartę podlega kontroli Komitetu Praw Społecznych. Są to niezależni arbitrzy powołani z różnych państw, którzy na podstawie sprawozdań nadesłanych przez państwo, oceniają, czy państwo dopełnia zobowiązań wynikających z Karty.

Unia Europejska powstała w 1952 r. jako Europejska Wspólnota Węgla i Stali. W 1957 r. w Traktatach Rzymskich powołano Europejską Wspólnotę Atomową i Europejską Wspólnotę Gospodarczą. Art. 51 traktatu o ustanowieniu EWG zawierał upoważnienie dla rady EWG do wydania unormowań, które muszą być jednomyślnie przyjęte przez wszystkie państwa członkowskie, mających zabezpieczyć pracownikowi i osobom pozostającym na jego utrzymaniu swobodne przemieszczanie się na obszarze Wspólnoty w taki sposób, że:

1. Uzyska możliwość sumowania wszystkich okresów w jakich przebywał zainteresowany na obszarze różnych państw członkowskich w celu nabycia, zachowania lub odzyskania prawa do świadczeń i do ustalenia wymiaru tych świadczeń.

2. Zapewni mu się możliwość, po nabyciu uprawnień, przesyłania nabytych świadczeń pieniężnych w dziedzinie zabezpieczenia społecznego w ślad za uprawnionym.

Art. 51 podlegał wielokrotnym zmianom, m.in. Traktat Amsterdamski z 1997 r., który zmienił numerację Traktatu Rzymskiego - obecnie jest to art. 42.

Na gruncie tego upoważnienia Rada EWG wydała rozporządzenia:

1. Rozporządzenie 1408 z 1971 r. o stosowaniu tych przepisów do pracowników i członków ich rodzin przemieszczających się na obszarze Wspólnoty.

2. Rozporządzenie wykonawcze nr 574 z 1972 r. o stosowaniu przepisów Rozporządzenia 1408/71. Harmonizacja nie była celem tego rozporządzenia, lecz koordynacja krajowych systemów zabezpieczenia społecznego, z których każdy zachowuje swój autonomiczny i niezależny charakter. Wprowadzają rozwiązania umożliwiające m.in. zastosowanie w stosunku do osoby, która się przemieszcza, wykonuje prace i pozostaje w systemie zabezpieczenia społecznego kilku państw w taki sposób, aby żadnego uprawnienia z zakresu zabezpieczenia społecznego osoba nie utraciła z powodu korzystania ze swobody przemieszczania się. Z drugiej strony osoba, która przemieszcza się i podlega różnym systemom, nie może zyskać więcej niż osoba, która całą aktywność zawodową spełnia wyłącznie na terytorium jednego państwa. W 1981 rozporządzenie zostało rozciągnięte na osoby podejmujące samodzielną działalność zarobkową. Rozporządzenie umożliwia uniknięcie sytuacji sporów:

a) pozytywnych - np. pracownik pracuje równocześnie w 3 państwach i wszystkie 3 państwa występują z żądaniem opłacenia składek przez pracownika. Rozdział II Rozporządzenia o zasadach ustalania właściwego ustawodawstwa, określa który z tych 3 systemów ma zastosowanie do pracującego.

b) negatywny - żadne z tych 3 państw nie chce go przyjąć do swojego systemu ubezpieczenia społecznego. Przepisy Rozporządzenia określają, któremu systemowi polega pracujący.

Koordynacja polega też na wprowadzeniu współpracy między instytucjami państw członkowskich, które wymieniają między sobą informacje z zakresu zabezpieczenia społecznego - tzw. instytucje łącznikowe. Koordynacja opiera się o zasady, jakie daje się wyprowadzić z treści obydwu rozporządzeń:

a) Zasady normy - sformułowane w jednym z przepisów rozporządzenia w sposób ogólny:

- równego traktowania obywateli własnego państwa i obywateli pozostałych państw członkowskich w dziedzinie zabezpieczenia społecznego - art. 3

- stosowania ustawodawstwa tylko jednego państwa - art. 13 ust. 1

b) Zasady wyodrębnione na podstawie uogólnionej analizy zespołu norm:

- zachowania praw nabytych

- zachowania praw w trakcie nabywania

- lojalnej współpracy między instytucjami zabezpieczenia społecznego

Dla realizacji zasad ustawodawca wspólnotowy wprowadził mechanizmy umożliwiające realizację tych zasad:

a) Technikę sumowania okresów ubezpieczenia, zatrudnienia lub zamieszkania, spełnionych na terytorium innych państw członkowskich. Wprowadzono fikcję, dzięki której okresy zaliczone mają być traktowane tak, jakby zostały spełnione pod rządami ustawodawstwa właściwego.

b) Uznawanie zdarzeń objętych ochroną spełnionych na terytorium innego państwa członkowskiego tak, jakby nastąpiły pod rządami ustawodawstwa właściwego, np. urodzenie dziecka, wypadek przy pracy.

c) Jeżeli system właściwy uzależnia wymiar świadczeń od posiadania na utrzymaniu członków rodziny, to przyjmuje się, że członkowie rodziny musza być uwzględnieni przy wymiarze świadczeń, jeżeli zamieszkują gdziekolwiek na terenie Wspólnoty.

d) Prawo bezrobotnego do poszukiwania pracy na terenie każdego państwa członkowskiego na zasadach określonych w Rozporządzeniu 1408. Bezrobotny musi nabyć prawo do zasiłku na terenie tego państwa, gdzie stał się bezrobotnym. Powinien przez 3 tygodnie korzystać z tego prawa do zasiłku, a następnie po 3 tygodniach wyjechać do innego państwa w celu poszukiwania pracy. Instytucja właściwa zobowiązana jest przesłać należny mu zasiłek w ślad za nim do tego państwa, w którym poszukuje pracy. Poszukiwanie pracy na terytorium innego państwa nie może być dłuższe niż 3 miesiące (wydłużenie tego terminu do 6 miesięcy jest na etapie vacatio legis). Jeśli nie wróci przed upływem tego terminu, to traci prawo do pozostałej części zasiłku.

Rozporządzenie ma charakter bezwzględnie obowiązujący i wiąże wszystkie państwa członkowskie. Nie wymaga implementacji w krajowym porządku prawnym.

Dyrektywy mają charakter bezwzględnie i powszechnie obowiązujący, jednakże wymagają implementacji przez państwa członkowskie.

1. Dyrektywa 79/7 dotycząca stopniowego wdrażania zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zabezpieczenia społecznego.

2. Dyrektywy z lat dwutysięcznych dotyczące zabezpieczenia na wypadek starości. dziedzinie zabezpieczenia społecznego.towania kobiet i mężczyzn

38383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838

Decyzje są kierowane do ściśle oznaczonego kręgu adresatów, np. grupy państw, jedno państwo, osoby fizyczne, osoby prawne.

Warunkiem obowiązywania rozporządzenia jest jego publikacja w „Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich”. Ani wobec dyrektyw, ani wobec decyzji nie ma wymogu publikacji, jednak są one publikowane.

Prawo miękkie (soft law):

Zalecenia są podejmowane przez Komisję Wspólnot Europejskich, gdy istnieje mała szansa na uzyskanie zgody państw członkowskich na wprowadzenie materii określonej w zaleceniu.

Zalecenie z 1990 r. europejski wykaz chorób zawodowych składające się z dwóch list chorób zawodowych:

1. Zawierała listę chorób zawodowych, które występują we wszystkich listach państw członkowskich.

2. Zawierała listę jednostek chorobowych, co do których istniało wysokie prawdopodobieństwo, że są pochodzenia zawodowego.

Zalecenie miało na celu „zachęcenie” państw członkowskich do rozważenia, czy w swoim systemie krajowym taką listę mogłoby wprowadzić.

• ZABEZPIEZENIE SPOŁECZNE

• (wiąże się z art. 67 Konstytucji)

Pojęcie to, w piśmiennictwie ujmowane szeroko, obejmowało różne techniki służące zaspokajaniu uzasadnionych społecznie potrzeb. Do takich technik, co do których jest absolutna zgodność w piśmiennictwie i w orzecznictwie, należą 3 techniki ubezpieczenia społecznego. Te 3 techniki nie wyczerpują problemu pojęcia zabezpieczenie społeczne. Możne mieć wątpliwości czy pewne regulacje mieszczą się w pojęciu zabezpieczenia społ., np. przepisy podatkowe, które ułatwiają obliczenie podatku osobom samotnie wychowującym dzieci; dodatki mieszkaniowe; stypendia dla studentów - nie ma co do tego zgodności. W piśmiennictwie zachodnim pojawił się problem pomocy ułatwiającej dostęp do pomocy prawnej osobom, które nie są w stanie opłacić takiej pomocy. Być może te kierunki objęte zostaną w przyszłości pojęciem zabezpieczenia społ., obecnie nie ma co do tego zgodności.

1. Technika ubezpieczenia społecznego

Mówiąc o stosunku ubezpieczenia społ., to trzeba pamiętać, że jest to stosunek, który powstaje na podstawie ustawy - ex lege. Jest to stosunek osobisty, podmiotowy, trwały i gaśnie wraz ze śmiercią ubezpieczonego. Jeżeli ubezpieczony pozostawił po śmierci rodzinę, to powstają pewne określone w ustawie konsekwencje tego, że za życia pozostawał on w stosunku ubezpieczenia społ. - ochrona dla tej rodziny. Stosunek ubezpieczenia społ. jest adresowany dla wszystkich osób zarobkujących - chodzi zarówno o stosunek pracy jak i o działalność zarobkowa prowadzona na własny rachunek oraz każdy inny tytuł prawny który jest objęty z mocy ustawy obowiązkiem ubezpieczenia. Czy dana działalność zarobkowa jest objęta ubezpieczeniem społ. o tym decyduje ustawodawca. W tej technice zarobkowanie jest tytułem ochrony ubezpieczenia społ.

Treść stosunku ubezpieczenia społ. jest regulowana i kształtowana przez przepisy prawa ubezpieczenia społ., czyli strony (ubezpieczony i organ rentowy) nie mogą swoimi oświadczeniami woli kształtować odmiennie sytuacji prawnej. Prawo do świadczeń, które jest określone w przepisach prawa ubezpieczenia społ., powstaje z mocy ustawy po spełnieniu ostatniego warunku wymaganego przez prawo. Przesłanki nabycia tych uprawnień są ściśle z góry określone przez ustawę. Jest to traktowane jako bezpieczeństwo socjalne wszystkich osób, które podejmują prace zawodową, bo ustawa daje możliwość do zapoznania się z warunkami ubezp. społ. w przypadku np. macierzyństwa, inwalidztwa. Ochrona przewidziana w ustawie dotyczy zjawisk typu biologicznego, czyli zjawisk dotyczących biologicznej sfery życia człowieka - śmierć, choroba. Albo o zjawiska typu społecznego np. bezrobocie. W polskim systemie prawnym obecnie bezrobocie nie jest objęte systemem ubezp. społ., ale w II RP było - kwestia wyboru zakresu przedmiotowego. Zjawiska stanowiące przedmiot ochrony są ściśle i wyczerpująco określone w ustawie - wyliczenie taksatywne. Są nazwane i zdefiniowane.

Ochrona, związana z zaistnieniem powyższych zjawisk, polega na przyznaniu świadczeń pieniężnych, które zastępują utracony dochód. W polskim systemie prawnym prawo do świadczeń jest określone w pewnym procencie do pobieranego wynagrodzenia. Nigdy nie ma pełnej wzajemności, jest to najwyżej wzajemność ogólnego typu, wielkość wpłaconych składek do poszczególnych działów ubezpieczenia równoważy w pewnym stopniu zakres tej ochrony. Prawo do świadczeń ubezp. społ ma charakter roszczeniowy. Po spełnieniu wszystkich warunków określonych w ustawie ubezpieczony może ich dochodzić w drodze postępowania spornego wg kpc - np. gdy organ rentowy odmówił wypłaty świadczeń lub nie odpowiedział na wniosek. Wg art. 1 kpc sprawy z zakresu ubezpieczeń społ. należą do tzw. spraw cywilnych w znaczeniu formalnym. Z materialnego punktu widzenia są to sprawy, które mają charakter dwuetapowy. Gdy sprawa toczy się przed organem rentowym, to jest to sprawa typu administracyjnego. A w drugim etapie postępowania odwoławczego przechodzimy na grunt postępowania cywilnego.

Ustalenie prawa do świadczeń z zakresu ubezp. społ. następuje w drodze decyzji podejmowanej przez ZUS o charakterze deklaratoryjnym(ustalającym). Decyzje organu rentowego polegają na określeniu, czy ubezpieczony spełnił wszystkie warunki do nabycia prawa do świadczeń - stwierdzają tylko, bo samo prawo powstaje ex lege. Wszystkie decyzje organu rentowego są podejmowane na wniosek zainteresowanego. Jeśli nie ma wniosku, a prawo powstało z mocy prawa, to i tak nie dojdzie do realizacji prawa.

Obok tych decyzji istnieją również decyzje o charakterze kształtującym, czyli decyzji tworzących prawo. Decyzje te wydaje wyłącznie Prezes ZUS. Na mocy art. 83 ustawy o emeryturach i rentach z funduszu ubezpieczenia społ. Prezes ZUS został upoważniony do wydawania decyzji w sprawie wyjątkowych świadczeń z zakresu ubezp. społ. - decyzje ustalające prawo konkretnej osoby fizycznej do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy lub do renty rodzinnej. Te świadczenia wyjątkowe dotyczą osób, które z różnych powodów obiektywnych(od nich niezależnych) kiedyś pozostawały w ubezpieczeniu, ale nie spełniły wszystkich warunków koniecznych do nabycia prawa do świadczenia na podstawie ustawy. Ta decyzja kształtująca, jeżeli jest pozytywna, pozwala danej uprawnionej osobie fizycznej na korzystanie ze świadczeń, które nie mogą być wyższe niż odpowiednie takie świadczenia określone w ustawie (art. 83). Chodzi o szczególne okoliczności: wiek - podeszły wiek lub bardzo młody wiek, chodzi o osobę całkowicie niezdolną do pracy, aby nie pozostawała ona bez niezbędnych środków utrzymania. Te świadczenia wyjątkowe są finansowane z budżetu państwa. Nie są to sprawy, które nalezą do indywidualnych spraw z zakresu prawa ubezp. społ. W związku z tym od negatywnej decyzji Prezesa ZUS nie przysługuje odwołanie do sądu powszechnego w trybie art. 1 kpc. Przyjmuje się, że prezes ZUS działa tutaj w ramach upoważnienia ustawowego, jest to norma kompetencyjna, która pozwala mu na przyznanie określonych świadczeń, których charakter nie jest do końca określony. Na pewno nie są to świadczenia z ubezp. społ., pozostaje pytanie czy są to świadczenia typu pomocowego - forma pomocy społ. usytuowana w przepisach o ubezp. społ. Pani prof. Się za tym opowiada. Odwołanie od decyzji Prezesa ZUS płynie do sądu administracyjnego, ponieważ decyzja Prezesa ZUS jest decyzją uznaniową.

Prawo do świadczeń pieniężnych z ubezp. społ. pozostaje w ścisłym związku ze składką. Składka jest obliczana w określonym procencie od uzyskiwanych dochodów. Składka ta jest jednakowa dla wszystkich osób, co jest przejawem równości podmiotów objętych z mocy ustawy ochroną w dziedzinie ubezp. społ. Ustalona jest jednolita stopa procentowa bez względu na cechy osobiste podmiotu, który jest tą ochroną objęty. Składki te wpływają do funduszu ubezpieczenia społ. Obok składki, fundusz jest drugą konieczną cechą techniki ubezpieczenia społ. Te fundusze ubezpieczeniowe stanowią organizacyjną finansową strukturę, w ramach której gromadzona jest składka. Przy czym fundusze te mogą mieć różny charakter. Mogą one

• mieć osobowość prawną (jak w okresie II RP) - OFE w ramach II filaru obecnie, Fundusz Rezerwy Demograficznej powołany w obrębie ubezp. społ. w celu wsparcia części funduszu ubezp. społ., fundusze powołane dla ubezp. społ. rolników;

• mieć charakter państwowego funduszu celowego - FUS (Fundusz Ubezpieczenia Społecznego), jest budżetową strukturą prawa i jest powoływany co roku łącznie z budżetem i ma postać planu finansowego. Ten plan finansowy obejmuje planowane wpływy i wydatki zwykle w każdym udziale. Efekty tej prognozy są pod koniec roku oceniane.

Fundusze są źródłem finansowania świadczeń ze sfery ubezp. społ. Wpływy to gł. składki, ale też np. dotacje. Wydatki to świadczenia.

Jeżeli chodzi o warunki nabycia prawa do świadczeń są co do zasady uregulowane jednakowo dla wszystkich ubezpieczonych, ale jest to zasada. Ale są wyjątki ze wzgł. na różne kryteria: wiek - data urodzenia przy świadczeniach emerytalnych, charakter wykonywanej pracy - wykonywanie pracy w szczególnych warunkach lub wykonywanie pracy o szczególnym charakterze. Natomiast płeć stanowi pewne kryterium, ale nie tak zasadnicze jak do niedawno - wpływ UE m. in. ( Dyrektywy 79/7 z 1978 r. o stopniowym wprowadzaniu równouprawnienia kobiet i mężczyzn w dziedzinie zabezpieczenia społ.).

Podsumowując tę technikę zabezpieczenia społ., jaką stanowi technika ubezpieczenia społ. trzeba podkreślić, że jest to technika skierowana do grup społ. - zawodowych, które utrzymują się z dochodów z własnej pracy. Adresatem tej techniki są pewne grupy a nie pojedyncze osoby. Osoby fizyczne , które nie mieszczą się w cechach typowych określonych dla pewnych grup zawodowych (praca nakładcza, umowy cywilnoprawne nie są objęte ochroną w prawie ubezp. społ. Prawo to jest adresowane do szeroko ujętych grup zawodowych. Osoby, które się w tych grupach nie mieszczą muszą się ubezpieczyć w ubezpieczeniu gospodarczym typu osobowego. Cechą tego ubezpieczenia jest przymus - obowiązek odprowadzania składki. Ponadto katalog ryzyk jest z góry ściśle określony.

2. Technika zaopatrzenia społecznego

Stosowana szczególnie w UK, Australii, Nowej Zelandii, Szwecji, Danii. Technika ta rozwinęła się także w krajach , gdzie typową techniką ochrony była technika ubezpieczenia społecznego. Ubezpieczenie to dotyczyło ludności zarobkującej, ale obok tej grupy społecznej występowały też inne potrzeby w ramach tej lub innych grup, które wymagały punktowej ochrony. I ta technika właśnie służy zaspokajaniu punktowych potrzeb. Technika ta dotyczy pewnych wybranych grup, które zostały wyodrębnione w ustawie ze względu na określony tytuł ochrony. W ustawie zawarty jest stały zamknięty katalog tych tytułów ochrony. Tytuły te najczęściej dotyczyły bezpieczeństwa i ochrony państwa - dotyczyły żołnierzy, służb mundurowych, zawodów paramilitarnych, służb państwowych, CBŚ, ABW, Straż Pożarna, Policja, CBA. Były to od zawsze grupy chronione tą techniką zaopatrzenia społecznego ze względy na ich charakterystyczne cechy. Ponadto tą techniką są objęci kombatanci, byli żołnierze. Te świadczenia są wypłacane z budżetu Państwa a nie ze składek. Mieszczą się w nich również świadczenia rodzinne, które do 1995 roku były częścią ubezp. społ. , obecna regulacja z 2004 r. zalicza je do zaopatrzenia społ. Poza tym w tej kategorii mieści się również renta socjalna (ustawa z 2003 r. ), świadczenia przedemerytalne(ustawa z 2004 r.) Technika ta nie pozostaje w żadnym związku z pracą wykonywaną przez uprawnionego. Może ona obejmować zarówno osoby zarobkujące jak również bezrobotne - kryterium stanowi wysokość dochodu np. przy świadczeniach rodzinnych. Charakterystyczna cechą jest to, że świadczenia płyną bezpośrednio z budżetu Państwa, a nie z funduszu stworzonego z oddzielnych składek. W przypadku świadczeń rodzinnych podmiotem udzielającym tych świadczeń jest wójt, burmistrz albo prezydent. Jest to zadanie gminy zlecone przez administrację rządową i środki na ten cel są przyznawane bezpośrednio z budżetu Państwa. Koordynacją tych świadczeń zgodnie z Rozp. Nr 1408, 574 powierzono marszałkowi województwa.

Przesłanki nabycia świadczeń na gruncie tej techniki są z góry ściśle w ustawie określone. Zatem podobnie jak w poprzedniej technice prawo do nabycia świadczeń powstaje z mocy prawa po spełnieniu określonych przesłanek. Te świadczenia również mają charakter roszczeniowy, czyli jeżeli wniosek uprawnionego nie został rozpatrzony pozytywnie, to może skierować sprawę do sadu. Przy czy od charakteru świadczenia zależy czy to będzie sąd powszechny (sprawa cywilna 1 kpc, np. renta socjalna) czy sad administracyjny (np. świadczenia rodzinne).

Świadczenia typu zaopatrzeniowego są przyznawane w sposób schematyczny, czyli podstawą nie jest wysokość dochodu, ale spełnienie określonych przesłanek ustawowych., a sama wysokość świadczenia jest równa dla wszystkich. Świadczenia te co do zasady są realizowane na wniosek uprawnionego(pełnomocnika).

Podstawową cechą tej techniki jest to, że zaspokaja ona punktowe potrzeby grup społecznych przez dodatkowe świadczenia. Świadczenia te wypłaca organ rentowy albo wójt, burmistrz lub prezydent w ramach zadań zleconych, na które te organy uzyskują dodatkowe fundusze z budżetu Państwa.

3. Technika pomocy społecznej (opiekuńcza)

Jest ona stosowana jako najbardziej powszechna. W piśmiennictwie francuskim określa się tą technikę jako takie „sito”, na które opadają wszystkie przypadki szczególne, które nie zostały zaspokojone ani przez ubezpieczenia społ. ani zaopatrzenie społ. Pomoc społ. jest adresowana do najszerszego kręgu podmiotów, dlatego że podmiotem pomocy społ. może być zarówno obywatel, jak i cudzoziemiec. Może to być również pojedyncza osoba fizyczna jak i grupa osób np. cała rodzina. Tutaj ustawodawca „rodzinę” traktuje inaczej, gdyż za członków rodziny uważa się też osoby pozostające w luźnym związku - konkubinat. Świadczenia pomocowe są wypłacane wyłącznie na terytorium naszego państwa. Jest to charakterystyczna cecha tej techniki. W przypadku pozostałych technik świadczenia mogą być pobierane poza terenem RP, natomiast w tym przypadku osoba uprawniona nie może opuścić terytorium naszego kraju. Zasada - nabyte świadczenia w dziedzinie ubezp. społ. płyną w świat za ubezpieczonym gdziekolwiek by on nie zamieszkał na obszarze UE (wyrok Tryb. Europ.) - ale to dotyczy ubezp. społ. i zabezp. społ. Natomiast jeżeli chodzi o świadczenia w ramach pomocy społ., to z chwilą przekroczenia granicy RP dla osoby uprawnionej kończy się prawo do pobierania tych świadczeń. Dotyczy to zarówno obywatela polskiego jak i cudzoziemca. Czyli dla tej techniki jest charakterystyczna zasada terytorializmu.

Świadczenia te podlegają indywidualizacji, czyli są przyznawane w zależności od potrzeb osoby lub rodziny, która z tej pomocy korzysta. Jest to wymiar zróżnicowany w zależności od sytuacji ekonomicznej i faktycznej, w jakiej dana osoba lub rodzina występuje. Nie ma tu schematyzmu, ale występuje indywidualizacja wymiaru i rodzaju tych świadczeń. Zwykle o tym decyduje pracownik socjalny zajmujący się przyznawaniem tych świadczeń na obszarze gminy. Pracownik ten ustala potrzeby danego uprawnionego na podstawie wywiadu środowiskowego, co również jest cechą charakterystyczną tej techniki. Sam wywiad powinien być dokonywany w sposób bardzo oględny z poszanowaniem dóbr osobistych podmiotu, w stosunku do którego te działania są podejmowane, co jest bardzo silnie podkreślone w ustawie o pomocy społ. Ustawa o pomocy społecznej z 12 marca 2004 roku określa przykładowo przesłanki, których wystąpienie uzasadnia przyznanie pomocy społecznej. Te przesłanki są zwykle łączone z niskim poziomem dochodów lub brakiem dochodów. Są to np.: alkoholizm, narkomania, trudne warunki prowadzenia gospodarstwa domowego (np. ze względu na ciężką chorobę jednego domownika), opuszczenie zakładu karnego i pozostawanie bez żadnych środków pomocy.

Świadczenia z pomocy społ. nie mają charakteru roszczeniowego, czyli są one przyznawane na podstawie dyskrecjonalnej (uznaniowej) decyzji podmiotu, który tej pomocy udziela. Jeżeli została wydana decyzja o przyznaniu określonej osobie określonej pomocy, to taka decyzja stanowi już podstawę formalną dochodzenia przyznanego świadczenia, gdyby mimo wydania decyzja nie została wykonana. Wtedy postępowanie odwoławcze toczy się według kodeksu post. administracyjnego i sprawa może trafić do sądu administracyjnego.

W tej technice nie przewiduje się składki a te świadczenia pomocowe są finansowane zwykle z budżetu terytorialnego - budżetu gminy lub powiatu. Bo świadczenia finansowane z budżetu Państwa są kwalifikowane jako świadczenia typu zaopatrzeniowego. Tutaj mamy niższy pułap źródła finansowania. W tej technice mamy do czynienia z wielością podmiotów, które tej pomocy udzielają. Nie tylko szeroko rozumiane organy administracji państwowej, kościół, organizacje pomocowe (np. PKP).

Kolejną charakterystyczną cechą tych świadczeń jest różnorodność świadczeń. Świadczenia pozostałych technik są gł. typu pieniężnego, oprócz świadczeń zdrowotnych. Te świadczenia mogą być pieniężne - zwrotne lub bezzwrotne, ale też mogą być typu rzeczowego: wydawanie posiłków, zakup ubrań, potrzebnych sprzętów gospodarstwa domowego, umieszczenie w domu pomocy lub opieki. Jeżeli osoba pobierająca świadczenia pomocowe marnotrawi swoje środki pieniężne lub przyznane środki pomocowe, to taki podmiot może być pozbawiony na przyszłość takiej pomocy. Jest to przesłanka negatywna przyznania tej pomocy. Ale jednocześnie w ustawie wyraźnie się podkreśla, że pozbawienie takiej rodziny pomocy, gdy są w niej dzieci, nie powinno pogorszyć standardu życiowego tego dziecka. W takiej sytuacji pracownik socjalny powinien znaleźć inny zastępczy i bardziej odpowiedni sposób świadczenia tej pomocy.

Pomoc społ. jest też przyznawana na wniosek i jest tutaj szerokie grono wnioskodawców. Przyjmuje się, że każdy kto wie o trudnej sytuacji danej rodziny może wystąpić z wnioskiem, który następnie będzie rozpatrywany.

Inną cecha tej techniki jest możliwość ściągnięcia środków na taką pomoc od osób bliskich danej osoby zobowiązanych do alimentacji. Uważa się, że cywilnoprawny obowiązek alimentacji wynikający z kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wyprzedza powinność organów pomocowych do udzielania tej pomocy. Te środki mogą być również ściągnięte z masy spadkowej, jaka pozostała po zmarłym benieficjencie tej pomocy.

Podsumowując technika ta stanowi uzupełnienie roszczeniowych form zaspokajania uzasadnionych społecznych potrzeb. Jest ona wykorzystywana do wyrównywania selektywnie wybranych potrzeb występujących w społeczeństwie.

Pracownicze programy emerytalne - III filar zabezpieczenia ryzyka starości.

Jest to dobrowolny III filar zabezpieczenia ryzyka starości organizowany przez pracodawcę dla swoich pracowników. Jest traktowany jako coś odrębnego, bo to nie jest ubezp. społ., gdyż jest to dowolne struktura organizacyjna. Nie jest to również zaopatrzenie społ., bo tu nie ma finansowania z budżetu państwa - składka pracodawcy i ewentualnie pracownika. Nie jest to również pomoc społ. Więc powstaje pytanie czy to jest jeszcze jakaś nowa technika, coś odrębnego, czy też jest to pewna odmiana techniki, która jest usytuowana obok ubezpieczenia społ. Nie mieści się ona w pojęciu ubezpieczenia społ., ale może być traktowana jako szeroko ujęte zabezpieczenie społ. Pani Prof. Uważa taką właśnie koncepcję za słuszną. Bo po pierwsze jest to struktura dotycząca osób zarobkujących; występuje dobrowolna składka odprowadzana przez pracodawcę jako forma dodatkowego wynagrodzenia, nie jest ona charakteru ubezp. społ.; kumulacja tych środków z różnych form programów pracowniczych jest przeznaczona na zaspokojenie potrzeb po osiągnięciu wieku emerytalnego. Wg Pani Prof. te cechy kwalifikują tę formę jako pewną odmianę specyficznego zabezpieczenia społ.

Indywidualne konta emerytalne - Pani Prof. nie włącza tej formy do zabezpieczenia społ. Zostały powołane w 2004 roku. Jest to po prostu indywidualne oszczędzanie w banku tylko pod taką nazwą, ale to nie ma związku ze stosunkiem pracy, z zarobkowaniem.. Ustawodawca umożliwił przerzucanie środków pomiędzy indywidualnym kontem a pracowniczym programem emerytalnym, ale to za mało by to zakwalifikować do zabezpieczenia społ. Jest to tylko jedna z ofert towarzystw ubezpieczeń emerytalnych na rynku takich usług.

Te powyżej wymienione formy zabezpieczenia społ. odgrywają bardzo ważną rolę w społeczeństwach. Po II wojnie światowej była tendencja, aby odchodzić od koncepcji pomocy społ., ale już na początku lat 70-tych do niej powrócono. Pomoc społ. zaczęła odgrywać znaczącą rolę, bo zaczęły się pojawiać liczne grupy z tzw. marginesu społ., które wymagały wsparcia społ. Żeby nie budzić niepokoju wśród grup posiadających, trzeba było stworzyć formy pomocy dla tych najbardziej potrzebujących.

• Zasady ubezpieczenia społecznego

1. Zasada przymusu - zasada ta jest związana z samą konstrukcją instytucji ubezp. społ. Żeby odegrać istotną społ. rolę instytucja ta musiała zrezygnować z dobrowolności. Biesmarck - zerwał z ideą liberalizmu społ. na rzecz interwencjonizmu państwowego. Przymus stał się konieczną cechą ubezp. społ., żeby nie pozwolić wszystkim znajdującym się w grupie społ.-zawodowej na swobodny wybór, ale żeby doprowadzić do przymusowej przynależności - przymus składek, czyli przymusowy obowiązek finansowania ubezp. społ. Łączy się z to z możliwością zgromadzenia wystarczającej ilości środków finansowych, która starczy na zaspokajanie potrzeb tych grup objętych przymusem.

2. Zasada automatyzmu prawnego - każdy kto jest objęty przymusem płacenia składek, jest automatycznie objęty ubezpieczeniem społ. Stosunek ubezpieczenia społ. nie powstaje w wyniku złożenia oświadczenia woli, ale wiąże się ze stosunkiem pracy - następczy skutek to powstanie z mocy ustawy stosunku ubezpieczenia społ. bez składania dodatkowych oświadczeń woli.

3. Zasada powszechności - konstrukcja ubezp. społ. jest adresowana do szerokich grup społ.-zawodowych - wszyscy, którzy są pracownikami, osoby spełniające wszystkie cechy ustawowe i prowadza działalność objętą ubezp społ.

4. Zasada solidarności społecznej - ubezp. społ. obejmuje wszystkie uprawnione osoby bez względu na ich indywidualne cechy. Następuje wyrównanie potrzeb całej grupy społ.-zawodowej objętej przymusem - bogaci płacą na biednych, chorzy na zdrowych.

5. Zasada równego traktowania ubezpieczonych - to tzw. zasada - norma wyrażona w art. 2a ust. o systemie ubezp. społ. Wszystkie osoby objęte ubezp. społ. podlegają tej zasadzie w zakresie przystępowania do ubezpieczenia, odprowadzania składek, wypłatę świadczenia. Istnieje również możliwość dochodzenia na drodze sądowej realizacji tej zasady w sytuacji, gdy określona osoba uznaje, że naruszono wobec niej tę zasadę.

6. Zasada terytorializmu - prawo do ubezp. społ. obowiązuje w granicach RP. Ale są przepisy, które pozwalają na traktowanie jako terytorium państwa terytorium znajdujące się poza RP - np. terytoria ambasad i urzędów konsularnych - art. 8 ust. 14 ustawy o systemie ubezp. społ. Zasada ta doznała pewnego zmodyfikowania od momentu, gdy Polska uzyskała status państwa członkowskiego UE, bo mogłaby stanowić przeszkodę co do zasady swobodnego przemieszczania się na terenie UE.

7. Zasada gwarancji Państwa w zakresie wypłacalności świadczeń z zakresu ubezp. społ. - jest to zasada prawna i formułuje ją art.2 ust. 3 ustawy o systemie ubezp. społ. Jest również art. 62 zd. 2 ustawy o systemie ubezp. społ., który dotyczy Funduszu Rezerwy Demograficznej - budżet Państwa gwarantuje wypłacanie świadczeń emerytalnych. Istnieje również gwarancja dotycząca wypłacalności środków z OFE - art. 180 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych. W razie niewypłacalności świadczeń z OFE, zabezpieczenie i sposób zabezpieczenia określi ustawa - tylko zapowiedź ustawy, jeszcze taka ustawa nie powstała i nie wiadomo czy powstanie, mimo że niedobory już powstały.

Inni autorzy mogą podawać jeszcze inne zasady, ale te powyżej wymienione są akceptowane przez wszystkich piszących na temat ubezp. społ.

WYŁĄCZENIA W UBEZPIECZENIU DOBROWOLNYM I OBOWIĄZKOWYM

Mając na uwadze zmiany wprowadzone 1 stycznia 1999 r., należy podkreślić, że nastąpiła likwidacja odrębnych ustaw ubezpieczeniowych, które do tej pory dotyczyła poszczególnych grup zawodowych. Z jednej strony dotyczyły ubezpieczenia społecznego pracowników, a z drugiej strony część z nich dotyczyła grup niepracowniczych. Po 1 stycznia 1999 r. nastąpiło scalenie zakresu podmiotowego ubezpieczenia społecznego, ujednolicenie składek oraz ujednolicenie warunków nabycia prawa do świadczeń z wyjątkiem prawa do emerytury, gdzie wprowadzono dyferencjację, uzależnioną od przesłanki wieku.

Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych, która jest podstawowym aktem prawnym w zakresie kształtu ubezpieczenia społecznego, określa w art. 6 wyczerpujący katalog osób objętych z mocy ustawy obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym. Poza systemem ubezpieczenia społecznego pozostały grupy podmiotów:

I. Prokuratorzy i sędziowie

Sędziowie zostali wyłączeni na podstawie art. 180 Konstytucji. Korzystają z zaopatrzenia emerytalnego finansowanego z budżetu państwa. Sędziowie po osiągnięciu określonego wieku, przechodzą w stan spoczynku i korzystają z uprzywilejowanego wymiaru świadczeń, określonych w ustawie prawo o ustroju sądów powszechnych. Określenie z ustawy „zaopatrzenie” oznacza, że w tym systemie sędziowie nie opłacają składek. Prokuratorów dotyczy taka sama regulacja prawna, ale unormowana w ustawie o prokuraturze. W stanie spoczynku obie grupy otrzymują zaopatrzenie w wysokości 70% uposażenia aktywnych zawodowo sędziów lub prokuratorów. Z punktu widzenia prawa pracy, sędziowie i prokuratorzy pozostają w stosunku pracy opartym na mianowaniu. W sytuacji, gdy sędzia (sędziowie mogą łączyć swoje stanowisko tylko z posadą profesora na uczelni) lub prokurator byliby objęci także systemem powszechnego ubezpieczenia społecznego, mogą korzystać wyłącznie z zaopatrzenia emerytalnego finansowanego z budżetu państwa. Orzeczenia SN: sędzia, który przeszedł w stan spoczynku, podjął działalność gospodarczą albo wykonywał pracę na podstawie umów zlecenia czy agencji, podlega systemowi powszechnemu na ogólnych zasadach.

II. Rolnicy

Ustawa z 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolniku. Jest to unormowanie szczególne w stosunku do systemu powszechnego ubezpieczenia. W sprawach nienormowanych ustawa w art. 52 odsyła do systemu powszechnego. Istnieją również postanowienia, które szczegółowo odsyłają do systemu powszechnego. Powstaje tu problem zbiegu systemów powszechnego i rolniczego. Ustawodawca kształtując ubezpieczenie społeczne rolników, w 1997 r. wprowadził w art. 5a możliwość prowadzenia działalności rolniczej i równoczesnego wykonywania poza rolniczej działalności - wystarczył jeden rok prowadzenia gospodarstwa rolnego i podjęcia działalności gospodarczej, żeby w zbiegu pozostawać w systemie ubezpieczenia społecznego rolników, a nie osób prowadzących działalność gospodarczą. Ubezpieczenie społeczne rolnicze jest zorganizowane w dwóch działach:

1. Ubezpieczenie emerytalno-rentowe. Jest deficytowy i do tego działu państwo dopłaca środki z budżetu.

2. Ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie. Jest to dział samofinansujący się, tzn. cała składka opłacana przez rolników wystarcza na wypłacenie wypłat z tego działu.

Współcześnie w art. 5a są bardziej zaostrzone wymogi od rolnika, który podejmuje równocześnie działalność gospodarczą, po spełnieniu których może nadal pozostać w systemie ubezpieczenia społecznego rolników, m.in.:

1. Gospodarstwo rolne musi być prowadzone co najmniej przez 3 lata.

2. Musi spełniać kryterium dochodowe, które dotyczy dochodów osiąganych z działalności poza rolniczej - w roku kalendarzowym nie może przekraczać niewiele ponad 2700 zł. w skali roku (ok. 225 zł. na miesiąc). W każdym roku, kwota ta jest na nowo ustalana, tak, że w przeliczeniu na miesiące, kwota ta nie osiąga nawet 300 zł. Jeżeli rolnik w danym roku kalendarzowym wartość tej granicznej kwoty przekroczy, to z mocy ustawy zostaje wyłączony z systemu rolniczego i zostaje objęty systemem powszechnym.

3. Rolnik zostaje włączony do systemu powszechnego, jeżeli pozostaje w stosunku pracy, który zawsze ma pierwszeństwo przed systemem rolniczym, albo objęty jest systemem zaopatrzenia emerytalnego.

Miejsce ubezpieczenia społecznego rolników w polskim system ubezpieczenia społecznego. System ten składa się z 3 części:

1. System ubezpieczenia społecznego obejmujących świadczenia pieniężne.

2. Ubezpieczenie zdrowotne.

3. System specjalny ubezpieczenia społecznego rolników.

III. Żołnierze zawodowi oraz funkcjonariusze policji, straży granicznej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Biura Ochrony Rządu, państwowej straży pożarnej i służby więziennej

W Polsce grupa ta była tradycyjnie objęta zaopatrzeniowym modelem zaspokajania potrzeb żołnierzy i funkcjonariuszy. W tym podleganiu nastąpił wyłom 1 stycznia 1999 r. wprowadzony ustawą o systemie, która wprowadziła podział funkcjonariuszy w zależności od wieku przystąpienia do służby w tych formacjach. Jeżeli pozostawali w stosunkach służbowych przed dniem 1 stycznia 1999 r., pozostali w szczególnym systemie, finansowanym przez budżet państwa. Żołnierze i funkcjonariusze, którzy przystąpili do służby w tych formacjach po tym dniu, zostali z mocy ustawy o systemie zabezpieczeń społecznych objęci powszechnym systemem ubezpieczenia społecznego na ogólnych zasadach tak jak pracownicy. Był to wyjątek od zasady, która obowiązywała od początku państwowości polskiej, że wszystkie formacje, które służą obronności państwa, podlegają systemowi zabezpieczenia społecznego. Podlegali do października 2003 r. ubezpieczeniu powszechnemu w dziale ubezpieczenia emerytalnego i rentowego. Nie dotyczyło ich ubezpieczenie chorobowe i wypadkowe ze względu na to, że pragmatyki pracownicze przewidywały, że w razie niezdolności do pracy i niemożności z tego powodu pełnienia służby wypłatę pełnego uposażenia przez 12 miesięcy, dlatego nie potrzebowały ubezpieczenia chorobowego. Z tych samych powodów nie zostali objęci ubezpieczeniem wypadkowym, gdyż pragmatyki gwarantowały wypłatę określonych świadczeń pieniężnych z tytułu wypadków w czasie służby lub poza służbą. W październiku 2003 r. funkcjonariusze i żołnierze zostali wyłączeni z systemu powszechnego. Składki, jakie opłacili do tamtej pory, zostały przekazane do budżetu. Gdyby żołnierz lub funkcjonariusz zostali wydaleni ze służby lub odeszli bez nabywania uprawnień, to wówczas właściwe władze (np. komenda policji, MON) zobowiązane są za cały okres służby przekazać do ZUS składki z tytułu pozostawania w stosunku służby przez taką osobę. Mają je opłacić tak, jakby osoby takie były cały czas w systemie powszechnym. Aby nabyć prawo do emerytury wojskowej lub policyjnej wystarczy pozostawanie w stosunku służby przez okres 15 lat - jest to tzw. wysługa wojskowa lub policyjna. Drugą przesłanką jest uzyskanie zwolnienia z tych formacji - nie może sam przejść na emeryturę.

IV. Obywatele państw obcych, których pobyt na obszarze Polski nie ma charakteru stałego

Stały pobyt jest oceniany na podstawie ustawy o cudzoziemcach z 2003 r., która zdefiniowała różne przypadki pobytu cudzoziemca na obszarze Polski. Mówi się w niej o:

1. Prawie do zamieszkanie cudzoziemca, co jest najwyższą formą uzyskania pełnej zgody.

2. Osoby zatrudnione w obcych przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach konsularnych, misjach specjalnych lub instytucjach międzynarodowych, chyba że umowy międzynarodowe stanowią inaczej. Wyłączenie osoby ze stopniem dyplomatycznym zatrudnionych w przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach konsularnych tradycyjnie są wyłączone z systemu ubezpieczenia państwa, na terytorium którego pełnią funkcje przedstawicielskie. Ich pozycje w dziedzinie zabezpieczenia społecznego regulują konwencje:

a) Wiedeńska z 1961 r. o stosunkach dyplomatycznych.

b) Wiedeńska z 1963 r. o stosunkach konsularnych.

Dopuszczają one możliwość ubezpieczenia się przez przedstawiciela ze stopniem dyplomatycznym w systemie krajowym, pod warunkiem, że ubezpieczenie dotyczy działalności nie związanej z ich funkcjami przedstawicielskimi, o ile system krajowy państwa na to im zezwala. W Polsce nie mogą przystąpić do polskiego systemu (art. 5 ust 2 u.s.u.s.).

UBEZPIECZENIE OBOWIĄZKOWE I UBEZPIECZENIE DOBROWOLNE

Ubezpieczenie dobrowolne:

Forma dobrowolnego ubezpieczenia społecznego została w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych bardzo rozbudowana. Do końca 1998 r. ubezpieczenie dobrowolne dotyczyło praktycznie dwóch grup:

1. Osoby prowadzące działalność gospodarczą.

2. Osób ubezpieczonych na podstawie ustawy o ubezpieczeniu osób prowadzących działalność na podstawie umów agencji lub zlecenia.

W momencie, gdy w stosunku do tych dwóch grup ustało ubezpieczenie obowiązkowe na podstawie odrębnych unormowań ówcześnie obowiązujących, to na gruncie tychże regulacji, osoby te mogły jeszcze przez 6 miesięcy opłacać dobrowolnie składkę w ZUS po to, żeby przez ten okres zorganizować swoją aktywność zawodową i podjąć działalność, która będzie się wiązała z kolejnym systemem ubezpieczenia pracowniczego lub jakiegokolwiek innego. W momencie, gdy osoba ta podjęła wcześniej działalność, to traci możliwość dalszego dobrowolnego ubezpieczenia, pomimo tego, że nie upłynęło jeszcze 6 miesięcy. Jeżeli upłynęło 6 miesięcy i zainteresowany nie uzyskał innej podstawy do objęcia go obowiązkowym ubezpieczeniem, to na tym kończyła się jego ochrona. Od 1 stycznia 1999 r. ustawa o systemie wprowadziła w szerokim zakresie możliwość dobrowolnego przystępowania do systemu ubezpieczenia społecznego. Na gruncie ustawy istnieją 3 rodzaje ubezpieczenia dobrowolnego:

I. Emerytalne i rentowe - powstaje wyłącznie dobrowolnie na wniosek; postacie:

1. Ubezpieczenie dobrowolne od początku - art. 7 u.s.u.s. Zainteresowany odprowadza składkę samodzielnie. Jest ono kierowane do ścisłego kręgu adresatów, wymienionych w punktach 1 - 6:

a) małżonek pracownika skierowanego do pracy w placówce dyplomatycznej, urzędzie konsularnym, stałym przedstawicielstwie przy ONZ, misjach za granicą, instytutach, ośrodkach informacyjnych za granicą. Określenie, że jest to „ubezpieczenie dobrowolne od początku” oznacza, że nie ma tutaj żadnego dodatkowego warunku, który stawia ustawodawca dla możliwości skorzystania z kompetencji do tego dobrowolnego przystąpienia przez tą osobę do ubezpieczenia emerytalnego i rentowego. Daje to możliwość zachowania swojego okresu małżonkowi w czasie, gdy towarzyszy współmałżonkowi w czasie wykonywania przezeń misji zagranicznej. Kompetencja ta przysługuje tak długo, jak trwa okoliczność, że małżonek jest skierowany do pracy w przedstawicielstwie dyplomatycznym.

b) osoby, które sprawują opiekę nad członkiem rodziny. Może być to dziecko, jak i dorosła osoba, która spełnia warunki do przyznania zasiłku pielęgnacyjnego i osoba ta nie może z tego powodu podjąć zatrudnienia jako pracownik lub wykonywać jakąkolwiek inną działalność objętą ubezpieczeniem. Zasiłek pielęgnacyjny jest określony w ustawie o świadczeniach rodzinnych, a z tego sformułowania wynika, że nie musi pobierać tego zasiłku pielęgnacyjnego.

c) obywatele polscy zatrudnieni zagranicą w przedsiębiorstwie zagranicznym albo zatrudnieni w Polsce u przedsiębiorcy zagranicznego, który nie ma w Polsce ani swojej siedziby, ani przedstawicielstwa. W tym drugim przypadku obywatel Polski jest traktowany tak, jakby pracował za granicą, bo ten pracodawca nie może być pozywany przed polskimi sądami.

d) studenci i doktoranci pod warunkiem, że nie podlegają ubezpieczeniu emerytalnemu lub rentowemu z innych tytułów. Nie ma tu żadnych ograniczeń wiekowych.

e) alumni seminariów duchownych, nowicjusze, postulanci do ukończenia przez nich 25. roku życia.

f) cudzoziemcy odbywający na podstawie umów cywilnoprawnych staż adaptacyjny w zakresie uznania kwalifikacji w zakresie wszelkich zawodów lub działalności regulowanych.

2. Ubezpieczenie dobrowolne kontynuowane - art. 10 u.s.u.s. Ustawodawca nie wprowadza żadnego uprzedniego okresu ubezpieczenia obowiązkowego, w ciągu którego powinien ubezpieczony w tym ubezpieczeniu pozostawać. W art. 10 stanowi się tylko, że po zakończeniu obowiązkowego ubezpieczenia emerytalnego i rentowego, niezależnie jak długo ono trwa, można kontynuować ubezpieczenie to dobrowolnie praktycznie przez czas nieograniczony. Nawet jeden dzień obowiązkowego ubezpieczenia emerytalnego i rentowego daje prawo do nieograniczonego kontynuowania ubezpieczenia dobrowolnie. Istnieją jednak pewne warunki, których nie ma przy obowiązkowej postaci ubezpieczenia - kontynuowane ubezpieczenie musi być zgłoszone do ZUS w ciągu 30 dni od ustania ubezpieczenia obowiązkowego. Przekroczenie tego terminu powoduje automatyczne odrzucenie wniosku przez system elektroniczny. W ustawie o systemie nie ma wniosku, który pozwalałby na przywrócenie terminu do złożenia tego wniosku. Jeżeli kontynuowane ubezpieczenie trwa przez okres dłuższy niż 10 lat, a zebrane składki nie gwarantują minimalnego świadczenia emerytalnego lub rentowego, to świadczenie wypłacane nie jest objęte gwarancją uzyskania minimalnego wymiaru. Art. 87 ust. 6 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych jest adresowany do tych ubezpieczonych, którzy korzystają z filarowego systemu ochrony. Przewiduje on, że w okresie składkowym uwzględnia się nie więcej niż 10 lat kontynuowania ubezpieczenia emerytalnego i rentowego w myśl przepisów ustawy o systemie. Zainteresowany odprowadza składkę samodzielnie.

3. Ubezpieczenie dobrowolne równoległe - art. 9 u.s.u.s. ( szerzej omówione niżej przy okazji zbiegu tytułów ubezpieczenia) Może dotyczyć osoby, która pozostaje w stosunku pracy, który jest zatrudniony na podstawie umów cywilnoprawnych - umów agencji lub zlecenia. Składka emerytalne i rentowa jest podzielona między zleceniodawcę i zleceniobiorcę (pracownika). W tej sytuacji pracownik jest ubezpieczony obowiązkowo z tytułu bycia pracownikiem; równolegle chce być ubezpieczony z pozostawania w zatrudnieniu z tytułu umów cywilnoprawnych. Powstaje pytanie, czy w przypadku dobrowolnego zgłoszenia się do ubezpieczenia emerytalnego i rentowego opłaca w całości swoją składkę, czy też do tego finansowania zaangażowany jest jego płatnik. Przyjmuje się, że skoro w art. 7 i 10 ustawodawca wyraźnie określił, że tych przypadkach składka jest opłacana ze środków wyłącznie samego ubezpieczonego, a w przypadku ubezpieczenia równoległego nie ma żadnej regulacji prawnej, to przyjmuje się, że stosuje się zasady ogólne, a zatem zleceniodawca musi odprowadzić, jako płatnik składek, swoją część składki z ubezpieczenia emerytalnego i rentowego. Ubezpieczenie dobrowolne równoległe powoduje powstanie obowiązku odprowadzenia składek przez płatnika składek.

II. Dobrowolne ubezpieczenie chorobowe

(W przypadku ubezpieczenia wypadkowego mamy do czynienia wyłącznie z ubezpieczeniem obowiązkowym)

Swoim oświadczeniem woli osoba fizyczna powoduje powstanie dobrowolnego ubezpieczenia społecznego. Jeżeli wniosek jest złożony, to organ rentowy nie może odmówić przyjęcia tego wniosku. Konsekwencją powstania ubezpieczenia dobrowolnego jest powstanie obowiązku opłacania składki. Jeżeli składka nie zostanie opłacona, to następstwem tego jest ustanie ubezpieczenia dobrowolnego.

Zakres podmiotowy ubezpieczenia społecznego wyznacza się przez krąg podmiotów objętych ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym, zarówno w postaci obowiązkowej jak i postaci dobrowolnej. Krąg podmiotowy wyznacza się na podstawie art. 6 i art. 7 u.s.u.s. Art. 6 zawiera tytuły obowiązkowego ubezpieczenia emerytalnego i rentowego, natomiast art. 7 zawiera wykaz osób, które mogą dobrowolnie przystąpić do ubezpieczenia emerytalnego i rentowego. Suma tych podmiotów wyznacza nam zakres całego systemu ubezpieczenia społecznego w Polsce, ponieważ są to podmioty i tytuły tym systemem objęte. Art. 6 zawiera wyliczenie wyczerpujące wszystkich tytułów obowiązkowego ubezpieczenia emerytalnego i rentowego. Prawna kwalifikacja tytułów wymienionych w tym artykule znajduje się, co do zasady, poza regulacjami prawa ubezpieczenia społecznego. Jeśli używa się pojęcia „pracownik”, tzn. że ustawodawca odsyła nas do art. 2 kodeksu pracy, jednak dla potrzeb prawa ubezpieczeń społecznych ustawodawca zawęża lub poszerza to pojęcie. Jest jeden tytuł, którego definicja znajduje się bezpośrednio w ustawie o systemie - jest to pojęcie „twórcy” i „artysty”. Elementy definicyjne wyznaczające cechy tytułów ubezpieczenia emerytalnego i rentowego wymienione w art. 6, powinny być spełnione na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. Obowiązuje tu zasada terytorializmu, tzn. za pracownika można uznać tylko taką osobę, która w świetle prawa polskiego jest za taką uznawana (art. 2 k.p.). Wyjątkiem od zasady terytoralizmu jest art. 8 ust. 14 u.s.u.s. - na równi z zatrudnieniem na terenie Rzeczpospolitej traktuje się zatrudnienie obywateli polskich za granicą w przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach konsularnych, stałych przedstawicielstwach przy organach ONZ, innych misjach specjalnych a także innych placówkach i instytucjach lub przedsiębiorstwach są objęci systemem ubezpieczeń państwa wysyłającego, chyba że umowy międzynarodowe stanowią inaczej.

Tytuły ubezpieczenie emerytalnego i rentowego są zdefiniowane w art. 6 ustawy o systemie. Można je kwalifikować z punktu widzenia dochodów, które stanowią podstawę do odprowadzenia stawek na ubezpieczenie społeczne:

1. Osoby zarobkujące - osoby ubezpieczone sensu stricte. Są to wszystkie osoby, które prowadzą działalność zarobkowego typu: pracownicy, osoby zatrudnione na podstawie umów cywilnoprawnych, osoby prowadzące działalność pozarolniczą.

2. Osoby, które uzyskują stypendia, które spełniają funkcję para-dochodów - ta działalność, w związku z którą uzyskują stypendia, nie jest kwalifikowana jako działalność typu zarobkowego. Działalność taka z mocy ustawy została objęta ubezpieczeniem, np. stypendyści sportowi, stypendyści w Krajowej Szkole Administracji Publicznej.

3. Osoby finansowane z budżetu państwa - są to różne grupy podmiotów, np. posłowie i senatorowie, żołnierze w służbie czynnej, poborowi, którzy podejmują służbę zastępczą, funkcjonariusze służby celnej, duchowni, osoby przebywające na urlopach wychowawczych, osoby korzystające z zasiłku macierzyńskiego. Za te osoby to państwo odprowadza składkę.

4. Osoby objęte pomocą społeczną - składka jest finansowana przez gminy. Jest to zadanie zlecone i gminy płacą te składki za pośrednictwem budżetu państwa.

Pracownicy są objęci wszystkimi czterema działami ubezpieczenia obowiązkowego. Początek ubezpieczenia społecznego stanowi skutek powstania stosunku pracy; nie zawiera się żadnej nowej więzi prawnej, ponieważ powstaje ona z mocy prawa w dacie zawarcia umowy o pracę lub powstania stosunku pracy, na podstawie której osoba fizyczna zobowiązuje się do podjęcia pracy objętej z mocy ustawy obowiązkowi ubezpieczenia społecznego. Jeżeli strony zawarły umowę, w której nie określiły dnia rozpoczęcia tego stosunku, to, zgodnie z art. 26 k.p., osoba jest objęta ubezpieczeniem społecznym od dnia zawarcia umowy o pracę. Pojęcie „pracownika” podlega rozszerzeniu na wszystkie osoby, które z własnym pracodawcą zawarły umowę cywilnoprawną albo jeśli taka umowa jest zawarta z innym pracodawcą, ale jest wykonywana na rzecz własnego pracodawcy. Osoba taka jest traktowana na płaszczyźnie dochodów jako osoba pozostająca w stosunku pracy z własnym pracodawcą. Oznacza to, że wszystkie dochody, jakie zostały osiągnięte z umów cywilnoprawnych, są sumowane z dochodami ze stosunku pracy i łącznie stanowią podstawę do odprowadzenia składek na ubezpieczenie społeczne. W ten sposób ustawodawca próbuje przeciwdziałać ucieczce od obowiązku składkowego przez pracodawców, którzy swoim pracownikom część obowiązków powierzają w drodze umów cywilnoprawnych.

Z drugiej strony, dla potrzeb zabezpieczenia społecznego nastąpiło zawężenie pojęcia pracownika. Dotyczy to umowy o pracę, która została zawarta przez osobę prowadzącą pozarolniczą działalność z osobami bliskimi; za osoby bliskie należy rozumieć małżonka, dzieci (własne, małżonka i przysposobione), rodziców, ojczyma, macochę, rodziców przysposabiających osoby prowadzącej pozarolniczą działalność. Taka umowa o pracę - z mocy ustawy - na gruncie prawa ubezpieczenia społecznego nie daje tym osobom kwalifikacji pracownika, tylko kwalifikację osób współpracujących przy prowadzeniu pozarolniczej działalności. Ta grupa to osobny tytuł pozostawania w obowiązkowym ubezpieczeniu emerytalnym i rentowym. Wyjątek stanowi umowa o pracę w celu przygotowania zawodowego przez prowadzącego działalność pozarolniczą z własnym dzieckiem - tutaj mamy do czynienia z konstrukcją pracownika.

(…)

ZBIEG TYTUŁÓW UBEZPIECZNIA SPOŁECZNEGO

W polskim systemie występują również inne możliwości kumulacji:

I. Zbieg systemów zabezpieczenia społecznego: można tu wyróżnić zbieg:

1. Systemu powszechnego i szczególnego systemu ubezpieczenia społecznego dotyczącego rolników. System szczególny ma pierwszeństwo przed systemem szczególnym. Jednak nie jest to reguła bezwzględna. Zbieg obu systemów jest uregulowany w art. 5a ustawy rolniczej. Zgodnie z tym przepisem, zbieg nie jest wyłączony w przypadku, gdy w grę wchodzi zatrudnienie na podstawie stosunku pracy. Natomiast podleganie jakiemukolwiek innemu systemowi zaopatrzenia emerytalnego jest wyłączone w pozostałych przypadkach. Normy te zmierzają do tego, aby zacieśnić krąg osób podlegających ubezpieczeniu rolniczemu.

2. Systemu powszechnego i systemu zaopatrzenia sędziów i prokuratorów. Jeżeli sędzia, po przejściu w stan spoczynku, wykonuje pracę, która jest objęta powszechnym systemem ubezpieczenia społecznego, to podlega ubezpieczeniu powszechnemu na ogólnych zasadach, co oznacza, że od prowadzonej działalności musi odprowadzać składki. Jednakże, gdyby nawet spełnił przesłanki do nabycia prawa z systemu powszechnego, tego prawa nie nabędzie, ponieważ ustawa wyłącza możliwość korzystania z systemu powszechnego.

3. Systemu rolniczego i systemu zaopatrzenia żołnierzy, funkcjonariuszy służb paramilitarnych. Występuje tu brak kumulacji - ustawa rolnicza zostaje wyłączona na rzecz wszystkich innych systemów typu zaopatrzeniowego.

Możliwe są też inne kombinacje. Ustawy zawierają zazwyczaj rozwiązania dotyczące zbiegu określonych systemów. Jednakże, gdyby się okazało, że nie ma danej regulacji prawnej dotyczącej tego, jak w razie zbiegu postępować (jak np. w ustawie o zaopatrzeniu żołnierzy i funkcjonariuszy służb paramilitarnych), to należy korzystać z regulacji ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.

II. Zbieg działów ubezpieczenia społecznego: polski system obejmuje 4 działy: ubezpieczenie emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe. Można tu mówić o 4 zasadniczych zbiegach działów:

1. Normatywny zbieg działów ubezpieczenia emerytalnego i rentowego. Ustawa o systemie wprowadza bezwzględne związanie obydwu działów. Nie można się ubezpieczyć w jednym tylko dziale, np. tylko rentowym, zarówno wtedy, gdy w grę wchodzi dobrowolne ubezpieczenie jak i wtedy, gdy chodzi o obowiązkowe ubezpieczenie. W razie zbiegu ubezpieczenia dobrowolnego od początku (art. 7) i obowiązkowego ubezpieczenia emerytalnego i rentowego zakaz kumulacji dotyczy tylko dwóch tytułów:

a) opieki nad członkiem rodziny, który spełnia warunki do przyznania zasiłku pielęgnacyjnego;

b) studentów i uczestników studiów doktoranckich;

W obydwu tych przypadkach ustawodawca wyraźnie stanowi, że te osoby mogą ubezpieczyć się dobrowolnie w ubezpieczeniu emerytalnym i rentowym pod warunkiem, że nie mają innego tytułu. Oznacza to, że nie można skumulować obowiązkowego ubezpieczenia emerytalnego i rentowego z tymi dwoma przypadkami ubezpieczenia dobrowolnego od początku. Pozostałe 4 przypadki z art. 7 nie są przez ustawodawcę wyraźnie zdefiniowane, co oznacza - rozumując acontrario - że w tych pozostałych przypadkach ustawodawca, który nie określa co w sytuacji, gdyby te osoby posiadały jakiś tytuł obowiązkowego ubezpieczenia emerytalnego i rentowego, dopuszcza występowanie zbiegu. Niewykluczone jednak, że w przypadku konkretnego stanu faktycznego mogłoby się okazać, że wnioskowanie oparte tylko na rozumowaniu acontrario mogłoby się do końca nie sprawdzić.

2. Dobrowolnego ubezpieczenia kontynuowanego (art.10) z obowiązkowym ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym. Kumulacja taka jest wyłączona. Ubezpieczenie dobrowolne jest dopuszczalne, jeżeli nie ma żadnego tytułu do ubezpieczenia obowiązkowego.

3. Ubezpieczenia chorobowego i emerytalnego i rentowego. W tym przypadku ustawodawca postanawia o normatywnym związaniu ubezpieczenia chorobowego z obowiązkowym ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym. Natomiast niedopuszczalna jest możliwość powstania ubezpieczenia chorobowego bez równoczesnego istnienia obowiązkowego ubezpieczenia emerytalnego i rentowego. Ubezpieczenie chorobowe nie łączy się z dobrowolnym ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym.

4. Ubezpieczenie emerytalne i rentowe i ubezpieczenie wypadkowe. Zawsze występuje kumulacja, a więc bezwzględne powiązanie każdej formy ubezpieczenia emerytalnego i rentowego, zarówno dobrowolnego jak i obowiązkowego, z ubezpieczeniem wypadkowym.

III. Zbieg tytułów ubezpieczenia społecznego: należy wyodrębnić 3 podstawowe zasady, którymi kieruje się ustawodawca; każda z nich dotyczy odrębnej grupy tytułów:

1. Dotyczy grupy tytułów, co do których występuje bezwzględna kumulacja wszystkich zbiegających się tytułów. Dotyczy ona następujących tytułów:

a) pracowników (rozumianych wg art. 2 k.p. oraz jako zawarcie z własnym pracodawcą umowy cywilnoprawnej lub z innym pracodawcą, jeżeli umowa jest realizowana na rzecz własnego pracodawcy);

b) posiadanie członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej i spółdzielni kółek rolniczych;

c) funkcjonariusze służby celnej;

d) świadczenie szkoleniowe, o którym mowa w art. 6 ust. 1 pkt 21;

e) osoby pobierające świadczenia socjalne od pracodawców - art. 6 ust. 1 pkt 20;

f) duchowni;

Wszystkie te tytuły należą do pierwszej grupy, jednakże ustawodawca postanawia, że jeśli w stosunku do jednej osoby wystąpiły wszystkie tytuły, to z wszystkich podlega ubezpieczeniu obowiązkowemu, z wyjątkiem duchownych.

Jednakże, gdyby się okazało, że w zbiegu tytułów należących do tej grupy, nie daje w sumie łącznej podstawy wymiaru składki tak, aby odpowiadała minimalnemu wynagrodzeniu, to w takim przypadku następuje rozszerzenie obowiązkowego ubezpieczenia o wszystkie inne tytuły, jakie posiada ta osoba. Jest to limit minimalnej podstawy wymiaru składek.

Ustawodawca postanawia, że pozostałe tytuły, które pozostały, mogą być podstawą ubezpieczenia dobrowolnego. Przez to dodatkowe dobrowolne ubezpieczenie zainteresowany uzyskuje w krótszym czasie roczną podstawę wymiaru składek, która jest wymagana dla osiągnięcia pełnego wymiaru rocznej podstawy wymiaru składek, określonej przez ustawodawcę na podstawie art. 19 ustawy o systemie. Art. 19 stanowi, że na ubezpieczenie emerytalne i rentowe w skali roku nie można odprowadzić w większym wymiarze składek aniżeli stanowiącej 30-okrotność planowanego przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce w ustawie budżetowej lub prowizorium budżetowym. W takiej sytuacji przez resztę roku ubezpieczony nie odprowadza składek, lecz okres ten zalicza mu się do stażu ubezpieczeniowego.

2. Dotyczy pierwszeństwa w czasie - ustawodawca określa w przypadku zbiegu jakich tytułów obowiązuje zasada pierwszeństwa w czasie. Obejmuje ona tytuły:

a) praca nakładcza;

b) praca na podstawie umów cywilnoprawnych (za wyjątkiem umowy o dzieło) oraz osoby współpracujące;

c) osoby prowadzące pozarolniczą działalność;

d) osoby, które wykonują mandat posła i senatora;

e) duchowni;

Ten tytuł, który pojawił się jako pierwszy zyskuje ustawowe pierwszeństwo i staje się bezwzględnie podstawą dla ubezpieczenia emerytalnego i rentowego. Ustawodawca wprowadza alternatywne rozwiązanie polegające na tym, że zainteresowany, który kumuluje te 5 różnych tytułów, może zmienić tytuł. Na skutek złożonego przez niego oświadczenia woli ten tytuł wcześniejszy ustępuje na rzecz tytułu wybranego przez zainteresowanego. W pozostałych zbiegających się tytułach zainteresowany może ubezpieczyć się dobrowolnie.

W grupie tej występują wyjątki dotyczące osób:

a) prowadzących pozarolniczą działalność - osoba taka na podstawie art. 9 ust. 3 ustawy o systemie, jeśli prowadzi kilka rodzajów działalności pozarolniczej, może dokonać wyboru jednego rodzaju działalności, z której będzie ubezpieczony obowiązkowo i będzie odprowadzał z niej składki.

b) duchownych - które prowadzą równocześnie pozarolniczą działalność gospodarczą. W tej sytuacji podlega ubezpieczeniu wyłącznie jako osoba prowadząca poza rolniczą działalność gospodarczą.

Kolejne wyjątki dotyczą osób, które muszą prowadzić pozarolniczą działalność gospodarczą lub współpracować przy takiej działalności i jednocześnie zarobkują na podstawie umów cywilnoprawnych. Jeżeli jednocześnie z tych umów cywilnoprawnych podstawa wymiaru składek jest niższa aniżeli podstawa ze składek dla osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą i taką działalność prowadzą po raz pierwszy, to przyjmuje się, że osoba taka pozostaje ubezpieczona obowiązkowo z pozarolniczej działalności gospodarczej. Od 1 marca 2009 r. wprowadzono zmianę dotyczącą kumulacji pracy nakładczej i prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej. Jeżeli praca nakładcza daje podstawę wymiaru niższą niż 30% podstawy minimalnego wynagrodzenia, to pierwszeństwo uzyskuje tytuł polegający na prowadzeniu działalności gospodarczej. W razie zbiegu prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy i prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej od 1 stycznia 2008 roku obowiązkowe jest ubezpieczenie emerytalne i rentowe, ponieważ okres pobierania renty jest okresem wyłączonym spod ubezpieczenia społecznego.

3. Dotyczy określonych tytułów, co do których obowiązuje reguła względnego pierwszeństwa. Dotyczy tych grup osób, co do których założono, że tytuły wchodzą w rachubę obowiązkowego ubezpieczenia emerytalnego i rentowego tylko wtedy, gdy w zbiegu nie występuje inny tytuł uzasadniający obowiązek ubezpieczenia emerytalnego i rentowego:

a) osoby wykonujące odpłatnie prace w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub przebywające w tymczasowym areszcie. Tytuł ten staje się tytułem ubezpieczeniowym pod warunkiem, że osoba ta nie nabyła prawa do emerytury lub renty lub nie ma jakiegokolwiek innego tytułu, który uzasadniałby objęcie ubezpieczeniem społecznym.

b) osoby przebywające na urlopie wychowawczym lub pobierające zasiłek macierzyński. Wchodzi w rachubę, jeżeli nie ma jakiegokolwiek innego tytułu pozostającego w zbiegu.

c) osoby pobierające zasiłek dla bezrobotnych albo stypendium wypłacane przez urząd pracy albo inny podmiot, który na podstawie odrębnych przepisów może finansować stypendia osobom bezrobotnym.

d) żołnierze pełniący służbę czynną oraz osoby odbywające służbę zastępczą.

e) osoby pobierające świadczenie pielęgnacyjne.

Jeżeli w stosunku do tych osób występuje jakikolwiek inny tytuł, to ten tytuł uzyskuje normatywnie bezwzględne pierwszeństwo i staje się tytułem objęcia obowiązkowym ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym.

Zmiany w kodeksie pracy dotyczące urlopu macierzyńskiego, przewidują, że w przypadku pracownika pierwszej grupy oraz pracownika, który korzysta z dodatkowego urlopu macierzyńskiego, to taka osoba, jeżeli w okresie urlopu macierzyńskiego podejmuje pracę w połowie etatu u pracodawcy, który udzielił jej tego urlopu, to podlega równocześnie ubezpieczeniu z obydwu tytułów. Regulacja ta wejdzie w życie 1 stycznia 2010 roku.

IV. Zbieg prawa do emerytury lub renty: dotyczy sytuacji, gdy po nabyciu prawa do emerytury lub renty emeryt lub rencista podejmuje pracę zarobkową, czyli dotyczy do jakiś tytuł, który jest objęty obowiązkiem ubezpieczenia emerytalnego i rentowego. Zasadą jest, że:

1. Jeśli w grę wchodzi zbieg emerytury lub renty z zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, stosunku członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub spółdzielni kółek rolniczych oraz stosunku służby, to w tym przypadku mamy do czynienia z kumulacją, tzn. w grę wchodzi obowiązkowe ubezpieczenie emerytalne z wszystkich tych trzech tytułów.

2. Jeżeli emeryt lub rencista podejmuje pracę na podstawie umowy cywilnoprawnej, to podlega on obowiązkowo ubezpieczeniu z tytułu tej umowy, chyba, że jednocześnie pozostaje w stosunku pracy - wtedy podlega ubezpieczeniu z tytułu stosunku pracy.

We wszystkich innych przypadkach zbieg prawa do emerytury lub renty i innego tytułu ubezpieczenia społecznego nie wchodzi w rachubę. W zbiegu takich tytułów nie podlega on ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu. Może jednak z tej działalności ubezpieczyć się na ogólnych zasadach dobrowolnie.

3. Osoby, które pozostają w stosunku zaopatrzenia emerytalnego na podstawie art. 9 ust. 8 ustawy o systemie zezwala na przystąpienie dobrowolne przez żołnierzy i funkcjonariuszy do systemu powszechnego, jeżeli te osoby wykonują jedną z pięciu prac:

a) pracę nakładczą;

b) podejmują się zarobkowania na podstawie pozarolniczej działalności lub współpracują przy takiej działalności;

c) wykonują pracę na podstawie umów cywilnoprawnych;

d) pełnią mandat posła lub senatora;

e) wykonują posługi duchowne.

Opłacają wtedy składkę na zasadach ogólnych. W sytuacji, gdy funkcjonariusz pozostaje w stosunku pracy, jest członkiem rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub pełni służbę jako funkcjonariusz służby celnej, to funkcjonariusz objęty systemem zaopatrzenia emerytalnego zostaje równocześnie objęty systemem powszechnym.

V. Zbieg tytułu ubezpieczenia emerytalnego lub rentowego

UBEZPIECZENIE CHOROBOWE

Jest to jeden z działów ubezpieczenia społecznego obok ubezpieczenia emerytalnego, rentowego i wypadkowego. Jest to ubezpieczenie, które zwykle powstaje najwcześniej ze względu na ryzyko, które jest najbardziej dotkliwe dla osób aktywnych zawodowo. Ubezpieczenie chorobowe miało swoją regulacje prawną w okresie II Rzeczpospolitej w ustawach z 1920 i 1933 i w okresie PRL ustawa z 1974, która obowiązywała do wejścia w życie ustawy z 25 czerwca 1999 roku o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa.

Ustawodawca przyjmuje dwie formy ubezpieczenia chorobowego:

I. Obowiązkowe. Dotyczy wyłącznie tytułów:

1. Pracowników.

2. Członków rolniczej spółdzielni produkcyjnych.

3. Pełnienie zastępczej służby wojskowej.

II. Dobrowolne. Dotyczy wyłącznie tytułów:

1. Osoby wykonujące pracę nakładczą.

2. Osoby wykonujące pracę na podstawie umów cywilnoprawnych lub współpracujące przy wykonywaniu tych umów.

3. Osoby prowadzące pozarolniczą działalność i współpracują przy takiej działalności.

4. Więźniowie, którzy wykonują pracę na podstawie skierowania w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub są tymczasowo aresztowane.

5. Duchowni.

Osoby te mogą zgłosić się dobrowolnie do ubezpieczenia chorobowego pod warunkiem, że uprzednio pozostają w obowiązkowym ubezpieczeniu emerytalnym i rentowym.

Ryzykiem chronionym w ubezpieczeniu jest choroba. Choroba jest to zdarzenie ubezpieczeniowe, które obejmuje dwa elementy:

1. Element biologiczny - uszczerbek na zdrowiu, stan fizyczny organizmu odbiegający od stanu normalnego.

2. Uszczerbek ekonomiczny - brak dochodów. Związany jest z niemożliwością wykonywania pracy z powodu stwierdzonego stanu chorobowego.

Zdarzeniem chronionym prawem ubezpieczenia chorobowego jest tylko taka choroba, uznana w naukach medycznych, z którą wiąże się niezdolność do pracy. Niezdolność do pracy musi być stwierdzona w określonej formule - stwierdza ją lekarz pierwszego kontaktu wydając orzeczenie o niezdolności do pracy. Jest to dokument, który stanowi formalną podstawę uznania danej osoby za niezdolną do pracy. Niezdolność do pracy nie podlega stopniowaniu - jeśli lekarz ją stwierdza, to oznacza całkowitą niezdolność do pracy. Choroba jest z góry traktowana jako ryzyko przejściowe, tzn. uznaje się, że ryzyko choroby ustawodawca traktuje jako ryzyko krótkotrwałe i z góry narzuca pewien przedział czasowy, po upływie którego nie przewiduje już ochrony, chociaż sama osoba może być nadal niezdolna do pracy. Okres ten jest ustalony aktualnie na 182 dni.

Jeżeli niezdolność jest spowodowana uszkodzeniem organizmu tak daleko idącym, że nie ma - według orzeczenia lekarskiego - możliwości powrotu do dawnego zdrowia, to zgodnie z Konwencją nr 102, ubezpieczenie chorobowe jest traktowane jako ubezpieczenie powszechne, zawsze występujące w ubezpieczeniu, które musi być wykorzystane jako uprzednie ze wzglądu na rodzaj skutków biologicznych, jakie dane schorzenie wywołało w organizmie zainteresowanego. Ubezpieczenie chorobowe jest bowiem zorganizowane na takich zasadach, że dotyczy ono prawie wszystkich ubezpieczonych, natomiast nie ma takiej kwalifikacji ubezpieczenie rentowe, ponieważ w jego przypadku należy wykazać się pewnym stażem ubezpieczenia i w związku z powyższym świadczenia rentowe mogą nie być nabyte przez ubezpieczonego.

Obok pojęcia „choroby” ustawodawca posługuje się pojęciem „zdarzeń zrównanych z chorobą”. Chodzi tu o zdarzenia, które, co do zasady, nie są kwalifikowane jako choroba, ale ze względu na skutki, jakie wywołują w pozycji ubezpieczonego, wiążą się z taką samą ochroną jak choroba:

1. Niemożność wykonywania pracy w wyniku decyzji wydanej przez właściwy organ na podstawie przepisów o zwalczaniu chorób zakaźnych i zakażeniach. Chodzi tu np. o decyzje Państwowego Inspektora Sanitarnego w sprawie stwierdzenia nosicielstwa zarazków choroby zakaźnej. Taka decyzja może spowodować konieczność przymusowej hospitalizacji nosiciela zarazków choroby zakaźnej. W takim wypadku sam nosiciel jest zdrowy, lecz zagraża otoczeniu i musi być odsunięty od pracy z innymi ludźmi.

2. Niemożność wykonywania pracy z powodu leczenia nałogu alkoholizmu lub uzależnienia od środków odurzających lub psychotropowych. Warunkiem zrównania z choroba jest leczenie tego uzależnienia w zamkniętym zakładzie, czyli w sytuacji, gdy zainteresowany nie może wykonywać pracy zarobkowej.

3. Osoby, które występują w roli dawców tkanek, organów lub narządów. Dawca jest w sytuacji osoby, która ze względów zdrowotnych udziela swych organów osobie chorej.

Świadczenie przewidziane w tych przypadkach to zasiłek chorobowy. Jednakże, jak chodzi o pracowników i chałupników, to ustawodawca przewiduje, że zanim te 2 grupy nabędą prawo do zasiłku chorobowego, to korzystają te osoby uprzednio ze świadczeń wypłacanych bezpośrednio przez pracodawcę. (…) luka ok. 20 sekund

Przez pierwsze 33 dni w każdym roku kalendarzowym pracownikowi wypłacane jest wynagrodzenie gwarancyjne za okres niezdolności do pracy. W roku kalendarzowym, w którym pracownik kończy 50 lat, następuje obniżenie tych wypłat w roku kalendarzowym do 14 dni, ponieważ uznaje się, że pracownik, który ukończył 50 lat może częściej chorować. Ta sama regulacja dotyczy nakładcy - rozporządzenie z 1975 roku o rozszerzeniu przepisów prawa pracy na stosunki pracy nakładczej przewiduje, że wykonawca pracy nakładczej także ma prawo do wynagrodzenia gwarancyjnego. Wynagrodzenie to jest obliczane według takich samych zasad jak zasiłek chorobowy i na tych samych zasadach zostaje przyznany.

Zanim powstanie prawo do zasiłku chorobowego ustawodawca przewiduje okres karencyjny, jako warunek nabycia prawa do pierwszego zasiłku chorobowego także wynagrodzenia gwarancyjnego. Jest to inaczej „okres wyczekiwania” - osoba, która podejmuje pracę w charakterze pracownika (lub innego tytułu obowiązkowego), ma określony okres karencji na 30 dni. Natomiast tytuły dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego mają określony okres karencji na 90 dni. W zasadzie przyjmuje się, że okres karencyjny musi być nieprzerwany, jednakże istnieje możliwość sumowania tych okresów, jeżeli przerwa w okresie wyczekiwania nie była dłuższa niż 30 dni, ale nie była spowodowana urlopem wychowawczym, urlopem bezpłatnym albo też czynną służbą wojskową żołnierzy zawodowych. Ustawodawca rezygnuje z okresu karencyjnego w następujących przypadkach:

1. Wobec absolwentów szkół i szkół wyższych, jeżeli zostali objęci ubezpieczeniem lub przystąpili do ubezpieczenia w ciągu 90 dni od ukończenia szkoły lub uzyskania dyplomu ukończenia studiów wyższych. Ustawodawca ma tu na myśli ubezpieczenie dobrowolne, jak i obowiązkowe.

2. Osoby, których niezdolność do pracy została spowodowana wypadkiem w drodze do pracy lub z pracy.

3. Ubezpieczony, który posiada co najmniej 10-o letni okres obowiązkowego ubezpieczenia chorobowego.

4. Posłowie i senatorowie pod warunkiem, że przystąpili do ubezpieczenia chorobowego w ciągu 90 dni od ukończenia kadencji. Ustawodawca ma tu na myśli tylko ubezpieczenie dobrowolne.

Okres zasiłkowy wynosi 182 dni w przypadku każdej choroby z wyjątkiem gruźlicy, która jest chroniona przez 270 dni i choroby w czasie ciąży, która jest chroniona przez 270 dni. Do okresu zasiłkowego wlicza się wszystkie okresy nieprzerwanej niezdolności do pracy z powodu choroby lub zdarzeń zrównanych, a także wlicza się okresy poprzedniej niezdolności do pracy spowodowanej tą samą chorobą, jeżeli pomiędzy ustaniem pierwszej części tej choroby a początkiem następnej upłynął okres nie dłuższy niż 60 dni.

Okres zasiłkowy i zasady liczenia tego okresu

Jeżeli jest to okres nieprzerwanej nieobecności w pracy to wszystkie przyczyny nieobecności w tym okresie podlegają sumowaniu. Sumowaniu podlega także niezdolność do pracy spowodowana tą samą chorobą, jeżeli przerwa pomiędzy początkowym okresem niezdolności a okresem następnym niezdolności do pracy jest krótsza niż 60 dni. Natomiast jeżeli jest dłuższa lub przynajmniej jest jeden dzień wykonywania pracy pomiędzy przypadkami niezdolności do pracy spowodowanymi różnymi chorobami, to kres zasiłkowy liczy się od początku - czyli 182 dni albo przypadek szczególny 270 dni (gruźlica, choroba występująca w czasie ciąży).

Wymiar zasiłku chorobowego

Zasady naliczania są dwojakie:

• relatywna wysokość do pobieranego wynagrodzenia zwykle ustalana procentowo (w RP - system ubezpieczeniowy)

• świadczenie zasiłkowe jest jednakowe dla wszystkich, niezależne od pobieranego wynagrodzenia (przyjmowana w tzw. systemach zaopatrzeniowych)

Zasadą jest, że zasiłek chorobowy wynosi 80% podstawy wymiaru - podstawowy wymiar dla większości pracowników. Wyjątki od tej zasady:

1. pobyt w szpitalu - 70 % podstawy wymiaru, bo pobyt w szpitalu obniża koszty utrzymania - obniżenie wymiaru;

2. 3 sytuacje podwyższenia zasiłku do 100% podstawy wymiaru - tzw. wymiar uprzywilejowany:

1. choroba w czasie ciąży,

2. choroba, która jest następstwem wypadku w drodze do pracy lub z pracy,

3. ??????? 9 min

Co stanowi podstawę wymiaru?

Przeciętne wynagrodzenie uzyskiwane przez ubezpieczonego z okresie 12 miesięcy poprzedzającym niezdolność do pracy. Zmiana z 2005 roku, w wyniku której nastąpiło obniżenie podstawy wymiaru, więc i w konsekwencji wysokości zasiłku chorobowego. Nie ma już od tej zmiany takiego rozwiązania, że jeżeli niezdolność do pracy trwała nieprzerwanie przez 90 dni, to od 91 dnia następowało podwyższenie zasiłku do 100% podstawy wymiaru.

Brak prawa do zasiłku

Niezdolność do pracy występuje w sytuacjach, które nie uzasadniają nabycia prawa do zasiłku. Są to sytuacje, gdy:

1. dana osoba nabyła już prawo do emerytury lub renty,

2. osoba jest uznana za niezdolną do pracy, ale nadal kontynuuje ? 11,37 działalność,

3. osoba będąca w okresie karencyjnym, czyli oczekująca na realizację pierwszego prawa, pierwszą wypłatę zasiłku chorobowego. Ubezpieczony może w sposób usprawiedliwiony nie świadczyć pracy, ale nie ma środków utrzymania;

4. osoba uprawniona do zasiłku dla bezrobotnych albo do świadczenia przedemerytalnego; w konkurencji z tymi dwoma świadczeniami zasiłek chorobowy nie jest wypłacany,

5. osoba podlegająca ubezpieczeniu społecznemu rolników - tutaj pierwszeństwo ma ustawa o ubezp. społ. rolników jako regulacja szczególna;

6. ubezpieczony przebywa na urlopie bezpłatnym - tutaj nie ma ryzyka. Okres urlopu bezpłatnego jest okresem zawieszenia praw i obowiązków objętych stosunkiem pracy. Gdy mamy do czynienia z chorobą w czasie urlopu bezpłatnego nie przyznaje się zasiłku chorobowego, bo nie mamy do czynienia z ryzykiem - pracownik nie uzyskuje wynagrodzenia więc nic nie traci mimo choroby;

7. urlop wychowawczy - taka sama sytuacja jak wyżej. Ale jeżeli pracownica w trakcie urlopu wychowawczego urodzi dziecko to nabędzie prawo do zasiłku macierzyńskiego wynikającego tez z ubezp. chorobowego;

8. osoba przebywająca tymczasowo w areszcie albo odbywająca karę pozbawienia wolności. Te osoby podlegają ochronie przewidzianej w czasie pobytu w tym zakładzie karnym. Chyba, że jest to osoba, która wykonuje pracę na podstawie skierowania do pracy w czasie pobytu w tym zakładzie karnym i zgłosiła się dobrowolnie do ubezp. chorobowego, wtedy nabędzie ta osoba prawo do zasiłku.

Utrata prawa do zasiłku chorobowego

Naganna ocena zachowania ubezpieczonego, który poprzez swoje naganne zawinione zachowanie przyczynił się do powstania niezdolności do pracy. W tych okolicznościach następuje utrata prawa do zasiłku. Przypadki szczegółowo uregulowane w art. 14 - 17 ustawy z 25 czerwca 1999 roku. Utrata prawa dotyczy:

1. osoby ubezpieczonej odsuniętej od pracy z powodu nosicielstwa zarazków choroby zakaźnej. Jeżeli taka osoba po odsunięciu odmawia wykonywania pracy, która została jej zaoferowana (praca zgodna z kwalifikacjami tej osoby i odpowiednia ze względu na stan zdrowia tej osoby), to traktuje się to jako niechęć do wykonywania pracy i ustawodawca odmawia takiej osobie prawa do zasiłku chorobowego. Widocznie taka osoba ma jakieś środki utrzymania na czas leczenia;

2. art. 15 - zawiniona niezdolność do pracy wskutek umyślnego przestępstwa lub umyślnego wykroczenia popełnionego przez ubezpieczonego (w poprzednim stanie prawnym wymieniono w ustawie udział w bójce lub pobiciu). Wymóg, by ten fakt był stwierdzony prawomocnym wyrokiem sądu. Problem w tym, że do wydania wyroku upływa dużo czasu i osoba występująca w tej sytuacji po zasiłek otrzyma go, gdyż na daną chwilę nie będzie podstaw, by stwierdzić utratę tego prawa. Ale po wydaniu ewentualnego wyroku skazującego wypłacony zasiłek chorobowy staje się świadczeniem nienależnym. Wtedy organ rentowy ściąga to wypłacone świadczenie jako nienależne. Tutaj utrata prawa do zasiłku obejmuje cały okres niezdolności do pracy;

3. niezdolność do pracy została spowodowana nadużyciem alkoholu. Wtedy zasiłek chorobowy nie przysługuje za okres pierwszych 5 dni tej niezdolności(art. 16). Problem interpretacji „nadużycia” - kiedy można mówić o nadużyciu? Pierwsze stanowisko - to takie nadużycie, wskutek którego doszło do uszkodzenia organów u tej osoby. Inni - każde inne spożycie powodujące np. wyjście na jezdnie w stanie nietrzeźwym. W przepisie nie jest wskazane kto to ma stwierdzić, ale uważa się, że lekarz udzielający pierwszej pomocy w swoim raporcie. Ale musi istnieć wyraźny związek pomiędzy nadużyciem alkoholu a stanem niezdolności do pracy;

4. ubezpieczony, który uzyskał orzeczenie lekarskie potwierdzające niezdolność do pracy, wykorzystuje okres zwolnienia od pracy na wykonywanie innej pracy zarobkowej lub w innym celu niezgodnym z celem tegoż zwolnienia. Tutaj przyjmuje się, że utrata prawa do zasiłku obejmuje ten okres, w którym stwierdzono takie naganne zachowanie. Zarówno organ rentowy jak i pracodawca mają prawo dokonywania kontroli zachowania ubezpieczonego w okresie niezdolności do pracy. Co to jest zachowanie zgodne lub nie z celem zwolnienia? Wszystko zależy od zaleceń lekarskich zawartych w zwolnieniu np. chory powinien leżeć. Gdy nie ma takich zaleceń to tez są pewne ograniczenia - nie może np. jechać na wycieczkę zagraniczną (gł. Orzecznictwo SN), ale już wyjazd do rodziny osoby samotnej jest ok., po to żeby rodzina się tą osobą opiekowała.

Co do zasady prawo do zasiłku chorobowego i ochrona w związku z niezdolnością do pracy przysługuje wtedy, kiedy trwa ubezpieczenie chorobowe, czyli kiedy ubezpieczony wykonuje działalność objętą mocą ustawy ubezpieczeniem chorobowym. Jednak na podstawie art. 7 ustawy nastąpiło rozszerzenie ochrony na okres po ustaniu ubezpieczenia chorobowego, czyli na okres, w którym zainteresowany nie spełnia już kwalifikacji osoby ubezpieczonej, bo np. nie jest już pracownikiem. Jednak w pewnych okolicznościach określonych w art. 7 fakt braku ubezpieczenia chorobowego nie oznacza braku ochrony. Ochrona ta występuje również wtedy:

• jeżeli w ciągu 14 dni od zakończenia ubezpieczenia chorobowego wystąpi niezdolność do pracy osoby ubezpieczonej obowiązkowo albo osoby ubezpieczonej dobrowolnie, która uniemożliwia podjęcie zarobkowanie przez okres co najmniej 30 dni; tutaj ta niezdolność obejmuje wszystkie choroby;

• gdy występują szczególne rodzaje chorób (długi okres wylęgania tej choroby) - ochrona występuje wtedy, gdy choroba powstała w okresie 3 miesięcy po zakończeniu ubezpieczenia i niezdolność trwała o najmniej 30 dni. Na gruncie poprzedniej ustawy z 1974 r. ustawodawca wymieniał przykładowe takie choroby - zakażenie wątroby, wścieklizna, zakażenie wąglikiem. Obecnie ustawodawca nie wymienia żadnych przykładów.

Dlaczego ustawodawca decyduje się w tych przypadkach na przedłużenie okresu ochrony?

Warunki z art. 7 wskazują, że niezdolność musi wystąpić w krótkim stosunkowo czasie po zakończeniu ubezpieczenia i dotyczy osób, które maja status osób ubezpieczonych - utrzymują się z pracy własnych rąk i w wyniku niezdolności nie mogłyby zorganizować sobie nowej pracy. Takiej osobie przysługuje więc zasiłek chorobowy przez cały okres wypłacania tego zasiłku, czyli 182 dni lub 270 dni w przypadku choroby z długim okresem wylęgania.

Taka rozszerzona ochrona występuje również w ubezpieczeniu rentowym. W ubezpieczeniu rentowym w zasadzie przyjmuje się, że niezdolność do pracy - inwalidztwo - musi wystąpić w trakcie trwania ubezpieczenia. Jednak ustawodawca przewiduje, że taką samą formą ubezpieczenia należy otoczyć osobę fizyczna, u której inwalidztwo wystąpiło w okresie 18 miesięcy od ustania ubezpieczenia rentowego.

Świadczenie rehabilitacyjne

Jest to forma pieniężna przedłużonej ochrony w związku z niezdolnością do pracy z powodu choroby. W pierwotnych regulacjach to świadczenie było nazywane rentą chorobową - od 1968 r. w ustawie o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. To świadczenie po 1983 r. zostało przeniesione do świadczenia chorobowego - ustawa z 1974 r. i zmieniono jednocześnie nazwę tego świadczenie z renty chorobowej na świadczenie rehabilitacyjne.

Świadczenie rehabilitacyjne jest uregulowane w ustawie z 25 czerwca 1999 r. Prawo do tego świadczenia przysługuje po spełnieniu następujących warunków:

1. musi wystąpić całkowite wyczerpanie prawa do zasiłku chorobowego;

2. po wyczerpaniu prawa zasiłku chorobowego ubezpieczony musi nadal być niezdolny do pracy;

3. dalsze leczenie i rehabilitacja rokują nadzieje na odzyskanie zdolności do pracy.

Wszystkie te okoliczności muszą być ustalone przez lekarza orzecznika, a nie przez lekarza leczącego, czyli następuje zmiana podmiotu stwierdzającego nabycie prawa do świadczenia rehabilitacyjnego. Świadczenie reh. jest przyznawane przez okres konieczny do przywrócenia pełnej zdolności do pracy, ale ustawodawca określa max. czas korzystania z tego świadczenia - nie dłużej niż 12 miesięcy. Wymiar świadczenia rehabilitacyjnego - przez okres pierwszych 3 miesięcy świadczenie to przysługuje w wysokości 90% podstawy wymiaru zasiłku chorobowego, a za pozostały okres do 12 miesięcy 75%. Jeżeli jednak świadczenie rehabilitacyjne jest wypłacane w związku z niezdolnością do pracy w okresie ciąży, to wynosi ono 100% podstawy wymiaru zasiłku chorobowego.

Okoliczności, kiedy świadczenie rehabilitacyjne nie przysługuje:

• w przypadku pobierania emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy (ale ta sankcja nie będzie dotyczyć osoby uprawnionej do renty rodzinnej),

• w przypadku pobierania zasiłku dla bezrobotnych,

• w przypadku pobierania zasiłku przedemerytalnego lub świadczenia przedemerytalnego,

• gdy osoba przebywa na urlopie dla poratowania zdrowia, który jest udzielany na podstawia szczególnych przepisów (np. nauczyciele i nauczyciele akademiccy).

Art. 53 §1 pkt1 lit. b k.p. - przepis wprowadzający okresy ochronne z tytułu usprawiedliwionej nieobecności pracownika w pracy.

Gdy dana osoba jest zatrudniona u danego pracodawcy, przez co najmniej 6 miesięcy, to okres ochrony obejmuje okres wypłaty wynagrodzenia gwarancyjnego, okres wypłaty zasiłku chorobowego (182 dni lub 270 dni), okres pobierania świadczenia rehabilitacyjnego przez 3 miesiące. Oznacza to, że świadczenie rehabilitacyjne może być nadal wypłacane, a pracodawca może zwolnić pracownika z pracy po upływie pierwszych 3 miesięcy świadczenia rehabilitacyjnego z powołaniem się na ten art. 53.

Postępowanie w sprawach ze świadczeń z ubezpieczenia chorobowego

Są dwa podmioty uprawnione do ustalania prawa i ustalania wymiaru świadczenia. Jest to po pierwsze płatnik składek, ale gdy zgłasza do ubezpieczenia powyżej 20 ubezpieczonych. Jeżeli liczba ubezpieczonych jest niższa to świadczenia te są wypłacane przez ZUS. ZUS wypłaca także zasiłki osobowe osobom prowadzącym pozarolniczą działalność i osobom współpracującym, bo tutaj nie ma płatnika, oraz duchownym. ZUS wypłaca świadczenia także osobom podlegającym ubezpieczeniu z tytułu zatrudnienia u zagranicznego pracodawcy.

Oprócz zasiłku chorobowego i świadczenia rehabilitacyjnego z ubezpieczenia chorobowego jest wypłacany również:

• zasiłek wyrównawczy - przysługuje wyłącznie pracownikom. Jest on wypłacany przez okres max do 24 miesięcy w wysokości różnicy wynagrodzenia jakie pobierał zainteresowany przed podjęciem rehabilitacji zawodowej a wynagrodzeniem jakie uzyskuje po jej podjęciu. Chodzi tu o pracownika, który ze względu na zmniejszona zdolność do zarobkowania, musi podjąć rehabilitację zawodową, przy czym ta niezdolność nie uprawnia do wypłaty świadczeń rentowych.

• zasiłek opiekuńczy - jest obecnie wypłacany wszystkim grupom. Do niedawna nie mogły korzystać osoby ubezpieczone dobrowolnie- ale wyrok TK. Zasiłek ten przysługuje na dziecko do lat 8 (tutaj oprócz choroby dziecka wlicza się też nieprzewidziane zamknięcie żłobka lub przedszkola np.) albo lat 14 albo na dorosłego członka rodziny. Ustalany jest w wysokości 80% podstawy wymiaru zasiłku i łączny okres korzystania z zasiłku opiekuńczego nie może przekraczać 60 dni w roku kalendarzowym.

• zasiłek macierzyński - chodzi o urodzenie dziecka, ale też przyjęcie dziecka na wychowanie w celu przysposobienia lub też w ramach rodziny zastępczej. Wymiar zasiłku macierzyńskiego to 100% podstawy wymiaru tego zasiłku. Przysługuje przez okres urlopu macierzyńskiego - k.p.

Podstawą do wypłaty świadczenia w tych wypadkach powyższych jest zawsze orzeczenie lekarskie. Jeśli zainteresowany nie zgadza się z treścią tego orzeczenia to może zgłosić sprzeciw w ciągu 14 dni od dnia wydania tego orzeczenia do komisji lekarskiej usytuowanej przy ZUS. Na tych samych zasadach może Prezes ZUS złożyć zrzut wadliwości orzeczenia do komisji lekarskiej.

Przedawnienie prawa do świadczeń z ubezpieczenia chorobowego

Przedawnienie dotyczy wszystkich świadczeń. Zasadą jest, że prawo do tych świadczeń przedawnia się po upływie 6 miesięcy od ostatniego dnia okresu, za który to okres świadczenie to przysługiwało. Jest to krótki okres przedawnienia. W razie niemożności wystąpienia z roszczeniem przez uprawnionego z powodu wystąpienia przeszkód po stronie uprawnionego niezależnych od niego, to termin przedawnienia liczy się od ustania przeszkody.

Istnieje jeszcze 3-letni okres przedawnienia, który łączy się z wadliwym działaniem organu rentowego albo płatnika składek. W przypadku błędu płatnika składek w ustaleniu prawa lub ustaleniu wysokości świadczenia albo niewypłacenia tych świadczeń w całości lub w części roszczenie o wypłatę tego świadczenia przedawnia się z upływem 3 lat.

Nie ma przedawnienia prawa do świadczeń w ubezpieczeniu rentowym i emerytalnym!!! Tam prawo się nabywa z mocy prawa. Realizacja tego prawa następuje przez złożenie wniosku. Gdy uprawniony zwleka ze złożeniem wniosku to prawo się nie przedawnia, jednak świadczenie(emerytura lub renta) po złożeniu wniosku będzie wypłacane za okres od złożenia wniosku , a z mocą wsteczną nie później niż miesiąc.

UBEZPIECZENIE WYPADKOWE

Pierwsza ustawa wypadkowa wystąpiła w ustawodawstwie Biesmarka 1884r. Do tego czasu w Europie ubezpieczenie to było regulowane w odrębnych ustawach o wypadkach w zakładzie pracy. W świecie są dwa państwa, gdzie zlikwidowano ubezpieczenie wypadkowe - Holandia w 1967r. Polegało to na tym, że podwyższono wymiar świadczeń z ubezpieczenia rentowego z przyczyn ogólnych do poziomu świadczeń przysługujących w ubezpieczeniu wypadkowym. Ubezpieczenie wypadkowe jest traktowane co do zasady jako ubezpieczenie uprzywilejowane, bo niezdolność do pracy lub trwała niezdolność albo śmierć nastąpiła w okolicznościach pracy zorganizowanych przez pracodawcę. Ta narzucona organizacja pracy, która jest pracą zależną, zakłada tzw. domniemaną winę pracodawcy w wywołaniu negatywnych konsekwencji w zdrowiu lub życiu ubezpieczonego. Ta partycypacja pracodawcy zaowocowała potrzebą wprowadzenia ubezpieczenia wypadkowego. Ponadto uznano, że to pracodawca powinien opłacać całą składkę na ubezpieczenie wypadkowe właśnie ze względu na tę domniemaną winę. Jednak Biesmark przyjął w swojej ustawie inne zasady - pracodawca opłacał składkę w wysokości 10 punktów procentowych a pracownik w wysokości 1 punktu procentowego. Ale później pracodawcy przejęli ten ciężar i od 1893 roku pracodawcy pokrywają całą składkę. Do czasu wprowadzenia tego ubezpieczenia wypadkowego państwa wymagały od pracodawców ubezpieczenia się od odpowiedzialności cywilnej za szkody, jakie może prowadzona działalność wyrządzić pracownikom. Ubezpieczenie to było przymusowe. Po wprowadzeniu ubezpieczenia wypadkowego nie wymagano już ubezpieczenia OC.

W Polsce ustawa scaleniowa z 1933 r. wprowadziła ubezpieczenie od wypadków w zatrudnieniu, od chorób zawodowych(na początku tylko 3 choroby później rozszerzone). Później ustawa z 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Pierwsza regulacja w PRL, dotyczyła wszystkich ryzyk zarówno w zakładach uspołecznionych i nieuspołecznionych. Kolejna ustawa to regulacje z 1968 r., kiedy to rozdzielono ryzyka chorób zawodowych i wypadku przy pracy od wypadków w zatrudnieniu, co uregulowano w ustawie z 1968r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Natomiast ustawa z 1968r. o dot. wypadków przy pracy i chorób zawodowych dotyczyła tylko pracowników z zakładów uspołecznionych. Świadczenia określone w tej ustawie wypadkowej zabezpieczają całość szkód związanych z wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową. Oznaczało to, że w 1968r. został zamknięta droga cywilnoprawna do dochodzenia od pracodawcy uspołecznionego uzupełniających świadczeń na drodze powództwa cywilnego. Natomiast pracownicy zakładów nieuspołecznionych mogli dochodzić tych świadczeń na drodze powództwa cywilnego zgodnie z ustawą z 1968r o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. W 1968 r. pojawiło się też nowe pojęcie - wypadku w drodze do pracy i z pracy. Ten wypadek był odrębnym zdarzeniem chronionym w ubezpieczeniu chorobowym. Taki stan trwał do uchwalenia ustawy z dnia 17 XII 1974r. Ustawa ta zniosła podział na pracowników uspołecznionych i nieuspołecznionych, więc objęła wszystkich pracowników, nadal też utrzymywała niedopuszczalność drogi cywilnoprawnej dla wszystkich teraz. Zmiana w tym zakresie nastąpiła w 1990 r., czyli od tego momentu gdy szkoda nie została pokryta z ubezpieczenia wypadkowego pracownik mógł wystąpić na drogę cywilnoprawną przeciwko pracodawcy o uzupełnienie roszczenia. Podstawą wystąpienia już obecnie jest albo wina pracodawcy albo odpowiedzialność na zasadzie ryzyka plus powstanie szkody i związek przyczynowy.

Obecnie obowiązująca ustawa wypadkowa z 30 X 2002r. została uchwalona późno bardzo. Ustawa ta określa warunki nabycia prawa do świadczeń w związku z ubezpieczeniem od wypadku przy pracy i chorób zawodowych. Natomiast ustawa o systemie wprowadziła odrębna składkę na ubezpieczenie wypadkowe i ta składka jest składką zróżnicowaną od 0,40 do 8, 12 % podstawy wymiaru. Szczególne przepisy określają jakie elementy muszą być brane pod uwagę dla zróżnicowania tej składki - np. poziom wypadkowości u danego pracodawcy; liczba osób, u których stwierdzono choroby zawodowej; poziom warunków pracy. Cel zróżnicowania tej składki to zachęcenie pracodawców do polepszenia warunków pracy w swoim zakładzie.

Obecnie zakres podmiotowy ustawy obejmuje wszystkie osoby wykonujące ubezpieczona działalność z wyłączeniami z art. 12 tej ustawy. Ubezpieczeniu wypadkowemu nie podlega:

• bezrobotny pobierający zasiłek dla bezrobotnych(ale nie pobierający podlega),

• osoba wykonująca pracę na podstawie umowy o pracę nakładczą,

• żołnierz zawodowy w służbie czynnej,

• osoba przebywająca na urlopie wychowawczym i w okresie pobierania zasiłku macierzyńskiego,

• osoba pobierająca świadczenia socjalne art. 6 ust. 1 pkt 20 ustawy o systemie,

• osoba, która posiada świadczenie szkoleniowe na podstawie zatrudnienia art. 6 pkt 21,

• osoba ubezpieczona dobrowolnie od początku art.7, dobrowolne ubezpieczenie kontynuowane art. 10,

• osoba wykonująca prace na podstawie umowy zlecenia, gdy praca ta jest wykonywana przez zleceniobiorcę poza miejscem pracy zorganizowanym przez zleceniodawcę.

Zakres przedmiotowy - ubezpieczenie wypadkowe obejmuje tylko 2 ryzyka:

• wypadek przy pracy,

• chorobę zawodową.

Nie obejmuje wypadku w drodze d pracy i z pracy oraz zdarzeń, które występują w szczególnych okolicznościach. To reguluje odrębna ustawa o zaopatrzeniu z tytułu wypadków i chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach.

Wypadek w drodze do pracy i z pracy - to pojęcie prawne pojawiło się w 1968 r. Dawniej stosowane pojęcie „wypadku w zatrudnieniu” zostało podzielone na „wypadek przy pracy” i „wypadek w drodze do pracy i z pracy”. Temu ostatniemu zdarzeniu zarzucano m.in., że skoro składka na świadczenia wypłacane z ubezpieczenia wypadkowego jest wypłacana wyłącznie ze składek pracodawcy, to taki zdarzenie nie może się obronić, tak aby utrzymać je w ubezpieczeniu wypadkowym, ponieważ pracodawca nie ma na nie żadnego wpływu. Jest to zdarzenie, które powoduje szkodę na osobie, ale pracodawca swoim działaniem nie może w żaden sposób obniżyć wypadkowości. Uznano, że wypadek po drodze do pracy i z pracy jest zdarzeniem, które powinno być chronione w ramach ubezpieczenia komunikacyjnego, ponieważ te zdarzenia są wypadkową bezpieczeństwa na drogach publicznych. Uznano, że w takim układzie wypadek w drodze do pracy i z pracy powinien być z ubezpieczenia wypadkowego wyłączony i wprowadzono je do ubezpieczenia rentowego, jako zdarzenia, które kwalifikowane, tzn. uprzywilejowane w taki sposób, że jest chronione w tym ubezpieczeniu rentowym bez wymagań dotyczących stażu ubezpieczeniowego; o ile przesłanką nabycia renty inwalidzkiej jest spełnienie przesłanki m.in. stażu ubezpieczeniowego, czyli posiadania odpowiedniego okresu składkowego i nieskładkowego, to w przypadku ubezpieczenia na wypadek wypadku po drodze do pracy i z pracy uznano, że względu na charakter tego zdarzenia, tego waloru nie należy egzekwować.

Pojęcie wypadku po drodze do pracy i z pracy jest obecnie definiowane w art. 57e. Przez wypadek podłodze do pracy i z pracy rozumie się zdarzenie nagłe, wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło w drodze do miejsca wykonywania zatrudnienia albo wykonywania innej działalności stanowiącej tytuł ubezpieczenia rentowego, jeżeli droga była najkrótsza i nie została przerwana. Jednakże droga chroniona nie traci cech drogi chronionej także wtedy, gdy wypadek nastąpił w czasie drogi przerwanej, jeżeli przerwa była życiowo uzasadniona i czas tej przerwy nie przekraczał granic potrzebnych, a także wtedy, gdy droga przebyta przez ubezpieczonego nie była najkrótsza, ale ze względów komunikacyjnych jest najdogodniejsza dla ubezpieczonego. Przy określaniu tego zdarzenia ustawodawca używa pojęć niedookreślonych, np. „przerwa życiowo uzasadniona”, które wymagają uściślenia w praktyce. W art. 57e ust. 2 ustawodawca rozszerza drogę chronioną na jeszcze dalsze zachowania:

1. Jest to droga jaką ubezpieczony przebywa do innego zatrudnienia albo innej działalności, która jest objęta ubezpieczeniem rentowym.

2. Droga pokonywana w związku ze zwykłym wykonywaniem funkcji lub zadań zawodowych albo społecznych.

3. Droga, którą ubezpieczony pokonuje dla zwykłego spożycia posiłku.

4. Droga do szkoły, w której odbywa naukę albo realizuje studia.

Ustalenie, czy wypadek miał miejsce po drodze do pracy i z pracy następuje w karcie wypadku, którą sporządza organ rentowy albo inny podmiot wskazany w przepisach wykonawczych.

Zdarzenie to jest chronione w ubezpieczeniu rentowym i ubezpieczeniu chorobowym. Nie ma okresu karencyjnego, pracodawca jest zobowiązany wypłacić z tytułu takiej niezdolności wynagrodzenie w wysokości 100% podstawy wymiaru.

II. W ustawie z 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach. Świadczenia określone w tej ustawie są bardzo zbliżone do świadczeń określonych w ustawie wypadkowej, tj. renta z tytułu niezdolności do pracy, jednorazowe odszkodowanie pieniężne, świadczenia zdrowotne, zasiłek pogrzebowy, renta rodzinna na wypadek śmierci w tych szczególnych okolicznościach. Nie są to jednak świadczenia z tytułu ubezpieczenia, choć prawo do świadczeń ustala zakład ubezpieczeń społecznych, lecz świadczenia z zaopatrzenia społecznego, ponieważ są w całości finansowane z budżetu państwa. Odwołanie od decyzji ZUS przysługują na podstawie i terminach określonych w k.p.c. Odrębne jest pojęcie „wypadku”; wypadek zawsze charakteryzuje się dwoma cechami: nagłością i wywołaniem przyczyną zewnętrzną. W tej ustawie, przez „wypadek” należy rozumieć zdarzenie nagłe, wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć. Musi być określony, dla nabycia prawa do świadczeń, jakiś skutek szkodzący. Art. 2 w pkt 1 - 14 ustawodawca wymienia w sposób taksatywny okoliczności, których zajścia uzasadniają wypłatę świadczeń, np. przy ratowaniu innych osób do grożącego ich życiu niebezpieczeństwa, przy ściganiu lub ujęciu osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa.

Pojęcia chronione na gruncie ustawy wypadkowej: wypadek przy pracy w ścisłym tego słowa znaczeniu i wypadek zrównany z wypadkiem przy pracy - dwa zdarzenia chronione, dotyczące wyłącznie pracowników:

1. Wypadek przy pracy w ścisłym tego słowa znaczeniu. W art. 3 ust. 1 definiuje się wypadek sensu stricto, podkreślając, że jest to nagłe zdarzenie, wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć, pozostające w związku z pracą - elementy te muszą być spełnione łącznie.

a) Pojęcie „zdarzenia nagłego” jest nieostre i dookreśla je dopiero orzecznictwo, które wypracowało formułę, że jest to zdarzenie, które musi się zmieścić w jednej dniówce roboczej, czyli czas trwania tego zdarzenia nie może przekroczyć dniówki roboczej i to odróżnia wypadek przy pracy od choroby zawodowej. Jeżeli zdarzenie wykracza poza dniówkę roboczą, to odpada możliwość zakwalifikowania tego zdarzenia jako wypadku przy pracy, otwiera się natomiast możliwość uznania tego zdarzenia za chorobę zawodową.

b) Przez „zewnętrzność przyczyny” należy rozumieć wszelkie okoliczności występujące poza organizmem osoby poszkodowanej. Obejmuje to wszelkie okoliczności - od czynników atmosferycznych, działania innej osoby, zachowanie samego poszkodowanego, o ile mieści się ono w normalnym postępowaniu i niczego nie można mu zarzucić. Natomiast przyczyna wewnętrzna to jest schorzenie naturalne, które występuje w organizmie poszkodowanego i które czasem może pozostawać w zbiegu z przyczyną zewnętrzną. Jeżeli występuje taka okoliczność, to na podstawie całokształtu okoliczności należy ustalić, która z tych przyczyn miała przeważające znaczenie dla powstania szkody na osobie. Jeżeli przyczyna zewnętrzna to takie zdarzenie będzie uznane za wypadek przy pracy, np. zawał spowodowany nadmierną eksploatacją pracownika.

c) Pojęcie „urazu” i „śmierci”. Pojęcie „urazu” zostało zdefiniowane ustawowo w art. 2 pkt 13, który stanowi, że uraz stanowi uszkodzenie ciała lub narządów człowieka w skutek działania czynnika zewnętrznego. „Śmierć” nie jest zdefiniowana w ustawie wypadkowej i przyjmuje się tutaj ustalenia dokonane w naukach medycznych, tzn. śmierć to całkowite i nieodwracalne ustanie funkcji mózgowych. Na gruncie wszystkich poprzednio obowiązujących ustaw, nigdy nie było tego elementu, czyli urazu lub śmierci, ponieważ uznawano w teorii prawa ubezpieczenia społecznego, że wypadek przy pracy tylko wtedy może być uznany za wypadek, z którym wiąże się prawo do świadczeń z zabezpieczenia wypadkowego, jeżeli powstaje negatywny skutek na osobie poszkodowanego.

d) „Związek z pracą” jest określony w art. 3 ust. 1 na gruncie 3 płaszczyzn:

- wypadek w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności i poleceń przełożonego, czyli zachowania mieszczące się w ramach stosunku pracy;

- zdarzenia, które powstały podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika na rzecz pracodawcy nawet bez polecenia;

- zdarzenia, które powstały w czasie pozostawania przez pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracy a miejscem wykonywania obowiązków wynikających ze stosunku pracy. Chodzi tu o przemieszczanie się środkami komunikacji zorganizowanymi przez pracodawcę;

Na tych trzech płaszczyznach związek z pracą jest oparty na normatywnym związku przyczynowym, a nie adekwatny związek przyczynowy, o którym mowa w art. 361 k.c.

2. Wypadek zrównany z wypadkiem przy pracy. Jest zrównany z wypadkiem sensu stricto tylko w zakresie świadczeń, natomiast samo zdarzenie występuje w innych okolicznościach. Jest to zdarzenie nagłe, wywołane przyczyną zewnętrzną, któremu pracownik uległ w czasie podróży służbowej, ale w innych okolicznościach aniżeli określone w ust. 1 (dotyczącym wypadku sensu stricto). Podróż służbowa wiąże się z okolicznościami, polegającymi na zorganizowaniu przez delegowanego codziennych czynności, np. zorganizowaniu mieszkania. Wyjątki:

a) Wypadek nie pozostaje w związku z wykonywaniem przez pracownika powierzonych mu obowiązków, np. spożycie alkoholu i wystąpienie w związku z tym wypadku.

b) Wypadek powstał w trakcie szkolenia z zakresu samoobrony.

c) Wykonywanie zadań zleconych przez działającą u pracodawcy zakładową organizację związkową.

3. Wypadek przy pracy osób, które wykonują niepracowniczą ubezpieczoną działalność. Definicja z art. 3 ust. 3 stanowi, że jest to zdarzenie nagłe, spowodowane przyczyną zewnętrzną, ale wypadek grup niepracowniczych musi wystąpić w czasie trwania ubezpieczenia wypadkowego i musi wystąpić podczas wykonywania tej ubezpieczonej działalności. W pkt od 1 - 14 ustawodawca wylicza rodzaje tej niepracowniczej działalności, np. pkt 1 - zdarzenie, które powstało podczas uprawiania sportu, w trakcie zawodów i treningów przez osobę pobierającą stypendium sportowe, np. poślizgnięcie się pod prysznicem po treningu przez stypendystę sportowego jest takim zdarzeniem. Pkt 8 - podczas zwykłych czynności związanych z prowadzeniem działalności pozarolniczej w rozumieniu przepisów od systemie ubezpieczeń społecznych.

4. Choroba zawodowa jest definiowana w art. 4. Za choroby zawodowe uznaje się choroby określone w wykazie chorób zawodowych, o którym jest mowa w art. 237 § 1 pkt 2 k.p. Jeżeli została spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy lub sposobem wykonywania pracy. <odsyła do swojego artykułu „Prawne aspekty chorób zawodowych”, Państwo i Prawo 1993, Nr 7.> Rozporządzenie Rady Ministrów z 30 lipca 2002 r. określa wykaz chorób zawodowych oraz szczegółowe zasady postępowania w sprawie zgłaszania, podejrzenia, rozpoznawania i stwierdzania chorób zawodowych. Podmiotem upoważnionym do ustalania istnienia chorób zawodowych jest Państwowa Inspekcja Sanitarna. Jego decyzja jest wiążąca dla organu rentowego, ale nie jest wiążąca dla sądu. Poszkodowany może dochodzić przed sądem, że schorzenie, na jakie cierpi, jest chorobą zawodową. <odsyła do artykułu „Choroby zawodowe w normach Wspólnoty Europejskiej”, Praca i Zabezpieczenie społeczne, 1993 Nr 10-11 - są to zalecenia i nie ma obowiązku ich wprowadzać; artykuł na temat świadczeń z zakresu ubezpieczenia wypadkowego, zamieszczony w Pracy i Zabezpieczeniu społecznym 2003 Nr 5, poz. >

Świadczenia z zakresu ubezpieczenia wypadkowego. Na gruncie poprzednich ustaw występował podział świadczeń na należne od pracodawcy i należne od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Aktualnie wszystkie świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego wypłacane są z Funduszu Wypadkowego, stanowiącego część Funduszu Ubezpieczenia Społecznego. W ubezpieczeniu wypadkowym została wprowadzona zróżnicowana składka od 0,40% podstawy wymiaru do 8,12%. Jej wysokość jest uzależniona od pewnych zdarzeń występujących u danego płatnika składek; są to bezpieczeństwo pracy, liczbę wypadków przy pracy, liczbę stwierdzonych chorób zawodowych, suma wypłaconych odszkodowań. Często bierze się pod uwagę liczbę osób zatrudnionych. Istnieje dodatkowa uzupełniająca możliwość dochodzenia odszkodowania na podstawie przepisów k.c.: art. 415 (ogólna odpowiedzialność na zasadzie winy) lub art. 435 (odpowiedzialność na zasadzie ryzyka za szkodę wyrządzoną przez ruch przedsiębiorstwa). Odpowiedzialność cywilna wchodzi w grę jako odpowiedzialność resztowa, tzn. szkoda, która nie zostanie naprawiona świadczeniami z ubezpieczenia wypadkowego może być zaspokojona w drodze powództwa cywilnego. Polski ustawodawca nie zastrzega możliwości dochodzenia odszkodowania od kwalifikowanego zachowania pracodawcy.

Świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego to (art. 6): zasiłek chorobowy, świadczenie rehabilitacyjne, zasiłek wyrównawczy (do którego stosuje się odpowiednio przepisy ustawy o świadczeniach z ubezpieczenia społecznego dotyczące choroby i macierzyństwa), jednorazowe odszkodowanie pieniężne dla ubezpieczonego w przypadku, gdy doznał stałego i długotrwałego uszczerbku na zdrowiu, jednorazowe odszkodowanie pieniężne przysługujące członkom rodziny, jeżeli sam ubezpieczony zmarł, rentę z tytułu niezdolności do pracy, rentę szkoleniową w sytuacji gdy uznano wobec ubezpieczonego celowość przekwalifikowania zawodowego, rentę rodzinną, dodatki do renty rodzinnej, dodatek pielęgnacyjny, pokrycie kosztów leczenia z zakresu stomatologii, a także szczepień ochronnych oraz zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne w zakresie określonym ustawą. Pomimo, że występują tu nazwy zbieżne z nazwami występującymi w ubezpieczeniu chorobowym i ubezpieczeniu rentowym, to należy jednak podkreślić autonomię świadczeń wypadkowych, tzn. pomimo podobieństwa do innych świadczeń, są to świadczenia, które się charakteryzują swoimi własnymi cechami, warunkami nabycia, a także wymiarem i zakresem ich przyznawania. Autonomia polega na uprzywilejowaniu tych świadczeń, które polega na podwyższonym wymiarze prawa do świadczeń i łagodne warunki nabycia prawa - uchylony jest warunek odbycia stażu ubezpieczeniowego oraz następuje kumulacja świadczeń. Należy wyodrębnić świadczenia:

I. Krótkoterminowe - są to świadczenia zasiłkowe, obejmujące zasiłek chorobowy, świadczenie rehabilitacyjne, zasiłek wyrównawczy. Są wypłacane na wniosek zainteresowanego i są wypłacane w wysokości 100% podstawy wymiaru od pierwszego dnia niezdolności. W sprawach nieuregulowanych w ustawie wypadkowej stosuje się odpowiednio przepisy ustawy chorobowej. W razie zbiegu świadczeń zasiłkowych, np. zasiłku z przyczyn ogólnych i zasiłku wypadkowego, zgodnie z art. 24 ustawy wypadkowej, wyłączne pierwszeństwo mają świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego. Powstaje wątpliwość, czy do zasiłku chorobowego wypadkowego można stosować art. 15, 16, 17 ubezpieczenia chorobowego (utrata prawa do zasiłku na skutek popełnienia wykroczenia lub przestępstwa umyślnego, nadużycie alkoholu, wykorzystywanie zwolnienia dla celów sprzecznych z celami zwolnienia lekarskiego)? Przepisów tych nie stosuje się, ponieważ ustawa wypadkowa w art. 21 przewiduje okoliczności, kiedy następuje utrata prawa do świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego.

II. Długoterminowe - świadczenia rentowe, wypadkowe, które przysługują w razie stwierdzenia przez lekarza-orzecznika, że występuje związek między uszczerbkiem na zdrowiu lub śmiercią ubezpieczonego, a wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową. Ustawa przyjmuje, że świadczenia rentowe są obliczane na podstawie ustawy o emeryturach i rentach z FUS, jednakże renta wypadkowa nie może być niższa w przypadku:

1. Całkowitej niezdolności do pracy niż 80% podstawy wymiaru;

2. Częściowej niezdolności do pracy niż 60 % podstawy wymiaru;

3. Osoby, która spełnia przesłanki do nabycia wypadkowej renty szkoleniowej, niższa niż 100% podstawy wymiaru;

Nie stosuje się przy ustalaniu podstawy wymiaru ograniczenia wskaźnika podstawy wymiaru do 250%. Jeżeli wskaźnik podstawy wymiaru się go nie uwzględnia, to nie gwarantuje się dolnej granicy wymiaru rent.

Jeżeli osoba, która nabyła rentę wypadkową, spełnia warunki do nabycia prawa do emerytury, to następuje uprzywilejowanie pozycji prawnej takiej osoby, polegające na tym, że może ona - wg swojego wyboru - nabyć całą rentę wypadkową plus połowę emerytury lub całą emeryturę i połowę renty wypadkowej. Kwota tej połowy emerytury obejmuje łącznie połowę kwoty łącznej emerytury z FUS i emerytury kapitałowej. Ta połowa nie może być niższa niż kwota należnej emerytury kapitałowej, przy czym ta emerytura kapitałowa jest w każdym przypadku wypłacana w pełnej wysokości. Ta kumulacja świadczeń wchodzi w rachubę tylko wtedy, gdy zainteresowany nie osiąga żadnych dodatkowych dochodów i te dodatkowe dochody są w wysokości, według której nalicza się obniżenie lub zmniejszenie świadczeń emerytalnych. Ten dodatkowy dochód nie powoduje zawieszenia renty wypadkowej.

Jeżeli mamy do czynienia ze zbiegiem kilku rent i emerytury pomostowej, to zainteresowany może dokonać wyboru, nie może tu kumulować świadczeń. Wypłaca się świadczenie wyższe albo wybrane przez zainteresowanego.

Przy rencie wypadkowej obowiązuje zasada, że krąg osób uprawnionych jest określony w ustawie o emeryturach i rentach z FUS, podobnie zasady jej ustalania. Renta rodzinna nie może być niższa niż 120% kwoty najniższej renty rodzinnej obliczonej na gruncie ustawy o emeryturach i rentach z FUS.

<jednorazowe odszkodowanie pieniężne doczytać samemu>

• PRAWO EMERYTALNE

W początkowym okresie starość nie była traktowana jako odrębne ryzyko ubezpieczenia społecznego, ale była traktowana jako część ubezpieczenia rentowego, czyli inwalidzkiego. Uznawano bowiem, że osoba fizyczna, w stosunku do której wystąpiło ryzyko upadku sił fizjologicznych, jest uznawana za inwalidę, przy czym za inwalidę uznawano także osobę, która ukończyła 65 rok życia. Tak to przyjmowała ustawa scaleniowa z 1933 roku. U podstaw tej regulacji leżała koncepcja tzw. domniemanego inwalidztwa, wg której każdy ubezpieczony po osiągnięciu ustalonej w ustawie granicy wieku nabywa prawo do renty starczej. Warunkiem nabycia tego prawa było jednak posiadanie długiego okresu ubezpieczenia zróżnicowanego ze względu na płeć. Ustawa scaleniowa wymagała osiągnięcia przez kobiety 35 lat ubezpieczenia, a w przypadku mężczyzn - 45 lat. Współcześnie odchodzi się od takiego ujmowania ryzyka starości. Obecnie przyjmuje się, że ryzyko starości należy wiązać z asekuranckim społecznym uprawnieniem ubezpieczonego, który by osiągnął ustalony w ustawie wiek do przerwania działalności zawodowej i korzystania z zasłużonego odpoczynku uzasadnionego uprzednio wykonywaną pracą.

Do II wojny św. posługiwano się pojęciem renta starcza, ale po wojnie mocą dekretu z 1954r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin już wskazywano na potrzebę osiągnięcia tzw. wieku emerytalnego. Ostatecznie z tego pojęcia zrezygnowała ustawa 1968r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin - zaczęto używać określenia emerytura. Natomiast w krajach zachodnich do dziś używa się określenia renta starcza.

Nowe prawo emerytalne, które weszło w życie 1 stycznia 1999roku było wymuszone zmianami demograficznymi - malała liczba osób zatrudnionych, odprowadzających składki do Funduszu Ubezpieczenia Społecznego, a rosła liczba osób pobierających emerytury plus problemy gospodarcze i negatywna ocena systemu emerytalnego PRL, bo uważano, że wąskie grupy pracownicze wymusiły przywileje dla siebie kosztem innych ubezpieczonych. Ponadto w związku z wydłużeniem średniej życia ludzkiego wydłuża się również okres wypłaty świadczeń emerytalnych - trudne zjawisko do opanowania. Przed 1999r dotacje z budżetu państwa narastały i celem było uporządkowanie systemu oraz zlikwidowanie uprawnień dla wyszczególnionych grup i w większym stopniu uzależnienie wymiaru świadczeń od okresu ubezpieczenia, od wielkości odprowadzonych składek.

Zatem ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczenia Społecznego z 17 XII 1997 roku to podstawowy akt dotyczący systemu emerytalnego, ale również w 1997 roku uchwalono ustawę o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz w 2004 r. ustawę o pracowniczych programach emerytalnych i ustawa o indywidualnych kontach emerytalnych. Całość tych aktów prawnych składa się na regulację polskiego prawa emerytalnego.

W owym prawie emerytalnym zastosowano dyferencjację ze względu na wiek. Cezura wiekowa wiąże się z datą urodzenia i przyjęto na początku 3 grupy wiekowe, których ta regulacja dotyczyła:

• osób, które w chwili wejścia w życie ustawy o emeryt. i rentach z FUS ukończyły już 50 lat - osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r. Jest to grupa starszych ubezpieczonych, co do których uznano, że zostają oni w starym systemie ze wszystkimi przywilejami ustanowionymi w PRL. Chodziło o to, by tych ubezpieczonych nie poddawać drastycznym zmianom jakie zaszły mocą nowej regulacji. Tzw. osoby pozostające w systemie zdefiniowanego świadczenia.

• Grupa przejściowa - osoby, które w dacie wejścia w życie ustawy o emeryt. i rentach z FUS znajdowały się w przedziale wieku od nieukończonych 50 lat a do ukończonego 35 roku życia ( od 31 grudnia 1948 do 1 stycznia 1969 r.). Te osoby do końca 1999r. musiały dokonać wyboru, czy pozostają w starym systemie czy też wybiorą OFE - przystąpią do nowego prawa emerytalnego. wybór był bardzo ważny, bo przystąpienie do OFE oznacza utratę prawa do wcześniejszych emerytur. W związku z tym, że te wybory były dokonywane często pochopnie można było później zrezygnować z II filaru i powrócić do starego systemu, a pieniądze zgromadzone na koncie OFE były przekazywane do budżetu państwa.

• Grupa zasadnicza - osoby urodzone po 31 grudnia 1968 roku bez możliwości dokonania wyboru - ubezpieczeni znajdują się obowiązkowo w tzw. dwóch filarach.

I filar - jest zarządzany, administrowany przez zreformowany ZUS. Jest to nowa konstrukcja ZUS, któremu nadano od 1 stycznia 1999 r na mocy ustawy o systemie ubezp. społ. osobowość prawną. Jest to struktura państwowej osoby prawnej z organami : Prezes ZUS, zarząd i rada nadzorcza. Do 1998 r. ZUS był jednostka administracji państwowej wykonującą zadania specjalistyczne. Teraz ZUS jest państwową osobą prawną, która wykonuje zadania własne wynikające z ustaw ubezpieczenia społ.

Ten zreformowany ZUS administruje dwoma funduszami. Jeden to Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, którego częścią jest Fundusz Emerytalny. Drugi to Fundusz Rezerwy Demograficznej , który został powołany na gruncie ustawy o systemie ubezpieczeń społ. jako osoba prawna powołana ? (25.10)ubezpieczenia emerytalnego w celu zgromadzenia rezerwowych środków na pokrycie ewentualnych wydatków finansowych funduszów emerytalnych stanowiących część FUS. Obowiązują określone zasady dysponowania środkami zgromadzonymi w ramach Funduszu Rezerwy Demograficznej. Obowiązywał zakaz wykorzystywania środków FRD przez cały okres jego istnienia. Chociaż FRD został powołany w 1999r. to faktycznie rozpoczął działalność kilka lat później - w 2002r. bo dopiero wtedy minister do spraw zabezpiecz społ. uchwalił statut tej osoby prawnej. Ponieważ FRD działa w strukturze finansów publicznych, jest to państwowa os. pr., więc statut nadaje jej organ zewnętrzny- wtedy minister. Aktualnie statut FRD nadaje Prezes Rady Ministrów. Na środki FRD składa się część składki emerytalnej. Początkowo ta składka na podstawie ustawy o systemie miała wynosić 1% podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne, ale szybko okazało się, że to jest za duża wartość i obniżono do 0,1 podstawy wymiaru. Od 2005 r. każdego roku ta składka odprowadzana na FRD ulega podwyższeniu o 0,05 % podstawy wymiaru. W 2009r. składka ta wynosi 0,35 % podstawy wymiaru. Te środki FRD w 2009 r. zostaną po raz pierwszy włożone, bo w tym roku po raz pierwszy zostaną wypłacone emerytury z OFE.

Fundusz Emerytalny jest częścią FUS. Na FE wpływa składka emerytalna zgodnie z zasadą podziału jaką przyjęto w ustawie o systemie. Na każdy dział ubezpieczenia społ. odprowadzana jest odrębna składka do odrębnej części FUS. Na FE wpływa albo cała składka wynosząca 19,92 % - od osób w starszym wieku, które nie mogły przystąpić do OFE(II filaru) albo też składka podzielona 9,76 % składki emerytalnej odprowadzanej przez płatnika składek i druga 0,46 % składki emerytalnej ubezpieczonego, czyli łącznie dla osób, którzy przystąpili do II filaru składka ta wynosi 12.22 % podstawy wymiaru. Natomiast część składki emerytalnej ubezpieczonego w wysokości 7,3 % podstawy wymiaru jest odprowadzana przez ZUS do II filaru, czyli do OFE.

Po zreformowaniu ZUS powrócono do tzw. indywidualnych kont ubezpieczonych. Czyli w nowym ZUS każdy ubezpieczony ( stary i młody) ma swoje indywidualne konto i składki, które są odprowadzane do FE są ewidencjonowane na tym indywidualnym koncie każdego ubezpieczonego. Przy czym w I filarze, czyli FE, nie ma faktycznie żadnych środków pieniężnych - tylko zapis matematyczny odprowadzonych składek. I filar pozostaje nadal tzw. filarem repartycyjnym, czyli z bieżących składek wypłacane są bieżące emerytury. Gdy w danym roku zabraknie środków w FUS następuje dotacja z budżetu państwa. Jest ona planowana i przewidywana i zaznaczona w ustawie o systemie jako źródło składki na wypłatę bieżących wynagrodzeń. Ma to związek z gwarancjami jakie państwo przyjęło na siebie w zakresie wypłacalności świadczeń z zakresu ubezpieczeń społ. (art. 2 ust.3 , art. 64 ustawy o systemie).

II filar - oznacza Otwarte Fundusze Emerytalne. OFE są tworzone przez Powszechne Towarzystwa Emerytalne powołane na gruncie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych. Powszechne Tow. mają postać spółki akcyjnej i są upoważnione do tworzenia OFE wyłącznie w celu gromadzenia składek na indywidualnych kontach uczestników tego funduszu. Środki zgromadzone przez PTE dla nas na OFE są przeznaczone do inwestowania na rynkach finansowych. Każda wpłacona w danym miesiącu składka na indywidualne konto ubezpieczonego stanowi cząstkę nabywanych stopniowo uprawnień emerytalnych. Po osiągnięciu wieku emerytalnego te środki będą wypłacone jako świadczenie emerytalne przez określony zakład. Każdy ubezpieczony ma obowiązek wybrania jednego OFE spośród aktualnie funkcjonujących na rynku 15-tu funduszy. Taki fundusz nie ma zdolności likwidacyjnej, ale może zostać przejęty przez inne PTE. Tak się stało w przeszłości i nastąpiła redukcja z 21 do 15. Wybór polega na zwarciu umowy o członkostwo pomiędzy OFE a ubezpieczonym. PTE jest organem OFE i OFE nie odpowiada za zobowiązania PTE. Natomiast PTE jest zobowiązane do pokrycia wszelkich szkód wyrządzonych OFE czy też poszczególnym jego członkom. W pierwszym okresie umowa o członkostwo była kwalifikowana jako umowa prawa cywilnego, ale w końcu uznano, że jest to umowa prawa zabezpieczenia społecznego. W gruncie rzeczy jest to umowa o charakterze administracyjnym, bo nie ma możliwości swobodnego kształtowania treści tej umowy - jest z góry określona przez ustawę. Ubezpieczony może jedynie: wybrać dowolny OFE i może dowolnie wskazać osobę, której należy przekazać środki zgromadzone na OFE na wypadek jego śmierci czy osiągnięcia wieku emerytalnego. gdy ubezpieczony nie wskaże osoby uposażonej to ustawa przesądza komu te środki należy przekazać. Jeżeli ubezpieczony sam nie dokona wyboru OFE to ustawa o organizacji i funkcjonowaniu otwartych funduszy przewiduje drugi tryb wyznaczania OFE. Polega to na losowaniu - ZUS sporządza listę osób, które nie dokonały wyboru i przeprowadza losowanie 2 razy do roku, w styczniu i w lipcu. W losowaniu uczestniczą tylko te fundusze, które uzyskały najwyższą stopę zwrotu - 4 najlepsze fundusze. W wyniku losowania ubezpieczony jest kierowany do wylosowanego funduszu i nie zawiera już żadnej umowy. W razie śmierci ubezpieczonego środki zgromadzone na indywidualnym koncie podlegają dziedziczeniu. Dziedziczy osoba wskazana albo, gdy nie ma wskazania, określa to ustawa(ogólne zasady dziedziczenia-małżonek, zstępni).

Gdy chodzi o ustalanie wymiaru emerytury mamy do czynienia obecnie z dwoma systemami prawnymi:

• stary system - system zdefiniowanego świadczenia,

• nowy system - system zdefiniowanej składki.

System zdefiniowanego świadczenia

W systemie tym wymiar świadczenia emerytalnego jest obliczany wg reguł określonych w art. 53 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Ten system dotyczy ubezpieczonych urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. Składka opłacana przez płatnika i ubezpieczonego w całości wpływa do FE.

W tym systemie zdefiniowanego świadczenia może też występować inna grupa osób ubezpieczonych - osób urodzonych w latach 1949-1968, które spełniły warunki nabycia prawa do emerytury w niższym wieku emerytalnym, albo spełnili warunki do nabycia prawa do emerytury wcześniejszej z tytułu krótszego stażu ubezpieczeniowego lub z tytułu całkowitej niezdolności do pracy do końca 2008 roku i nie przystąpili do OFE. Te wszystkie warunki muszą być spełnione, żeby dana osoba pozostała w systemie zdefiniowanego świadczenia.

Jest jeszcze trzecia grupa, która korzysta ze szczególnych uprawnień wprowadzonych dla niektórych grup. Są to osoby zatrudnione w szczególnych warunkach lub przy pracy o szczególnym charakterze, mieszczą się tu emerytury kolejowe, górnicze. Grupa ta posiada szczególne uprawnienia o charakterze wygasającym, przy czym to wygaszanie jest w różny sposób rozciągnięte, z wyjątkiem emerytury górniczej, dla której pozostawiono dotychczasowe zasady nabywania praw do emerytury.

Emerytury w systemie zdefiniowanego świadczenia finansowane są wyłącznie metodą repartycyjną. Są wypłacane z bieżących wpływów pochodzących ze składek. W pierwszej grupie ubezpieczonych (ur. Przed 1949r.) warunkiem nabycia prawa do emerytury jest głównie osiągnięcie podstawowego wieku emerytalnego wynoszącego 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. Ponadto każdy musi posiadać staż ubezpieczeniowy i on tez jest zróżnicowany i wynosi 20 lat okresów składkowych i nieskładkowych dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn. Za okresy składkowe uważa się wszystkie okresy zdefiniowane w art. 6 ustawy o emeryt. i rentach FUS. Uwzględnia się też okresy nieskładkowe i te są zdefiniowane w art. 7 ustawy. Przy czym obowiązuje zasada redukcji okresów nieskładkowych w stosunku do całości okresów składkowych. Okresy nieskładkowe są liczone w rozmiarze nie większym niż 1/3 okresów składkowych. Okresy pracy za granicą są uwzględniane w okresie składkowym.

Jeżeli chodzi o nabycie prawa w systemie zdefiniowanego świadczenia od 1 stycznia 2009r. przestał obowiązywać art. 103 ust. 2a, który wymagał dla realizacji nabytego prawa do emerytury rozwiązania stosunku pracy.

Zasady wymiaru w systemie zdefiniowanego świadczenia - art. 53 ustawy o emeryt. i rentach z FUS

Przy wymiarze uwzględnia się 3 podstawowe czynniki:

• kwotę bazową - wynosi ona 24%; kwota bazowa stanowi 100% przeciętnego wynagrodzenia pomniejszonego o składkę na ubezpieczenie społ., o której jest mowa w ustawie o systemie. Te 24% kwoty bazowej jest to tzw. część socjalna emerytury w starym systemie, która jest jednakowa dla wszystkich ubezpieczonych;

• Okresy składkowe - są liczone po 1,3 % podstawy wymiaru za każdy rok okresu składkowego;

• Okresy nieskładkowe - są liczone po 0,7 % podstawy wymiaru za każdy rok okresu nieskładkowego.

Najniższa emerytura aktualnie obliczona w tym systemie wynosi 675,10 zł.

System zdefiniowanej składki

Prawo do emerytury w tym systemie zależy wyłącznie od wieku emerytalnego - zachowano dotychczasowe zasady 60 lat dla kobiety i 65 lat dla mężczyzny. Nie ma tu warunku osiągnięcia pewnego określonego stażu ubezpieczeniowego, co nie oznacza, że długość pozostawania w danym ubezpieczeniu jest całkowicie obojętna. Im dłużej ubezpieczony pozostaje w danym ubezpieczeniu, tym wyższy ma wymiar świadczeń. Staż ubezpieczeniowy wpływa więc na wysokość przyszłej emerytury. Ponadto okres ubezpieczenia ma znaczenie, a w szczególności osiągnięcie okresów składkowych i nieskładkowych ( 20 i 25 lat), wtedy, gdy osoba pozostająca w systemie zdefiniowanej składki nie osiąga z obydwu filarów (z syst. emeryt. w I filarze i syst. kapitałowego) co najmniej minimalnego świadczenia emerytalnego. Jeżeli nie osiąga min. emerytury a osiąga pełny okres składkowy to taka osoba będzie miała podwyższoną emeryturę w systemie bazowym (I filaru)do min. świadczenia. Jeżeli natomiast ubezpieczony będzie przez jakiś czas korzystał z dobrowolnego ubezpieczenia emerytalnego np. kontynuacja na podstawie art. 10 ustawy o systemie, to zgodnie z art. 87 ust. 6 w okresie składkowym to ubezp. może być uwzględnione tylko do 10 lat, powyżej nie będzie uwzględniane.

Od zasady nieuwzględniania okresu nieskładkowego są dwa wyjątki:

• dotyczy kapitału początkowego, czyli okresu pozostawania w ubezpieczeniu przez osobę, która ur. się po 31 XII 1948r. a pozostawała w ubezpieczeniu przed 1 I 1999r. Cały ten okres ubezpieczenia się oblicza i się ustala jakie by ta osoba skorzystała, gdyby przeszła na emeryturę w dniu 1 stycznia 1999r. Są określone zasady obliczania tego kapitału i jest on zapisany na indywidualnym koncie ubezpieczonego w ZUS. Kapitał początkowy podlega waloryzacji i będzie on w przyszłości stanowił podstawę do obliczenia wymiaru emerytury w systemie zdefiniowanej składki;

• dotyczy gł. kobiet urodzonych po 31 XII 1948 r., które osiągną wiek emerytalny w latach 2009-2013. Zgodnie z art. 183 ustawy o emeryt. i rentach z FUS, jeżeli nie przystąpiły do OFE, to na swój wniosek mogą mieć obliczoną tzw. emeryturę mieszaną. Przy jej obliczaniu stosuje się częściowo mechanizm wg syst. zdefin. świadczenia a częściowo mechanizm syst. zdefin. składki. Jeżeli ubezpieczony osiągnie wiek emerytalny w 2009 r., to uzyska emeryturę w 80 % obliczoną na podstawie art. 53 a w 20% na nowych zasadach. W 2010 - 70% do 30%, w 2011 - 55% do 45%, w 2012 - 35% do 65%, w 2013 - 20% do 80%. Od 2014 r. emerytura będzie obliczana tylko i wyłącznie zgodnie z systemem zdef. składki.

Podstawa wymiaru w syst. zdefin. składki stanowi suma składek na ubezpieczenie emerytalne zaewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego w ZUS do końca miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego przysługuje osobie emerytura, plus kapitał początkowy obliczony na dzień 31 XII 1998 r. Zarówno składki jak i kapitał początkowy podlegają waloryzacji przez cały okres oczekiwania na osiągnięcie wieku emerytalnego. Emeryturę w tym systemie oblicza się tak, że dzieli się podstawę wymiaru świadczenia przez średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku jakie dana osoba posiada w chwili przejścia na emeryturę. Przy czym średni dalszy spadek życia jest ustalony w sposób jednakowy dla mężczyzn i dla kobiet - zachęta do dłuższego okresu zatrudnienia. Ten system rezygnuje całkowicie ze szczególnych uprawnień emerytalnych. Jednakże dla osób objętych tym systemem a zatrudnionych w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze ustawa o emeryt. i rentach z FUS (art. 24 ust. 2) zapowiadała ustanowienie systemu nazywanego emeryturami pomostowymi.

Ustawa o emeryturach pomostowych została uchwalona 19 XII 2008 r. Ustawa ta wprowadza ochronę na zasadniczo zmienionych warunkach niż dotychczas obowiązujące. Po pierwsze w znaczący sposób zmniejsza ona wykaz stanowisk pracy zaliczonych do prac w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze. Ta emeryt. pomostowa jest pomyślana jako świadczenie przejściowe należne do osiągnięcia wieku emerytalnego (60 i 65 lat), jest to świadczenie okresowe i świadczenie wygasające. Emerytura pomostowa wypłacana jest ze specjalnego Funduszu Emerytur Pomostowych. Przepisy regulujące organizacje FEP wejdą w życie od 1 I 2010r. FEP jest państwowym funduszem celowym powołanym do finansowania emerytur pomostowych. Składka na FEP opłacana jest wyłącznie przez płatnika składek - pracodawcę zg. z ustawa o systemie ubezpieczeń społ. Składka wynosi 1,5% podstawy wymiaru. Podstawę wymiaru na FEP stanowi podstawa na ubezpieczenie emerytalne i rentowe i podlega takim samym ograniczeniom jak podstawa na ubezpieczenie emerytalne i rentowe - art. 19 ustawy o syst. ubezp. społ. - czyli ta podstawa wymiaru składek, od której płatnik składek odprowadza składki do nie może przekroczyć 30-krotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce rynkowej. To przeciętne wynagrodzenie jest prognozowane w ustawie budżetowej, albo w projekcie do tej ustawy. Wypłata emerytur pomostowych jest wykonywana przez Państwo art. 1 ustawy ust. o emeryt. pomostowych. Emerytura jest świadczeniem przeznaczonym dla płatnika, czyli dla ubezpieczonego pozostającego w stosunku pracy podlegającemu ubezpieczeniu emerytalnemu z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. A zwłaszcza jest przeznaczona dla ubezpieczonego pracownika, który przed dniem wejścia w życie tej ustawy podlegał ubezpieczeniu społecznemu na dotychczasowych zasadach również zaopatrzeniu emerytalnemu. Ustawa o emeryturach pomostowych definiuje prace w szczególnych warunkach i uznaje za takie prace związana z czynnikami ryzyka, które z wiekiem mogą z dużym prawdopodobieństwem spowodować trwałe uszkodzenie zdrowia, wykonywanie w szczególnych warunkach środowiska pracy determinowanych siłami natury lub procesami technologicznymi, które mimo zastosowania środków profilaktyki technicznej, organizacyjnej i medycznej stawiają przed pracownikami wymagania przekraczające poziom ich możliwości, ograniczony w wyniku procesu starzenia się jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego, w stopniu utrudniającym ich pracę na dotychczasowym stanowisku; wykaz prac w szczególnych warunkach określa załącznik nr 1 do ustawy.(art. 3)

Warunki nabycia prawa do emerytury pomostowej - wszystkie muszą być spełnione łącznie:

1. ubezpieczony musi urodzić się po 31 XII 1948 r.,

2. okres pracy w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze wynosi przynajmniej 15 lat,

3. osiągnęła ta osoba 55 lat u kobiety i 60 lat u mężczyzny,

4. osoba musi mieć okres składkowy i nieskładkowy wynoszący 20 lat - kobieta i 25 lat - mężczyzna,

5. osoba ta musi wykonywać pracę w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze przed 1 stycznia 1999r. (choćby 1 dzień),

6. po 31 grudnia 2008 r. wykonywała ta osoba pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3,

7. nastąpiło z tą osobą rozwiązanie stosunku pracy.

EMERYTURY POMOSTOWE I KAPITAŁOWE

I. Emerytury pomostowe:

Prawo do emerytury pomostowej przysługuje po spełnieniu łącznie 7 warunków. Chodzi tu o pracę wykonywaną w szczególnych warunkach i o szczególnym charakterze, która musiała być wykonywana przed 1 stycznia 1999 r. (?), tak więc jest to świadczenie wygasające. Ustawa określa rodzaje prac, które pozwalają przejść na emeryturę pomostową w wieku obniżonym o kolejne 5 lat (kobieta: 50 lat; mężczyzna: 55 lat). Są to prace na statkach powietrznych, niektóre prace w hutnictwie, prace maszynistów pojazdów trakcyjnych, nurka, rybaka morskiego, przy przetwórstwie materiałów zawierających azbest, rozbiórkowe, członków zawodowych ekip ratownictwa górskiego; w wypadku tych prac trzeba mieć okres wynoszący co najmniej 15 lat pracy, aby uzyskać orzeczenie o niezdolności wykonywania tej pracy. Osoby takie pobierają emeryturę przez 10, a nie 5 lat.

Emerytura pomostowa stanowi równowartość kwoty, będącej wynikiem podzielenia podstawy emerytury dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 roku przez średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku 60 lat według tablic średniego trwania życia obowiązujących w dniu zgłoszenia wniosku o przyznanie emerytury pomostowej. Zgodnie z art. 25 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, podstawę obliczenia emerytury stanowi zwaloryzowana kwota stawek emerytalnych zaewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego oraz kwota zwaloryzowanego kapitału początkowego. Jeżeli pracownik uprawniony do emerytury pomostowej jest członkiem OFE, to przy ustalaniu podstawy wymiaru emerytury składki na ubezpieczenie emerytalne zaewidencjonowane na jego koncie w ZUS zwiększa się przez przemnożenie tej kwoty wskaźnikiem korygującym, wynoszącym 19,52/12,22. Jest to stosunek pełnej wysokości składki na ubezpieczenie emerytalne do wysokości składki zaewidencjonowanej na koncie ubezpieczonego. Ta składka stanowi 12,22% podstawy wymiaru, bo składa się z pełnej składki płatnika składek (9,96%) i części składki emerytalnej ubezpieczonego pomniejszonej o 7,3% składki, która jest odprowadzana do wybranego OFE.

Kwota emerytury pomostowej nie może być niższa aniżeli kwota najniższej emerytury, o której mowa w art. 85 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, czyli kwoty najniższej emerytury wg tej ustawy i na dziś wynosi ona 675 zł. i 10 gr.

Prawo do emerytury pomostowej powstaje z mocy prawa z dniem spełnienia warunków wymaganych do nabycia tego prawa. Gdyby w tym okresie ubezpieczony pobierał zasiłek chorobowy albo świadczenie alimentacyjne, to prawo do emerytury pomostowej powstaje dopiero po zakończeniu pobieranych świadczeń.

Prawo do emerytury pomostowej ustaje:

1. W dniu poprzedzającym dzień nabycia prawa do emerytury, przy jednoczesnym spełnieniu warunku stwierdzenia nabycia tego prawa decyzją organu rentowego.

2. Z dniem osiągnięcia przez uprawnionego wieku 60 lat (kobieta) lub 65 lat (mężczyzna) pod warunkiem, że uprawniony nie uzyskał decyzji organu rentowego ustalającej nabycia prawa do emerytury.

3. Śmierć uprawnionego.

W okresie pobierania emerytury pomostowej uprawniony może dodatkowo pracować. Wówczas prawo do emerytury pomostowej ulega zawieszeniu lub jej wysokość podlega zmniejszeniu na ogólnych zasadach z powodu osiągania przychodów z tytułu prowadzenia działalności objętej obowiązkiem ubezpieczenia społecznego. Osoba, która korzysta z emerytury pomostowej nie może podjąć pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Jeśli podejmie taką działalność, to prawo do emerytury pomostowej ulega w całości zawieszeniu.

W razie zbiegu emerytury pomostowej z innymi świadczeniami o charakterze emerytalnym lub rentowym, a w szczególności z prawem do renty, do uposażenia z którego korzystają sędziowie i prokuratorzy w stanie spoczynku, zasiłku przedemerytalnym, świadczeniem przedemerytalnym. We wszystkich tych sytuacjach przysługuje tylko jedno świadczenie - wyższe lub wybrane przez uprawnionego.

Jeżeli na tle emerytury pomostowej powstają spory pomiędzy uprawnionym a ZUS, to uprawnionemu przysługuje odwołanie do sądu na zasadach określonych w art. 83 ustawy o systemie. W razie śmierci osoby uprawnionej do emerytury pomostowej, do renty rodzinnej należy stosować przepisy o emeryturach i rentach z FUS, tzn. przysługuje temu samemu kręgowi osób bliskich, określonych w art. 65 - 74. Renta rodzinna jest finansowana z FUS, podobnie jak zasiłek pielęgnacyjny i zasiłek pogrzebowy. Wypłata tych świadczeń następuje z działu rentowego.

Ustawa pomostowa wprowadza rekompensaty, czyli odszkodowanie za utratę możliwości nabycia prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub pracy o szczególnym charakterze. Przysługuje ubezpieczonym, których nie objęła ustawa o emeryturach pomostowych. Warunkiem nabycia tego prawa jest posiadanie odpowiedniego stażu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze w rozumieniu przepisów o emeryturach i rentach z FUS; ten okres pracy musi wynosić co najmniej 15 lat. Praca ta musi być wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy. Rekompensata będzie ustalana po złożeniu wniosku o nową emeryturę z FUS przez osobę, która ukończyła 60 lat (kobieta) lub 65 lat (mężczyzna). Rekompensata stanowi dodatek do kapitału początkowego. Przy obliczaniu wymiaru rekompensaty uwzględnia się indywidualne dane dotyczące osoby uprawnionej:

1. Okresy składkowe i nie składkowe uzyskane przed dniem 1 stycznia 2009 r.

2. Okres wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze przed dniem 1 stycznia 2009 r.

3. Wiek ubezpieczonego na dzień 31 grudnia 2008 r.

4. Obniżony wiek emerytalny w rozumieniu przepisów o emeryturach i rentach z FUS.

Rekompensata jest obliczana na wniosek zainteresowanego.

II. Emerytury kapitałowe:

Uregulowane w ustawie z 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych. Rok 2009 jest pierwszym rokiem, w którym zostały uruchomione wypłaty emerytur kapitałowych z drugiego filara, czyli z OFE. Wypłatą emerytur kapitałowych zajmują się zakłady emerytalne dopiero w 2014 roku. Wiąże się to z faktem uzyskania w roku 2009 prawa do świadczeń emerytalnych przez kobiety urodzone w 1949 r.; osoby te nabywają prawo do okresowej emerytury kapitałowej, która będzie wypłacana tym osobom do osiągnięcia 65 roku życia.

Okresowa emerytura kapitałowa jest finansowana przez OFE, którego członkiem jest ubezpieczona. Środki zgromadzone na jej indywidualnym rachunku nie podlegają przeniesieniu do instytucji, która ma zajmować się wypłatą dożywotniej emerytury, tak więc ubezpieczona pozostaje członkiem OFE. Oznacza to, że do ukończenia przez kobietę 65 lat wypłata emerytury okresowej będzie powodowało zmniejszenie kapitału zgromadzonego przez nią w OFE. Osoba taka może dodatkowo dorabiać - przy wypłacaniu okresowej emerytury będzie wpływała składka jeszcze. Dopiero po ukończeniu 65. roku życia OFE przeniesie pozostały kapitał do wskazanego przez osobę ubezpieczoną zakładu emerytalnego, w którym wykupi świadczenie dożywotnie. Kapitał w OFE powstaje z części składki emerytalnej ubezpieczonego, wynoszącej 7,3% podstawy wymiaru przekazywanej przez ZUS do wybranego OFE. Składka wpływa na rachunek ubezpieczonego członka OFE. Otwarcie rachunku następuje w dacie zawarcia umowy o członkostwo w OFE. Wpłacone na rachunek składki, a także kwoty transferowe, które powstają w razie rozwodu albo śmierci współmałżonka, są przeliczane na jednostki rozrachunkowe (art. 99 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu OFE). Aktualną wartość jednostki rozrachunkowej stanowi całkowita wartość aktywów netto funduszu podzielona przez liczbę wszystkich jednostek rozrachunkowych. Wartość jednostki rozrachunkowej zależy od skuteczności inwestycyjnej OFE - im lepsza polityka lokacyjna i niższe koszty funkcjonowania OFE, tym wyższa wartość jednostki rozrachunkowej. Zarządzanie aktywami OFE jest odpłatne. Fundusze pobierają od ubezpieczonych prowizje i opłatę z tytułu zarządzania, przy czym następuje to w formie potrącenia określonej procentowo kwoty z wpłaconych składek. Potrącenie następuje przed przeliczeniem składki na jednostki rozrachunkowe. Od kwietnia 2004 r. nastąpiło ustawowe ograniczenie opłat pobieranych przez OFE; i tak do końca 2010 r. prowizja nie może przekraczać 7%, a od 2011 nastąpi obniżenie do 6,125% wpływów ze składek. W 2012 r. będzie to wynosić 5,25%. W 2013 r. będzie wynosić 4,375%, a od 2014 nie będą mogły być wyższe niż 3,5%. Wysokość opłat za zarządzanie jest określona w statucie i nie może być wyższa aniżeli określona w art. 136 ust. 2a ustawy o o.f.o.f.e.

Emerytura kapitałowa, która pochodzi z tytułu członkostwa w OFE, jest dopełnieniem emerytury wypłacanej z FUS. Każdy urodzony po 31 grudnia 1948 r. ma swoje indywidualne konto w FUS, na którym zapisywana jest wielkość składki na ubezpieczenie emerytalne, czyli 17,22% podstawy wymiaru, a także wysokość kapitału początkowego ustalonego na dzień 31 grudnia 1998 r. Obydwie te części podlegają waloryzacji i suma tych zwaloryzowanych wielkości stanowi podstawę obliczenia emerytury w pierwszym filarze (tzw. filarze podstawowym).

W drugim filarze, środki zgromadzone na rachunku w OFE zostaną przekazane do wybranego przez osobę ubezpieczoną zakładu emerytalnego, co nastąpi od 2014 r. Zakład emerytalny jest założycielem funduszu dożywotnich emerytur kapitałowych (FDEK). Zakład emerytalny jest organem tego funduszu. Fundusz jest osobą prawną, a przedmiotem jego działalności jest przyjmowanie składek (pojęcie „składek” nie zostało tutaj użyte przez ustawodawcę w sposób prawidłowy; przez pojęcie „składek” chodzi tu o środki z OFE) oraz wypłata środków pieniężnych ze środków przekazywanych przez OFE. Zakład emerytalny zarządza środkami przekazanymi do FDEK i reprezentuje go w stosunkach z osobami trzecimi. Projekt ustawy z 19 grudnia 2008 r. o funduszach dożywotnich emerytur kapitałowych został zawetowany przez prezydenta.

Emerytura kapitałowa przysługuje osobom mającym ustawowe prawo do emerytury z FUS. Jest wypłacana ze środków zgromadzonych w OFE. Przysługuje w jednej z dwóch postaci:

1. Okresowa emerytura kapitałowa - przysługuje do ukończenia 65. roku życia. Warunkiem nabycia prawa do emerytury okresowej jest konieczność spełnienia dwóch warunków:

a) ubezpieczony musi ukończyć 60. rok życia;

b) na rachunku OFE musi być zgromadzona kwota równa lub wyższa od 20-okrotności kwoty dodatku pielęgnacyjnego (art. 75 ustawy o emeryturach i rentach z FUS). Dodatek pielęgnacyjny przysługuje osobie uprawnionej do emerytury lub renty, jeżeli osoba ta została uznana za całkowicie niezdolną do pracy oraz samodzielnej egzystencji albo ukończyła 75 rok życia. Dodatek pielęgnacyjny wynosi obecnie 173 zł i 10 gr.

Jeżeli członek OFE nie spełnia warunku posiadania tej kwoty, to wówczas OFE przekazuje środki zgromadzona na rachunku do funduszu emerytalnego będącego częścią FUS. W takim wypadku emerytura jest wypłacana jako świadczenie jednofilarowe, tylko i wyłącznie z FUS. Przekazane środki powiększają kwotę składek, stanowiącą podstawę obliczenia emerytury według nowych zasad, czyli wg systemu zdefiniowanej składki. W tych okolicznościach ZUS nie ustala prawa do okresowej emerytury kapitałowej.

Jeśli warunki są spełnione, to prawo do okresowej emerytury kapitałowej ustalane jest przez ZUS w formie decyzji, która jest podejmowana na wniosek zgłoszony przez ubezpieczonego. Złożenie takiego wniosku oznacza, że członek OFE występuje jednocześnie o ustanowienie emerytury z FUS. OFE przekazuje ZUS informacje o kwocie środków, zgromadzonych na rachunku, a ZUS na podstawie tej informacji ustala prawo do okresowej emerytury kapitałowej i jej wysokość. Wypłatą okresowej emerytury kapitałowej zajmuje się ZUS i w tym celu OFE co miesiąc przekazuje na wskazany przez ZUS odrębny rachunek bankowy środki, które stanowią równowartość miesięcznej wielkości okresowej emerytury kapitałowej. Prawo do okresowej emerytury kapitałowej wygasa:

a) śmierć członka OFE;

b) w dniu poprzedzającym ukończenie przez ubezpieczonego 65. roku życia;

c) wyczerpania środków zgromadzonych na rachunku w OFE;

O zajściu tych okoliczności OFE zawiadamia niezwłocznie ZUS.

Emerytury okresowe podlegają corocznej waloryzacji zgodnie z zasadami waloryzowania emerytury pochodzącej z pierwszego filara.

2. Dożywotnia emerytura kapitałowa - przysługuje członkowi OFE dożywotnio po ukończeniu przez niego 65. roku życia. Dla nabycia tego prawa ubezpieczony musi spełnić warunki:

a) ukończenie 65. roku życia;

b) kwota hipotetycznej emerytury kapitałowej równej lub wyższej niż 50% kwoty dodatku pielęgnacyjnego, czyli wartość środków zgromadzonych na OFE, podzielonych przez średnie dalsze trwanie życia, musi się równać lub przewyższać kwotę połowy dodatku pielęgnacyjnego (art. 26 u.e.r.f.u.s.). Jeżeli kwota ta jest niższa, to OFE zobowiązany jest do przekazania środków zgromadzonych na rachunku członka OFE do funduszu emerytalnego na konto zainteresowanego. Przekazane środki z OFE powiększają kwotę składek ubezpieczonego, ale już „nie pracują”. Mamy tu do czynienia z emeryturą jednofilarową, wypłacaną z funduszu emerytalnego.

Wniosek o ustalenie prawa do dożywotniej emerytury kapitałowej członek OFE składa do ZUS. Wniosek ten musi być połączony z oświadczeniem o wyborze oferty dożywotniej emerytury kapitałowej spośród wszystkich ofert udostępnionych przez ZUS. Wybór ten jest nieodwoływalny oświadczeniem woli. W przypadku kobiet, które wcześniej posiadały prawo do dożywotniej emerytury kapitałowej, ZUS na 3 miesiące przed ukończeniem przez nie 65. roku życia wezwie je do złożenia oświadczenia o wyborze oferty dożywotniej emerytury kapitałowej. Oferty dożywotniej emerytury kapitałowej mają charakter wyłącznie indywidualny (nie ma małżeńskich!). OFE po otrzymaniu informacji o wyborze oferty dokonuje następujących czynności:

a) Przekazuje wszystkie środki zgromadzone na OFE na odrębny rachunek bankowy wskazany przez ZUS.

b) Zamyka rachunek członka OFE.

c) Powiadamia byłego członka o kwocie środków, jakie zostały przekazane do ZUS.

Dalsze czynności:

d) ZUS ustala prawo i wysokość dożywotniej emerytury kapitałowej na podstawie wybranej przez ubezpieczonego oferty, a następnie przekazuje środki ubezpieczonego do funduszu dożywotnich emerytur kapitałowych, którego ofertę wybrał ubezpieczony.

e) FDEK co miesiąc przekazuje na wskazany przez ZUS odrębny rachunek bankowy do ZUS na wypłatę dożywotnich emerytur kapitałowych.

f) Zakład emerytalny, jako organ FDEK, przekazuje do ZUS opłatę z tytułu obsługi dożywotniej emerytury kapitałowej, dotyczącej w szczególności następującej czynności:

- koszt postępowania w sprawie ustalenia prawa do i wysokości dożywotniej emerytury kapitałowej;

- koszt doręczenia dożywotniej emerytury kapitałowej osobie uprawnionej;

- koszt egzekucji nienależnie pobranej dożywotniej emerytury kapitałowej;

- koszt czynności dokonywanej przez zakład dla celów podatkowych;

Ustawodawca w ustawie o emeryturach kapitałowych postanowił, że wysokość tej opłaty nie może być wyższa niż 0,5% kwoty najniższej emerytury. Ustawa upoważnia Radę Ministrów do wydania w tym zakresie rozporządzenia wykonawczego w sprawie określenia wysokości tej opłaty z uwzględnieniem rzeczywistych kosztów obsługi emerytury kapitałowej z zastrzeżeniem, że wysokość opłaty nie może być zależna od wysokości emerytury kapitałowej.

Przy emeryturach kapitałowych nie jest, co do zasady, przewidziana renta rodzinna. Przewiduje się możliwość wypłaty gwarantowanej, która jest wypłacana jednorazowo w przypadku śmierci osoby pobierającej emerytury w okresie nie dłuższym niż 3 lata od dnia rozpoczęcia pobierania emerytury kapitałowej. W tym celu ubezpieczony powinien wskazać osoby uposażone, na rzecz których ma nastąpić wypłata jednorazowego świadczenia pieniężnego, przy czym wypłata ta może stanowić całość lub część należności, w zależności od tego, w jakim czasie nastąpiła śmierć uprawnionego - im później emeryt umiera, tym mniejsza jest ta rekompensata. W braku wskazania osoby uposażonej wypłata przypada małżonkowi, jeżeli w chwili śmierci emeryta pozostają we wspólności ustawowej. Jeżeli nie posiada małżonka, to wypłata gwarantowana wchodzi w skład spadku. Jeżeli śmierć nastąpi po przekazaniu środków do funduszu, ale przed pierwszą wypłatą okresowej lub dożywotniej emerytury kapitałowej, to środki te pozostają w dyspozycji FUS. Wypłata gwarantowana stanowi różnicę między całością środków przekazanych z OFE a iloczynem pełnych miesięcy, jakie upłynęły od miesiąca, w którym po raz pierwszy wypłacono dożywotnią emeryturę kapitałową do końca miesiąca, w którym nastąpiła śmierć emeryta oraz 37-ej części kwoty składki przekazanej przez OFE do funduszu dożywotnich emerytur kapitałowych. Ewentualne spory pomiędzy osobami uposażonymi, a funduszem dożywotnich emerytur kapitałowych albo zakładem emerytalnym rozstrzygają sądy ubezpieczeń społecznych właściwe ze względu na miejsce zamieszkania osoby uposażonej. W przypadku, gdy osoba uposażona mieszka za granicą, to sądem właściwym jest sąd właściwy ze względu na siedzibę FDEK lub zakładu emerytalnego.

Emerytura kapitałowa jest wypłacana za pośrednictwem jednostki organizacyjnej ZUS, właściwej do wypłaty emerytury z FUS, czyli jest wypłacana wraz z emeryturą z FUS.

9.49

wynosi ona 675 zł. rentach z FUSyć niższa 383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838383838

2

---