SPIS TREŚCI

Wstęp....................................................................................................................4

Rozdział I

Zjawisko alkoholizmu w Polsce.........................................................................6

1.1. Rys historyczny, skala zjawiska....................................................................6

2. . Definicje i klasyfikacja alkoholizmu............................................................10

1.3. Objawy uzależnienia od alkoholu................................................................15

1.4. Profilaktyka i leczenie choroby alkoholowej...............................................17

Rozdział II

Skutki nadmiernego spożywania alkoholu......................................................30

2.1. Funkcjonowanie osoby uzależnionej od alkoholu........................................30

2.2. Rodzina z problemem alkoholowym............................................................32

2.3. Społeczno-ekonomiczne skutki spożywania alkoholu.................................35

Rozdział III

Społeczne przyczyny sięgania po alkohol przez młodzież wiejską................38

3.1. Środowisko rodzinne....................................................................................38

3.2. Środowisko szkolne......................................................................................42

3.3. Środowisko rówieśnicze...............................................................................44

3.4. Środowisko ekonomiczno-kulturowe...........................................................46

Rozdział IV

Podstawy metodologii badań własnych...........................................................52

4.1. Przedmiot i cel badań, problemy, hipotezy badawcze.................................52

4.2. Metody i techniki badawcze stosowane w pracy.........................................55

4.3. Charakterystyka terenu badawczego............................................................58 Rozdział V

Prezentacja wyników badań własnych............................................................60

5.1. Spożycie alkoholu wśród badanych osób.....................................................60

5.2. Czynniki wpływające na częstotliwość sięgania po alkohol.......................71

5.3. Nadmierne spożycie alkoholu zagrożeniem dla rozwoju młodego człowieka..........................................................................................................76

5.4. Własne propozycje zmierzające do zminimalizowania problemu alkoholizmu w środowisku wiejskim................................................................79

Zakończenie .....................................................................................................83

Bibliografia.......................................................................................................85

Spis tabel...........................................................................................................88

Aneks................................................................................................................. 89

WSTĘP

Zagadnienie alkoholizmu stanowi przedmiot zainteresowań wielu badaczy - w tym pedagogów. Zjawisko to bowiem obejmuje w naszym kraju coraz szersze kręgi społeczne.

Trudno wskazać jednoznacznie powody tego, ale zapewne wpływ na taki stan rzeczy mają bieda, brak perspektyw, utrudniony czy wręcz niemożliwy dostęp do kultury, negatywne wzorce czy też towarzyszący nam na co dzień stres. Wszystko to powoduje, że alkoholizm dotyka coraz więcej osób bez względu na płeć, wiek i pochodzenie społeczne.

Drastycznie obniża się granica inicjacji alkoholowej, a napoje alkoholowe stają się nieodłącznym elementem spotkań rodzinnych, towarzyskich, czy zawodowych bez względu na środowisko. Niepokojące jest również zjawisko powszechnej tolerancji spożywania alkoholu przez ludzi młodych. Niejednokrotnie rodzice sami podają dzieciom tzw. słabe alkohole, np. szampan czy piwo.

Polska zajmuje jedno z pierwszych miejsc na liście państw pod względem ilości spożycia alkoholu przypadającego na statystycznego Polaka oraz ilości osób uzależnionych. Problem ten obejmuje coraz młodsze osoby, zarówno w mieście jak i środowisku wiejskim, w którym tłumaczy się to nudą, stagnacją czy też koniecznością „wyszumienia się”.

Rozdział I

Zjawisko alkoholizmu w Polsce

1. Rys historyczny, skala zjawiska

Nazwa „alkohol” pochodzi z języka arabskiego „al - kuhl”, bądź „al - kahul” i oznacza delikatny puder, proszek do malowania powiek albo wysublimowaną delikatną substancję do upiększania, malowania.

Alkohol towarzyszył społeczeństwom ludzkim od zarania dziejów. Spożywany był zarówno w celach magicznych, religijnych jak i odżywczych oraz leczniczych.

Długa i niezwykle bogata jest historia alkoholu, jego produkcji, różnorodnych postaci i gatunków oraz obyczajów jego spożywania. Początkowo alkohol pełnił funkcje fizjologiczne (używany był jako lekarstwo), psychologiczne (służył do obniżenia sprawności psychicznej) oraz społeczne (używany w życiu towarzyskim pomagał w nawiązywaniu kontaktów czy pokonywaniu nieśmiałości).

W obecnych czasach duże znaczenia mają również względy ekonomiczne (produkcja, handel, dystrybucja alkoholu) oraz polityczne. Władze państwowe zachowują prawo monopolu, kierują produkcją, pobierają podatki od producentów i sprzedawców. Prowadzą też walkę z przemytem i nielegalnym alkoholem.

Od najdawniejszych czasów produkowano alkohole w różnych postaciach, o różnym stężeniu oraz z różnych surowców. Zawartość procentowa alkoholu bywa różna i dziś: od 0,5% w niskoprocentowym piwie, do 75% w niektórych gatunkach rumu.

Alkohole należą do związków chemicznych, organicznych, pochodnych węglowodorów hydroksylowych. Można je otrzymywać kilkoma sposobami. Obecnie alkohol najczęściej znany jest w postaci płynnej, jako bezbarwna ciecz o charakterystycznym zapachu i smaku i odurzającym działaniu na psychikę ludzką. Otrzymywany jest bądź z rozcieńczonego spirytusu etylowego, bądź uzyskiwany przez destylację i fermentację winogron, owoców i drożdży.

Do najbardziej znanych i powszechnie używanych napojów alkoholowych należą: koniaki, wódki, koktajle, szampany, wino i piwo. W niektórych krajach i strefach geograficznych lub grupach środowiskowych znane są również i powszechnie pite różne nalewki spirytusowe, rum, arak, likiery, bimber i alkohole nie spożywcze (denaturat, salicyle, wody kolońskie, detergenty). Częste picie napojów alkoholowych zarówno nisko jak i wysoko procentowych, doprowadza do ciężkich zaburzeń ogólnoustrojowych, które określa się według obecnie obowiązującej terminologii, jako „zespół uzależnienia od alkoholu” (choroba alkoholowa, alkoholizm), zwany powszechnie nałogiem alkoholowym.

Zespół ten ma postępujący charakter i jeśli odpowiednio wcześnie nie zostanie przerwany, to doprowadza on do degradacji biologicznej, psychicznej i społecznej u danej osoby.

Nadużywanie alkoholu znane było od najdawniejszych czasów. Picie wina w Egipcie miało charakter ceremonialny i rytualny. Pili go kapłani i osoby z kast wyższych. Do nich też należały winnice. Podstawowym napojem plebsu było piwo. Wśród Żydów Starego Testamentu spożywanie alkoholu było rozpowszechnione szczególnie w okresie niewoli egipskiej. Stary Testament zawiera opisy nadużywania wina (Noe, Samson, Holofernest). Nadużywanie alkoholu było jednak z punktu religijnego i etycznego napiętnowane. Pijaństwo nie szczędziło armii rzymskiej. Przegranie pierwszej wojny Punickiej tłumaczono znacznym rozpiciem żołnierzy. Na ucztach greckich i rzymskich dominowało obżarstwo i opilstwo. Wino było tam najczęstszym napojem alkoholowym i ono przyczyniło się też do upadku Cesarstwa Rzymskiego.

Pierwsze wzmianki o piciu piwa pochodzą z XII wieku. Wieki XV - XVIII uważane są jako szczytowe w rozwoju piwowarstwa w Polsce. Do najbardziej znanych należały piwa; grodzieńskie, wareckie, proszowskie i piotrowskie.

Wódka stała się popularna dopiero w XIX wieku, szczególnie na Mazowszu, Podlasiu i na wschodnich rubieżach Rzeczypospolitej. Produkowano ją przeważnie z żyta. Różne gatunki wódek miały różnorakie nazwy; żytniówka, goździkówka, miętówka, siwucha, ratafia itp. W związku z upadkiem pszczelarstwa w XVIII wieku, miód pito coraz rzadziej, a zastępowała go gorzałka i wódka.

Od XVIII wieku w Europie i na ziemiach polskich coraz bardziej powszechne stało się picie wina. Do Polski sprowadzono je z krajów południowych. Tylko na Podolu produkowano większe ilości wina. Do największych ośrodków handlu winem należał Lwów, w którym magazynowano wina z całej południowej Europy i Bliskiego Wschodu.

Okres II Wojny Światowej to czas podbijania i biologicznego wyniszczania narodu polskiego przez Niemców. Rolnicy zmuszani byli do odstawiania produktów rolnych, otrzymując w zamian mocną wódkę. Ten plan wyniszczania miał objąć wszystkich Słowian i kraje podbite. Jako kontrakcję, władze podziemne Armii Krajowej, wydały zakaz picia alkoholu osobom pełniącym odpowiedzialne funkcje w organizacjach podziemnych, a nie stosującym się do tych zaleceń wymierzano surowe kary.

Alkoholizm był i jest zjawiskiem niepożądanym, stanowi przejaw i formę niedostosowania społecznego. Liczne badanie wskazują, że w Polsce, w drugiej połowie XX wieku spożycie alkoholu znacznie wzrosło. W latach 1950 - 1980 wzrost ten wynosił na jednego mieszkańca, jeżeli chodzi ogólnie o napoje alkoholowe z 3,0 litrów w 1950 roku do 8,4 w 1980 roku, w tym wódki z 5,8 litra do 15,0 litra, wina z 0,9 litra do 10,1 litra, piwa z 13,9 litra do 30,4 litra w 1980 roku. Rok 1981 - początek stanu wojennego - zaznaczył się znacznym zmniejszeniem spożycia alkoholu. Spadło ono do poziomu 6,4 litra czystego alkoholu na jednego mieszkańca, to jest około 20%.

W Polsce liczba osób uzależnionych od alkoholu i nadmiernie pijących sięga od 4 do 5 mln, a osób wymagających leczenia od 1 mln do 1,200 tys. Z tej liczby objętych jest leczeniem zaledwie 15%. Ilość osób, żyjących w zasięgu społecznie negatywnych skutków alkoholizmu, oblicza się na 12 mln, co równa się 1/3 populacji Polaków.

Produkcja i handel (legalny i nielegalny), niekontrolowany import, afery alkoholowe, dystrybucja alkoholu (państwowa i prywatna) spowodowały poważny wzrost spożycia alkoholu oraz nasilające się zjawisko alkoholizmu, nie tylko wśród dorosłych lecz także wśród młodzieży, a nawet dzieci. Szczególnie wzrosło spożycie piwa i wina, a także alkoholi mocnych (wódka, koniaki).Wraz z tym zjawiskiem notuje się wzrost psychoz alkoholowych, zwiększającą się liczbę wypadków drogowych i przy pracy, oraz nasilenie się przestępczości w związku z nadużywaniem alkoholu.

2. Definicje i klasyfikacje alkoholizmu

Alkohol stanowi istotny problem zdrowotny i społeczny. Specjaliści z różnych dziedzin poszukują dróg rozwiązania tego problemu, przyczyn powstania alkoholizmu i sposobów zapobiegających rozprzestrzenianiu się tego zjawiska.

Alkoholizm jako choroba, został opisany w Polsce w 1882 roku przez A. Rothe. Zwrócił on uwagę, że jest to choroba umysłowa (chorobowe zwichnięcie woli), a nie przestępstwo obyczajowe i że bezcelowe jest stosowanie represji wobec alkoholików, powinno się ich leczyć w szpitalach psychiatrycznych”.

M. E. Chafez alkoholizmem przewlekłym nazywa „zaburzenia zachowania się, wyrażające się w nadmiernym uprzywilejowaniu alkoholu ze szkodą dla zdrowia fizycznego i psychicznego, z wystąpieniem utraty kontroli po rozpoczęciu picia oraz dążność do samozniszczenia w związku z problemami wewnętrznymi i sytuacjami życiowymi”.

Według Plauta alkoholizm to „stan w którym jednostka traci kontrolę nad wchłoniętą przez siebie dawką alkoholu, jest wyraźnie niezdolna do powstrzymania się od picia i zatrzymania się w piciu zanim ulegnie zatruciu”.

Hudolin określa alkoholizm jako „długotrwałe, nadmierne spożywanie napojów alkoholowych i spowodowane tym kliniczne zespoły zaburzeń”. Zwraca przy tym uwagę na istnienie dwóch stanowisk. Według niektórych, aby mówić o alkoholizmie, musi być stwierdzona psychiczna lub fizyczna zależność od alkoholu. Inne stanowisko za wystarczającą uznaje obecność zakłóceń ekonomicznych lub społecznych.

Według J. Skali alkoholizm przewlekły, oznacza „trwałe i często nieodwracalne zmiany fizyczne i psychiczne, spowodowane nadużywaniem, nałogowym nadużywaniem lub toksykomanią alkoholową”.

Współczesna amerykańska Encyklopedia Zdrowia Psychicznego, dla celów praktycznych definiuje alkoholizm jako zaburzenie przewlekłe, postępujące, psychobiologiczne, które można scharakteryzować następująco:

• przymus nadużywania napojów alkoholowych, chociaż jest to szkodliwe dla danego osobnika,

• pewien stopień utraty kontroli nad użyciem alkoholu,

• zmniejszenie wydolności, sprawności człowieka w takich dziedzinach jak; umysłowej, czuciowej, fizycznej, rodzinnej, zawodowej lub społecznej,

• użycia alkoholu jako środka służącego do przezwyciężania poważnych osobistych problemów.

T. Kulisiewcz zwraca uwagę, że „alkoholizm jest przewlekłą chorobą całego ustroju, a zwłaszcza ośrodkowego układu nerwowego i przewodu pokarmowego, wywołaną długotrwałym, nałogowym nadużywaniem alkoholu pod każdą postacią”.

Cz. Cekiera ujmuje alkoholizm w trzech aspektach:

• socjologiczny - alkoholizm jest zjawiskiem społecznym, stanowi przejaw i fazę niedostosowania społecznego, jest to zjawisko społecznie niepożądane,

• medyczny - uzależnienie alkoholowe jest odrębną jednostką nozologiczną, objawem i zespołem chorobowym, patologicznym, wymagającym leczenia,

• psychologiczny - alkoholizm jest zaburzeniem w rozwoju osobistym jednostki, charakteryzuje się uszkodzeniem sprawności psychofizycznych, zmianą dotychczasowych postaw, hierarchii wartości, występują tendencje do agresji, auto agresji i przestępczości.

Komitet Ekspertów Zdrowia Psychicznego Światowej Organizacji Zdrowia przyjął następującą definicję: „alkoholicy, są to osoby pijące nadmiernie, o których zależność od alkoholu jest taka, że wykazują oni bądź wyraźne zaburzenia psychiczne, bądź też objawy zakłócające ich zdrowie fizyczne, alkoholizm zakłóca ich stosunek z osobami drugimi i ich zachowanie się społeczne i ekonomiczne, bądź też wykazują objawy zwiastujące zaburzenia tego rodzaju. A zatem wymagają oni leczenia”.

Eksperci Światowej Organizacji Zdrowia w 1979 roku zaproponowali, aby termin „alkoholizm” zastąpić terminem „zespół uzależnienia od alkoholu” w znaczeniu choroby. W miejsce alkoholizmu w szerokim znaczeniu wprowadzono termin „problemy związane z alkoholem” albo „problemy alkoholowe”. Na skutek tych zmian w Polsce od 1980 roku definicja zespołu uzależnienia od alkoholu jest następująca: „stan zmian psychicznych i zwykle też somatycznych ,spowodowanych używaniem alkoholu, charakteryzujących się określonymi reakcjami behawioralnymi i innymi , które z reguły obejmują skłonność do stałego lub okresowego używania alkoholu w celu doznania jego efektów psychicznych, a czasem także aby uniknąć złego samopoczucia wynikającego z braku alkoholu”.

Podejmowano również liczne próby klasyfikacji alkoholizmu. Wiliams przeprowadził następujący podział:

• alkoholizm u osobnika poprzednio zdrowego i normalnego. Leczenie w tych przypadkach daje 80% wyzdrowień

• alkoholizm u osobnika nerwicowego. Leczenie daje gorsze wyniki około 30% wyzdrowień

• alkoholizm u osobnika psychotycznego. W tym przypadku leczenie powinno być psychiatryczne, przyczynowe

• alkoholizm u osobnika psychopatycznego. Jest to najcięższa postać alkoholizmu, rokująca małe szanse na wyzdrowienie.

1. Kępiński wymienia 5 stylów picia:

• neurasteniczny - polega na traktowaniu alkoholu jako środka na zmęczenie, zniechęcenie, rozdrażnienie;

• kontaktywny - wiąże się z dążnością do zmniejszenia dystansu między ludźmi i przełamanie samotności;

• dionizyjski - wynika z pragnienia oderwania się od codziennej rzeczywistości;

• heroiczny - zapewnia poczucie mocy i złudne przekonania o możliwości dokonywania rzeczy wielkich;

• samobójczy - wynika z chęci zapomnienia o troskach i kłopotach życiowych, wiąże się z niską samooceną i pragnieniem zniszczenia siebie.

Style te spotyka się w Polsce. Znajdują one wyraz w jednoznacznym, nadmiernym spożyciu alkoholu, w celu szybkiego wprowadzenia się w stan upojenia alkoholowego.

T. Bilikiewicz podaje klasyfikację upojenia:

• upojenie zwykłe;

• upojenie powikłane;

• upojenie patologiczne.

E.M.Jellinek wyróżnia 5 typów alkoholizmu

• alfa alkoholizm - spożywanie alkoholu, motywowanie psychologiczne, następuje dla uzyskania uwolnienia od bólu fizycznego lub przykrego napięcia psychicznego; nie zarysowuje się progresja picia, które pozostaje kontrolowane i umiarkowane;

• beta alkoholizm - tu również nie ma objawów psychicznego i fizycznego uzależnienia od alkoholu; jest to ten gatunek alkoholizmu, w którym picie alkoholu doprowadza do szkód cielesnych, takich jak nieżyt żołądka, uszkodzenie wątroby, alkoholowe zapalenie wielonerwowe;

• gamma alkoholizm - mamy tutaj doczynienia z chorobą alkoholową. Nastąpiło uzależnienie psychiczne i fizyczne od alkoholu, a zmiany osobowości przejawiają się widocznymi zaburzeniami w zachowaniu alkoholika; dla tego gatunku charakterystyczne są następujące cechy:

• nabyta, wzmożona tolerancja alkoholu,

• przystosowana do alkoholu przemiana w komórkach organizmu,

• objawy abstynencyjne z głodem alkoholu (zależność fizyczna),

• utrata kontroli nad rozpoczętym życiem;

• delta alkoholizm - gatunek zbliżony do alkoholizmu gamma, również stanowi odmianę choroby alkoholowej; różnica polega na tym, że zamiast utraty kontroli występuje tu stała niemożność powstrzymywania się od picia;

• epsilon alkoholizmu - charakteryzuje się tym że występują ciągi pijacze, zapamiętałe pijaństwo wielodniowe poza tym cechy gamma alkoholizmu.

J. Fiutowski podejmując próbę opracowania prostej i obszernej mieszczącej w sobie wszystkie typy klasyfikacji alkoholowej, wyróżnił:

• pijących nadmiernie, systematycznie, nieregularnie;

• pijących nadmiernie, systematycznie regularnie;

• pijących (albo alkoholików) toksykomanów .

U pijących regularnie i toksykomanów oprócz powikłań fizycznych spotyka się powikłania psychiczne. Mianem alkoholika toksykomana określa się grupę pijących, u której obserwuje się „utratę kontroli” po wielu latach nadmiernego picia.

„Utrata kontroli” jest stanem patologicznym. Jest ona wynikiem procesu nawarstwiającego się na nienormalne stany psychiczne, których objawem jest nadmierne picie. Z przeglądu klasyfikacji alkoholizmu wynika, iż trudno jest opracować jedną, która byłaby tą właściwą. Autorzy w swoich klasyfikacjach zwracają uwagę na różnorodne aspekty związane z chorobą alkoholową : objawy alkoholizmu, przebieg choroby alkoholowej, sposoby i rodzaje picia, zaburzenia występujące u osób pijących, osobowości szczególnie podatne na alkoholizm. Każda z tych definicji wskazuje na dużą szkodliwość nadmiernego spożywania alkoholu oraz ogrom spustoszeń jakie niesie ze sobą zjawisko uzależnienia od alkoholu.

1. Objawy uzależnienia od alkoholu

Uzależnienie od alkoholu jest chorobą, która zaczyna się i rozwija podstępnie, bez udziału świadomości zainteresowanego. Charakteryzuje je przede wszystkim :

• zmiana tolerancji na alkohol, która ujawnia się, gdy wypicie tej samej ilości co kiedyś, powoduje słabsze niż uprzednio efekty; aby uzyskać efekt taki jak poprzednio, trzeba wypijać więcej niż kiedyś; obniżenie tolerancji ujawnia się, gdy przy mniejszych dawkach alkoholu pojawiają się podobne efekty nietrzeźwości;

• objawy abstynencyjne są konsekwencją postępującego procesu przystosowania się organizmu do działania środka uzależniającego

i polegają na występowaniu zespołu przykrych doznań psychofizycznych w przypadku braku odpowiedniej ilości alkoholu; pojawiają się niepokój,

dreszcze, drżenie kończyn, skurcze mięśniowe, poty, nudności a nawet zaburzenia świadomości i majaczenia - alkoholik poprawia samopoczucie przez tzw. „klina”, czyli wypicia kolejnej porcji alkoholu, która przynosi zmniejszenie przykrych doznań;

• „głód” alkoholu jest kolejnym objawem postępującego procesu uzależnienia; to subiektywne uczucie łaknienia pojawia się w miarę upływu czasu; pojawiają się doznania podobne do głodu i wewnętrznego przymusu wypicia, połączone z uczuciem paniki i obawą, że nie wytrzyma się długo bez alkoholu;

• koncentracja życia wokół spraw dotyczących alkoholu; obecność tej używki w życiu staje się czymś niezwykle ważnym; często alkoholik pije w ukryciu, aby stworzyć pozory normalnej reakcji na alkohol; wzrastają kłopoty z otoczeniem spowodowane piciem, co powoduje również wzrost agresji, niezadowolenia, drażliwości;

• utrata kontroli nad piciem jest kolejnym objawem uzależnienia; jest czynnikiem niezwykle charakterystycznym - po wypiciu pierwszego kieliszka ujawnia się niemożność skutecznego decydowania o ilości wypijanego alkoholu i o momencie przerwania picia;

• zaburzenia pamięci i świadomości - typowym przykładem są luki pamięciowe, czyli całe fragmenty zdarzeń, które znikają z pamięci;

• nawroty picia po próbach utrzymania okresowej abstynencji -gdy człowiek dostrzega, że picie wymyka mu się spod kontroli, próbuje udowodnić sobie i innym, że potrafi nad tym zapanować; najczęściej próby te kończą się z reguły niepowodzeniem;

W początkowych stadiach uzależnienia dany człowiek może jeszcze niemal normalnie funkcjonować w wielu dziedzinach życia i zwykle tylko

specjaliści są w stanie rozpoznać, że jest już człowiekiem uzależnionym od alkoholu.

Uzależnienie od alkoholu jest chorobą niszczącą człowieka we wszystkich sferach jego człowieczeństwa i jego aktywności. Prowadzi do degradacji życia psychicznego, duchowego, religijnego i moralnego. Powoduje stopniową utratę wolności i odpowiedzialności. Zaburza więzi interpersonalne oraz uniemożliwia normalne funkcjonowanie w rodzinie i społeczeństwie. Zwykle na końcu dopiero następuje degradacja fizyczna, która dla wielu staje się niestety jedynym motywem, który skłania do powstrzymania się od picia alkoholu. Jednak w tak zaawansowanym stadium choroby, podjęcie abstynencji okazuje się niezwykle trudne, gdyż mamy wtedy do czynienia z głębokim kryzysem życia. Ponadto pojawiają się coraz poważniejsze uszkodzenia mózgu, które wykluczają możliwość skutecznej terapii i powrotu do trzeźwego życia.

1.4. Profilaktyka i leczenie choroby alkoholowej

Nasilające się zjawisko alkoholizmu powoduje nie obliczalne szkody we wszystkich sferach życia człowieka. Rosnące koszty społeczne alkoholizmu sprawiają, że coraz intensywniejsze stają się działania zmierzające do ograniczenia rozmiarów alkoholizmu i zapobiegania alkoholizmowi.

Termin „profilaktyka” pochodzi z języka greckiego „prophylaktikos” i oznacza zapobieganie. W przypadku problemów alkoholowych, zapobieganie dotyczy bardzo szerokiego obszaru działań. Z jednej strony obejmuje wszelkie starania zmierzające do zwiększenia szans i zasobów sprzyjających zdrowemu stylowi, z innej zawiera te działania, które stawiają sobie za cel minimalizowanie różnego typu kosztów związanych ze skutkami picia alkoholu.

Działalność profilaktyczna obejmuje wiele grup społecznych i sfer działań ludzkich. Jest adresowana zarówno do osób, które nie miały jeszcze kontaktów z alkoholem, jak i do tych które są w fazie eksperymentalnego picia. Obejmuje także tych ludzi, którzy piją w sposób szkodliwy lub ryzykowny, nadużywają alkoholu lub są od niego uzależnieni, a także tych, którzy już ponoszą różnego rodzaju koszty związane z własnym lub czyimś piciem. Działania zapobiegawcze są również adresowane do środowisk, grup i osób, u których ze względu na różne obciążające czynniki (min. genetyczne, psychologiczne, i społeczne) ryzyko pojawienia się zaburzeń i problemów związanych z już mającym miejsce lub potencjalnym spożywaniem alkoholu jest wyższe niż w całej populacji.

Szeroki zakres działań profilaktycznych wynika z faktu, że nie tylko osoby uzależnione od alkoholu doświadczają w swoim życiu negatywnych skutków picia. Większość tych, którzy mieli problemy spowodowane piciem alkoholu to osoby pijące niewiele, wypijające ilości umiarkowane. Indywidualne ryzyko w przypadku tych osób jest dużo niższe lecz stanowią one zdecydowanie większą część populacji. W wielu sytuacjach to osoby nie pijące doznają rozmaitych szkód z powodu picia innych. Duże znaczenie ma właśnie profilaktyka skierowana do osób i grup nie mających jeszcze kontaktów z alkoholem lub będących w fazie eksperymentowania (dzieci i młodzież) czy też pijących sporadycznie. Ma ona sprzyjać zarówno abstynencji, podniesieniu granicy wieku rozpoczynania picia, jak również uczyć bezpiecznego, kontrolowanego picia alkoholu.

W literaturze poświęconej problemom alkoholowym i ich zapobieganiu spotykamy różne próby definiowania takich pojęć jak: profilaktyka, prewencja, interwencja, terapia czy promocja określonych postaw i zachowań.

Promocja zdrowia zorientowana jest na zdrowie w całej populacji, natomiast prewencja dąży do minimalizowania prawdopodobieństwa wystąpienia choroby i zaburzeń i jest adresowana głównie do grup ryzyka (grup, środowisk lub osób w przypadku których prawdopodobieństwo pojawienia się problemów związanych z alkoholem jest wyższe w porównaniu z dana populacją).

Działania profilaktyczne można podzielić na trzy poziomy:

• pierwszy z nich to profilaktyka (prewencja) pierwszorzędowa, do której zalicza się niespecyficzne działania mające na celu zapobieganie pojawianiu się problemów i zaburzeń (min. przez zdobywanie i rozwijanie umiejętności asertywnych zachowań, wspomaganie w radzeniu sobie z trudnościami oraz dostarczanie informacji na temat szkodliwości picia alkoholu); jest ona najskuteczniejsza w sytuacjach, gdy symptomy zaburzeń jeszcze nie wystąpiły, choć często stosowana jest już po wykryciu pierwszych objawów;

• drugi poziom to profilaktyka drugorzędowa (prewencja wtórna) adresowana do konkretnych odbiorców, wyselekcjonowanych ze względu na podwyższony poziom ryzyka wystąpienia zaburzeń i charakteryzujące się stosowaniem bardziej specyficznych niż w profilaktyce pierwszorzędowej, nastawionych na wybrane obszary funkcjonowania odbiorcy oddziaływań; w tym obszarze mieszczą się także działania interwencyjne, a odbiorcami są osoby, grupy i środowiska, w których wykryto symptomy zaburzeń;

• ostatni poziom to profilaktyka trzeciorzędowa (prewencja trzeciego stopnia), obejmująca działania o charakterze interwencyjnym i terapeutycznym, stosowane po wystąpieniu zaburzeń; ten rodzaj profilaktyki stosowany jest w celu minimalizowaniu ryzyka pogłębiania się istniejącej już patologii i stwarzanie możliwości powrotu do zdrowia; ma ona na celu odnawianie i zwiększanie zasobów umożliwiających optymalne funkcjonowanie (lub powrót do niego) przez specyficzne działania terapeutyczne i wzmacniające.

Uzasadnieniem dla działań profilaktycznych są dane, jakie można znaleźć niemal w każdej pozycji literatury dotyczącej problemów alkoholowych czy uzależnień. Wskazują one na ogromne koszty ponoszone przez pojedyncze osoby, rodziny, grupy i całe społeczeństwa z powodu picia alkoholu. Próby zmniejszania tych kosztów i zachęcanie ludzi do zdrowego stylu życia są podejmowane w różnych obszarach, zarówno prze jednostki, grupy i organizacje, jak i przez instytucje państwowe i międzynarodowe oraz organy władzy różnych szczebli.

Na podstawie literatury przedmiotu można wyodrębnić następujące strategie postępowania w profilaktyce alkoholowej:

• polityka antyalkoholowa na szczeblu krajowym i lokalnym obejmująca prawodawstwo fiskalne, regulację cen, ograniczenia w reklamowaniu, wieku nabywcy, ilości miejsc, godzin sprzedaży;

• edukacja dotycząca zagrożeń oraz szkód psychologicznych, fizjologicznych i społecznych związanych ze spożyciem alkoholu (koncentruje się na dotarciu do osób, dla których spożywanie alkoholu stanowi zagrożenie - dzieci, młodzieży, kobiet ciężarnych; adresowana jest także do tych, którzy swoim piciem stwarzają zagrożenie w rodzinie, w miejscu pracy, a także do osób zagrożonych uzależnieniem lub uzależnionych i ich rodzin);

• zapobieganie zagrożeniu przez działania wzmacniające i rozwijające zasoby podmiotowe i kontekstowe, zmniejszające ryzyko związane z alkoholem (rozwijanie umiejętności i zwiększanie kompetencji osób zajmujących się terapią uzależnień, tworzenie formalno-prawnych i instytucjonalnych warunków zdrowego życia ludzi).

• rozpoznawanie, diagnozowanie oraz wczesna identyfikacja problemów związanych z piciem alkoholu;

• interwencja po wykryciu nadużywania, zagrażającego lub szkodliwego spożycia alkoholu oraz leczenie uzależnienia.

Obok strategii postępowania, jakie stosuje się w profilaktyce uzależnień, nie mniej ważną rolę spełniają miejsca realizacji profilaktyki uzależnień.

Niezastąpiona w tym względzie jest rola rodziny. Rodzina jest pierwszą i najważniejszą szkołą życia. W niej zachodzi tzw. socjalizacja pierwotna. Relacje wewnątrzrodzinne stanowią matrycę, która wyciska piętno na sposobie odnoszenia się dziecka do samego siebie, do innych ludzi. W rodzinie młodzi uczą się podstawowych wartości, norm moralnych i wzorców obyczajowych. To od sytuacji rodzinnej w znacznym stopniu zależy czy i na ile dany nastolatek rozwinie w sobie bogactwo pragnień i aspiracji. W kręgu rodzinnym rozstrzyga się w dużej mierze stopień dojrzałości moralnej, duchowej, religijnej i społecznej. Wszystkie te wymiary mają związek z postawą młodych ludzi wobec substancji uzależniających. Rodzina jest więc także pierwszą i najważniejszą szkołą zachowań wobec alkoholu czy innych substancji psychotropowych. W tych rodzinach, w których tego typu substancji się nie używa lub gdzie alkohol obecny jest wyłącznie w funkcji symbolu, młodzi uczą się spędzania czasu, budowania przyjaźni i doświadczania radości bez chemicznego „wsparcia”. Natomiast te rodziny, w których świętowanie i spędzanie wolnego czasu, a także „rozwiązywanie” problemów opiera się na sięganiu po alkohol albo po inne substancje uzależniające, stają się miejscem promowania postaw niedojrzałych i niebezpiecznych. Z jednej strony rodzina - jako pierwsza szkoła życia - jest najbardziej naturalnym miejscem realizowania podstawowych celów profilaktyki uzależnień. Z drugiej strony niedojrzałe, a tym bardziej patologiczne środowisko rodzinne może być miejscem, które najbardziej utrudnia młodym zajęcie dojrzałej postawy wobec życia, a także wobec alkoholu czy narkotyków. Z tego względu rodzina potrzebuje wsparcia zarówno ze strony Kościoła jak i różnych instytucji państwowych, samorządowych, czy społecznych. Jednoznaczna polityka prorodzinna, która ułatwia rodzicom dojrzałe wypełnianie ich zadań wychowawczych jest najskuteczniejszą a zarazem najtańszą formą profilaktyki uzależnień. Właściwe funkcjonowanie rodziny jest też najlepszym zapleczem i wsparciem dla wszystkich innych działań z zakresu zapobiegania uzależnieniom. Najnowsze programy profilaktyczne nie ograniczają się już do spotkań z dziećmi i młodzieżą, lecz włączają do swoich zadań kontakty z rodzicami i oddziaływanie na całe środowisko rodzinne.

Mimo, że rodzina stanowi najważniejsze miejsce kształtowania właściwych postaw wobec życia oraz wobec substancji uzależniających, to jednak nie może ona podjąć wszystkich działań, zadań w tym względzie i to przynajmniej z dwóch zasadniczych powodów. Po pierwsze dlatego, że część rodzin przeżywa kryzys i nie wypełnia najbardziej nawet podstawowych funkcji wychowawczych. Społeczeństwo ma ograniczony wpływ na tę sytuację. Może natomiast wymagać określonego wykształcenia czy określonych kompetencji pedagogicznych od personelu szkół. Ze zrozumiałych względów nie może stawiać takich wymagań w odniesieniu do rodziców. W skrajnych przypadkach może jedynie pozbawić ich praw rodzicielskich. Po drugie poważny, a w naszych czasach wyraźnie większy niż jeszcze kilkanaście lat temu wpływ na sposób myślenia i postępowania dzieci i młodzieży wywierają środowiska pozarodzinne. Chodzi tu o szkołę, środki masowego przekazu, grupy rówieśnicze oraz dominującą modę i obyczajowość. W wielu przypadkach wpływ ten okazuje się bardzo negatywny. Konieczne jest zatem włączenie innych - oprócz rodziny - osób, środowisk oraz instytucji w realizację zadań, które stawia przed sobą profilaktykę uzależnień.

Kolejnym - obok rodziny i szkoły - środowiskiem, które powinno się włączyć w realizację profilaktyki uzależnień, jest parafia. Dobrze funkcjonująca parafia jest prawdziwą szkołą dojrzałego życia. Szczególne znaczenie ma tu katechizacja, gdyż umożliwia ona oddziaływanie wychowawcze o charakterze długofalowym, regularnym oraz dostosowanym do wieku i specyficznej sytuacji danej grupy dzieci czy młodzieży. Bardzo ważna jest także osobista postawa katechety wobec alkoholu. Optymalnym wzorcem jest dobrowolna abstynencja połączona z radosnym i dojrzałym stylem życia. Kapłan czy katecheta świecki staje się wtedy przewodnikiem, który własnym życiem wskazuje najbezpieczniejszy sposób postępowania wobec substancji uzależniającej. Jest drogowskazem, który nie tylko wskazuje drogę lecz który osobiście towarzyszy „podróżującym”. W Polskich warunkach potrzebujemy wielu takich wychowawców. Duszpasterskie możliwości w dziedzinie promowania postaw abstynenckich związane są nie tylko z katechizacją i życiem sakramentalnym. Bardzo istotne znaczenie mogą w tej dziedzinie spełniać młodzieżowe ruchy formacyjne, ruch „Światło Życie”, ministranci, harcerze, Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży. Kościelne grupy, ruchy formacyjne sprzyjają, ułatwiają poznanie samego siebie i podjęcie pracy nad własnym charakterem.

Ruchy formacyjne pełnią więc funkcje profilaktyczne także wtedy, gdy ich program nie mówi wprost o alkoholu czy narkotykach. Młodzi, którzy uczą się dojrzałych postaw, dojrzałej sztuki życia, pogłębionych więzi z ludźmi, potrafią skutecznie przeciwstawiać się zagrożeniom w dziedzinie uzależnień.

Profilaktyka w środowisku szkolnym obejmuje kilka obszarów pracy profilaktycznej są to:

• programy profilaktyczne realizowane w polskich szkołach;

• praca z nauczycielami;

• współpraca szkoły z rodzicami;

• działalność profilaktyczna poradni psychologiczno-pedagogicznych, ośrodków, świetlic, i klubów profilaktycznych;

• rówieśnicze doradztwo w środowisku szkolnym.

W ostatnich latach w Polsce realizowanych jest bardzo wiele różnych programów profilaktycznych przeznaczonych do szkół.

Pierwsza grupa to programy koncentrujące się głównie na profilaktyce problemów związanych z piciem alkoholu. Są w śród nich takie jak: „NOE” i „DZIĘKUJĘ NIE” - poradniki wychowania w trzeźwości. Obie propozycje koncentrują się na zagrożeniach związanych z alkoholem i przeciwdziałaniu im. Poza treściami dotyczącymi problemów alkoholowych jest w nich mowa o psychologicznych umiejętnościach, jako o ochronnie działających zasobach człowieka. Rozwijanie i nabywanie tych umiejętności z założenia jest tu podporządkowane głównemu celowi, jakim jest profilaktyka problemów alkoholowych.

Druga grupa programów obejmuje zagadnienia dotyczące nie tylko problemów związanych z piciem alkoholu, ale również innych uzależnień, a także różnych umiejętności mogących obniżać ryzyko psychopatologii. Mieszczą się w niej programy „Profilaktyka uzależnień w szkole humanistycznej”, „Spójrz inaczej”, „Drugi elementarz czyli Program Siedmiu Kroków”, „Jak żyć z ludźmi”, „Zanim spróbujesz” i „Tak czy nie”.

Te programy poszerzają spektrum działań profilaktycznych włączając w nie, poza profilaktyką alkoholową, zapobieganie innym uzależnieniom.

Trzecia grupa to programy koncentrujące się na umiejętnościach ważnych dla świadomego kierowania własnym życiem i rozwojem ku samo realizacji, nawiązywania i utrzymywania satysfakcjonujących kontaktów z innymi ludźmi, radzenia sobie z problemami. Programy mieszczące się w tej grupie to: „Podaj dłoń” i „Nasze spotkania” czy „Być przyjacielem i mieć przyjaciół”.

Wszystkie grupy programów profilaktycznych mogą zapobiegać problemom alkoholowym lub zmniejszać już istniejące przejawy patologii.

Praca z nauczycielami jest jednym z podstawowych warunków powodzenia profilaktyki szkolnej. Powodzenie przyszłych działań profilaktycznych zależy w dużym stopniu od uświadomienia nauczycielom rozmiarów zagrożeń związanych ze spożywaniem alkoholu, dostarczania im wiedzy na ten temat, a także zbudowania przekonania, że te i wiele innych problemów, można skutecznie rozwiązywać, a przede wszystkim im przeciw działać.

Z zaangażowania nauczycieli w edukację w zakresie zapobiegania patologii, np.: związanej z piciem alkoholu, wynika wiele korzyści. Lokują się one nie tylko po stronie ucznia (zdobycie wiedzy, umiejętności, rozwijanie własnych zasobów, obniżenie ryzyka patologii- często nie tylko tej związanej z alkoholem, ale i wielu innych). Zyskać może także sam nauczyciel, rozwijając swe umiejętności zawodowe i osobiste, i zdobywając nowe doświadczenia edukacyjne. Niezwykle cenna jest także szansa na nawiązanie lepszego (bliższego i bardziej otwartego) kontaktu uczniów z własnym nauczycielem -realizatorem programu. Stwarza ją specyfika zajęć charakteryzująca większość programów. Polega ona na:

• stosowaniu aktywnych metod angażujących odbiorców w proces uczenia się i rozwiązywania problemów stawianych w czasie zajęć;

• poruszanie w czasie zajęć lub spotkań zagadnień dotyczących sfery wartości, relacji z otoczeniem, ważnych w życiu ludzi zjawisk i umiejętności, sfery potrzeb i pragnień oraz sposobów ich zaspokajania czy też trudnych, rzadko poruszanych w szkole tematów, takich jak: narkotyki, seks, przemoc, ale też miłość, przyjaźń czy relacje młodzież-dorośli.

Często jest to w doświadczeniu nauczycieli i uczniów pierwsza okazja do nawiązanie bardziej satysfakcjonującego uczącego kontaktu, który nie jednokrotnie rozwija się pomimo zakończenia zajęć profilaktycznych.

Metody, jakimi posługuje się profilaktyka, można przenosić do nauczania przedmiotowego, a umiejętności pracy z grupą są przydatne na wszystkich szczeblach edukacji. Praca z nauczycielami (zawierająca wiele elementów wspierających) powinna stać się w jak najbliższej przyszłości jednym z fundamentów profilaktyki i budowania zdrowego społeczeństwa, ze względu na ich niezwykle ważną rolę w procesie edukacji i wychowania.

Działalność profilaktyczna Poradni Psychologiczno - Pedagogicznych, ośrodków, świetlic i klubów profilaktycznych. W poradniach prowadzone są między innymi warsztaty aktywizujące nauczycieli i rozwijające ich umiejętności potrzebne w pracy profilaktycznej. Zadania tych placówek koncentrują się w obszarach diagnozy i orzecznictwa, szkolenia, doradztwa, interwencji i terapii.

Jeżeli chodzi o profilaktykę i promocję zdrowia większość poradni uczestniczy w tych działaniach. Z racji rozległych kontaktów z całym środowiskiem związanym ze szkołą mają one obecnie szansę podjęcia roli koordynatorów działań profilaktycznych różnych szczebli na swoim terenie. Ostatnie lata to okres dynamicznego rozwoju wielu istniejących już klubów profilaktycznych, świetlic środowiskowych i ośrodków socjoterapii. Część z tych placówek podlega urzędom miast i gmin, część istnieje pod egidą różnych organizacji pozarządowych, np.: Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, Komitetu Ochrony Praw Dziecka, wielu Fundacji i organizacji lokalnych. Poza pracą socjoterapeutyczną bywają w nich prowadzone konsultacje i terapia rodzin, doradztwo zawodowe dla młodzieży, różnego typu diagnozy i interwencje. Często do tych placówek trafiają dzieci i całe rodziny z ogromnymi problemami wynikającymi z nadużywania alkoholu. Zwykle obserwowana jest cała grupa zachowań problemowych, w której picie może stanowić integralny element błędnego koła patologii. Kluby i świetlice prowadzą też działalność dotyczącą wczesnej profilaktyki i promocji zdrowia - część z nich realizuje zajęcia edukacyjne w szkołach. Działalność tych placówek może być wspierana zarówno przez administrację, jak i przez Stowarzyszenia i Fundacje, do których mogą one kierować swe projekty.

Rówieśnicze doradztwo, którego ideą przewodnią jest przekonanie, że najsilniejszy wpływ na zachowanie młodzieży wywierają rówieśnicy a także, że najlepiej przyjmowanym i najbardziej wiarygodnym dla młodego człowieka nadawcą, wzorem i przykładem jest inny młody człowiek, odgrywa ważną rolę w profilaktyce uzależnień.

Możliwość rówieśniczego doradcy można sprowadzić do trzech ról jakie może on odgrywać w swoim środowisku:

doradcy, uczestnika różnego rodzaju interwencji, edukatora, m.in. w zakresie promocji zdrowia i profilaktyki, organizatora, który sam angażuje się w działania i motywuje do tego innych. Jednym z realizowanych w Polskich szkołach programów jest właśnie „Program rówieśniczego doradztwa”, którym obejmuje się młodzież z grup ryzyka.

Profilaktyka w środowisku lokalnym. Wprowadzona w kwietniu 1993 roku nowelizacja Ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi dała gminom nie tylko możliwości wpływania na dystrybucję alkoholu, ale nałożyła na nie obowiązek uchwalania gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, który stanowi podstawę wszelkich działań profilaktycznych na szczeblu lokalnym.

Do zadań lokalnych dotyczących profilaktyki alkoholowej, zalicza się zarówno propozycje skierowane do dzieci i młodzieży, jak i do osób dorosłych. Jest w nich mowa o:

• zwiększaniu dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych;

• udzielanie rodzinom, w których występują problemy alkoholowe, pomocy psychospołecznej i prawnej;

• prowadzeniu działalności profilaktycznej o charakterze informacyjnym i edukacyjnym ze szczególnym uwzględnieniem dzieci i młodzieży;

• ustalaniu zasad sprzedaży i obrotu napojami alkoholowymi.

Mówiąc o działaniach lokalnych warto zauważyć, że samo określenie lokalny, środowiskowy nabiera innego znaczenia wobec postępujących - nie tylko w gospodarce - procesów globalizacji.

Gdy za płaszczyznę odniesienia przyjmiemy państwo, możemy mówić o profilaktyce środowiskowej na szczeblu gminy, województwa czy powiatu.

Gdy spojrzymy z perspektywy kilkusettysięcznego miasta, lokalne działania mogą oznaczać to co dzieje się danej dzielnicy czy na danym osiedlu. Im więcej trafnych, dobrze zaprojektowanych, adresowanych do konkretnych (wręcz imiennych) odbiorców i sprawnie realizowanych działań tym większa szansa powodzenia profilaktyki antyalkoholowej w środowisku lokalnym.

Jedną z najliczniejszych i najbardziej skuteczną w udzielaniu pomocy osobom z problemem alkoholowym jest Grupa Anonimowych Alkoholików (AA). Dzięki tej wspólnocie setki tysięcy alkoholików powraca do normalnego życia. Wysoka skuteczność działań tej wspólnoty, wynika z faktu, że oferuje ona dwie niezwykle cenne formy pomocy dla trzeźwiejących alkoholików: solidnie zorganizowaną grupę wsparcia oraz konkretny program osobistej pracy nad sobą. Program ten może służyć ludziom trzeźwiejącym przez całe życie. Obydwa te aspekty wzajemnie się dopełniają i wzmacniają. Oznacza to, że im lepiej dana osoba korzysta z grupy wsparcia, tym większą ma szansę na osobisty rozwój oraz na dojrzałe funkcjonowanie poza grupą. Z drugiej strony - im pełniej realizuje Program Dwunastu Kroków AA w życiu prywatnym, tym większą stwarza sobie szansę na optymalne korzystanie ze wsparcia, które oferuje grupa AA.

Program Dwunastu Kroków AA jest precyzyjnie skonstruowanym narzędziem które umożliwia ludziom uzależnionym radykalną zmianę życia i postępowania.

Punktem wyjścia jest uznanie przez alkoholika prawdy o sobie o zupełnej bezradności wobec alkoholu, a w konsekwencji o utracie kontroli nad własnym życiem (Krok 1). Kolejnym etapem w pracy nad sobą jest uznanie, że trzeźwiejący sam sobie nie poradzi ze swoim problemem i że w związku z tym potrzebuje pomocy z zewnątrz (Krok 2). W tej sytuacji zwraca się on do Boga, by powierzyć Jego opiece swoją wole i swoje życie (Krok 3). Kolejne fazy programu prowadzą do przezwyciężenia bolesnej przeszłości, która stanowi moralną i psychiczną ranę w świadomości trzeźwiejącego alkoholika. Wymaga to gruntownego rozrachunku moralnego z przeszłością dokonanego wobec Boga i bliźniego (Krok 4 i 5). Wymaga też nauczenia się postawy pokory i zaufania wobec Boga w przekonaniu, że tylko z Jego pomocą możemy usunąć wszystkie nasze wady i słabości (Krok 6 i 7). Kroki 8 i 9 prowadzą do zadośćuczynienia za wyrządzone krzywdy wszystkim tym osobom, wobec których jest to tylko możliwe. Następny krok uczy dojrzałej sztuki życia tu i teraz. Wzywa do zachowania nieustannej czujności w obecnym życiu oraz do natychmiastowego, stanowczego demaskowania aktualnie popełnianych błędów (Krok 10). Krok 11 prowadzi do budowania coraz doskonalsze więzi z Bogiem poprzez modlitwę i medytację dzięki takiej postawie trzeźwiejący alkoholik ma szansę, by na co dzień poznawać wolę Bożą oraz by mieć siłę do wiernego jej wypełniania. Owocem realizacji całego Programu Dwunastu Kroków jest osobista przemiana i przebudzenie duchowe, które sprawia, że alkoholik podejmuje radykalnie nowy styl życia. Czyni go też zdolnym do niesienia nadziei i pomocy innym uzależnionym (Krok 12).

Rozdział II

Skutki nadmiernego spożywania alkoholu

2.1. Funkcjonowanie osoby uzależnionej od alkoholu

Prawidłowość postaw i działań jednostki biospołecznej, jaką jest człowiek, zależy od prawidłowego funkcjonowania jego mózgu stanowiącego anatomiczne podłoże władz psychicznych.

Tkanka nerwowa jest szczególnie wrażliwa na alkohol, który zwiększa jej pobudliwość odruchową. Dlatego zagadnienie szkodliwego wpływu alkoholu nie ogranicza się jedynie do wywołania chorób psychicznych czy fizycznych. U każdego alkoholika, jeżeli nawet nie doszedł jeszcze do stanu całkowitego otępienia alkoholowego stwierdza się mniej lub więcej głębokie zaburzenia osobowości nazywane psychodegradacją. Jest to zespół zmian dotyczących wszystkich przejawów życia psychicznego od najbardziej prostych do najbardziej złożonych. Zmiany te podlegają przede wszystkim na upośledzeniu uczuć wyższych, altruistycznych i na obniżeniu sprawności umysłowej.

Degradacja psychiczna spowodowana jest zniszczeniem komórek kory mózgowej, a ponadto wiąże się również z zaburzeniami organicznymi i czynnościowymi narządów wewnętrznych, ze zmianami w przemianie materii oraz w narządach wewnątrzwydzielniczych (regulacja hormonalna). Ujawnia się ona w zmianach charakteru i w zaburzeniach w zachowaniu się alkoholika. Początkowe zmiany w zachowaniu się osoby uzależnionej widoczne są najwyraźniej w życiu rodzinnym, w stosunku do najbliższych- głównie żony, dzieci. Zaczyna się zwykle od kłótni i awantur z najbardziej błahego powodu. W miarę postępu choroby osoba uzależniona posuwa się do agresji fizycznej, rozbija sprzęty, tłucze naczynia. Coraz dłużej przebywa poza domem, niekiedy nie wraca na noc do domu, przestaje się interesować rodziną, staje się coraz bardziej egoistyczny, wynosi co cenniejsze przedmioty z domu, części odzieży, zostawia je lub sprzedaje na wódkę. W sytuacji, gdy on sam jest żywicielem rodziny do domu, wkrada się niedostatek. Wcale nie rzadko zdarza się też, że wprawdzie alkoholik bezpośrednio po wypłacie oddaje pewną część zarobków żonie, ale już po kilku dniach domaga się od niej pieniędzy na wódkę. Gdy spotyka się z odmową maltretuje żonę, a często również dzieci.

Równocześnie ze zmianami w zakresie uczuciowości wyższej występuje wyraźne upośledzenie funkcji intelektualnych - osłabienie pamięci trudności w koncentracji uwagi. Zdobyty uprzednio zasób wiadomości i pojęć ogólnych stopniowo maleje, myślenie staje się powierzchowne i szablonowe. Wyzbywa się powoli wszelkich potrzeb kulturowych i towarzyskich.

Zauważa się również postępujący zanik krytycyzmu - przyczyn swoich niepowodzeń życiowych czy np. konfliktów w zakładzie pracy, chory zaczyna upatrywać nie w sobie a w otoczeniu. Staje się coraz bardziej lekkomyślny, bezwolny i podległy rozmaitym wpływom. Nie martwi się położeniem w jakim się znalazł on sam i jego bliscy. Mimo obietnic, rzadko potrafi wstrzymać się od picia. Poza tym łatwo go namówić nawet do nieuczciwych występków. Degradacja psychiczna alkoholika ujawnia się również i to dość wcześnie, w sferze seksualnej. Nie rzadkie są przypadki, gdy alkoholik wracając pijany do domu usiłuje przemocą odbyć stosunek płciowy z żoną w obecności dzieci. W przypadkach krańcowych może dopuścić się nawet gwałtu na własnych córkach. Znaczną część zdegradowanych alkoholików w miejscu pracy, przynajmniej na początku, cieszy się opinią dobrych fachowców, jeszcze lepszych kolegów, którym - zarówno przełożeni jak i współpracownicy - skłonieni są wystawić jak najlepszą opinię.

Potrafią jeszcze przez pewien czas utrzymywać się na swoich, często odpowiedzialnych stanowiskach.

Ale są i tacy, którzy mimo tak trudnej na rynku pracy, przychodzą nietrzeźwi do pracy, prowokują scysje z kolegami lub przełożonymi. Są natychmiast wydalani karnie z pracy. W ten sposób dochodzi do degradacji społecznej, alkoholik „stacza się w dół” - traci w ten sposób miejsce pracy. Najchętniej przebywa i pije w towarzystwie takich samych wykolejeńców jak on, nie dba o higienę, o swój wygląd zewnętrzny. Alkohol staję się dla uzależnionego największym i najcenniejszym przyjacielem, bez którego nie potrafi już wyobrazić sobie życia. Stroni więc od każdego, kto nie pije czy stara się zdemaskować jego chorobę. W jego odczuciu taki człowiek zmierza bowiem do pozbawienia go najcenniejszych rzeczy jaką dysponuje by radzić sobie z samym sobą oraz otaczająca go rzeczywistością.

2.2. Rodzina z problemem alkoholowym

Wiek, w którym żyjemy, to wiek intensywnych przemian, odkryć, udoskonaleń, ale także wiek, który przyniósł mnóstwo zagrożeń dla człowieka.

Zmieniająca się w zawrotnym tempie rzeczywistość społeczna, przysparza ludziom wielu problemów w życiu codziennym. Nie mogąc dostosować się do coraz to nowszych wymagań i warunków, człowiek zaczyna szukać zapomnienia sięgając po różnego rodzaju używki, w tym po alkohol.

Jeśli zdarza się to zbyt często, jeśli staje się czynnością niekontrolowaną, to przeradza się w alkoholizm. Szczególnie dotkliwy jest wtedy, gdy swoim zasięgiem obejmuje rodzinę. Stawanie się rodziną alkoholową jak pisze Z. Gaś, to proces, w trakcie którego do rodziny zostaje wprowadzony alkohol, a więc w wyniku którego używanie alkoholu przez jedną lub więcej osób staje się podstawową zasadą organizującą i kształtującą życie rodziny. W efekcie, któregoś dnia rodzina zauważa, że całe jej życie koncentruje się wokół alkoholu

Rodzina alkoholowa zmienia swój sposób funkcjonowania, usiłując się przystosować do drastycznej zmiany zachowania alkoholika. W miarę, jak postępuje alkoholizm któregoś z członków rodziny, coraz bardziej chora staje się rodzina jako całość. Wszystko obraca się wokół osoby pijącej.

Charakterystyczne dla tego typu rodziny jest odwrócenie ról. Jest ono wynikiem uwikłania żony (matki) w problem picia męża. Jej rola w rodzinie jest wtedy zakłócona, ponieważ większość obowiązków, tych które powinien wykonywać ojciec, spoczywa na matce. Mąż alkoholik nie wypełnia swojej roli: współmałżonka, rodzica, partnera życiowego, nie wywiązuje się z umów, nie dotrzymuje terminów. W takiej sytuacji żona zmuszona jest do tego, aby uczyć się spełniać jednocześnie dwie role - swoją i męża. Takie połączenie powoduje nie tylko sytuację przeciążenia zbyt dużą ilością obowiązków, problemów, życiem w chronicznym stresie, ale wiąże się również z konfliktem, jaki zachodzi między rolami ojca i matki. Matka przejmuje odpowiedzialność za życie rodziny, wchodzi w terytorium drugiego rodzica, robi coś „za niego”. Dzieci wychowujące się w rodzinach, w których ktoś nadużywa napojów alkoholowych żyjąc z poczuciem zagrożenia, cierpią i uczą się szczególnych sposobów postępowania, które im utrudniają życie.

Specyfika rodziny alkoholowej, ważna dla rozwoju dziecka, szczególnie wyraźnie manifestuje się w dwóch wymiarach. Po pierwsze są to zawody, które kierują życiem rodziny. Po drugie są to role, jakie pełnią poszczególni członkowie rodzin.

Konsekwencje jednych i drugich uwidaczniają się u dziecka zarówno w okresie, gdy przebywa ono w domu rodzinnym, jak i w dorosłym życiu.

Trzy najistotniejsze zasady, na których opiera się funkcjonowanie rodziny z problemem alkoholowym to: nie mów, nie ufaj i nie odczuwaj.

Pierwsza nakazuje bezwzględne zachowanie milczenia na temat tego, czego dziecko doświadcza we własnej rodzinie. Dorośli członkowie rodziny oczekują, że dziecko będzie ukrywało swoje przeżycia, zarówno wewnątrz rodziny jak i poza nią.

Druga wymaga od dziecka, aby nie obdarzało zaufaniem ani członków swojej rodziny, ani nikogo obcego, gdyż ufając naraża się na doznanie krzywdy. Tym samym dziecko nie może uzyskać poczucia bezpieczeństwa, natomiast stale doświadcza poczucia zagrożenia, czuje się słabe i niepewne.

Trzecia nakazuje, by nie zagłębiało się w swoje emocje, nie zastanawiało się nad tym, co odczuwa jakie są tego przyczyny i skutki. Kierowanie się tą zasadą oraz wzrastanie w zdezorganizowanym środowisku to prosta droga do psychopatyzacji dziecka. Uczy się ono bowiem, że miłość jaką go obdarzono była zafałszowana, oparta na zależności, manipulacji, winie, krzywdzie i wykalkulowanej bezradności. Nie ma więc miłości bezinteresownej. Ponieważ taką miłością dziecko było kochane, tylko taką będzie kochało w przyszłości.

Uważam, że rodzina z problemem alkoholowym jest samotna w świecie społecznym z powodu wstydu. Przeżywa piętno rodziny gorszej albo gorączkowo jeszcze broni się przed nim. Zamyka drzwi przed innymi ludźmi, by nie zobaczyli, jak naprawdę wygląda ich życie rodzinne. Nie wychodzi do innych ludzi, ponieważ mogłoby to wymagać rewanżu, jak również dlatego, by nie stracić twarzy. Jest to samotna rodzina złożona z samotnych osób. Oznacza to, że relacje w rodzinie alkoholowej bliższe są spółkom, koalicjom emocjonalnym niż temu, co stanowi o głębokich, szczerych i satysfakcjonujących więziach rodzinnych

.

2.3. Społeczno - ekonomiczne skutki spożywania alkoholu

Obecność alkoholu w naszym życiu, dotyczy nie tylko losu pojedynczych osób, ale wywiera niszczący wpływ na życie i problemy całego narodu.

,,Alkohol bez względu na jego rodzaj i ilość jest zawsze szkodliwy dla organizmu ludzkiego, szczególnie zaś ujemnie wpływa na rozwój psychofizyczny ludzi młodych. Dlatego też wszelkie, nawet rzadkie kontakty z alkoholem przed 25 rokiem życia, a więc przed osiągnięciem pełnej biologicznej i społecznej dojrzałości, mogą prowadzić do powstania uzależnienia alkoholowego w czasie znacznie krótszym niż u dorosłych.

Obecnie obniża się wiek inicjacji alkoholowej, zwiększa się ilość pijących kobiet i dziewcząt. Na rynku pojawiła się duża ilość alkoholu sprzedawanego poza kontrolą państwa i po obniżonych cenach. Pochodzi on z przemytu oraz z niekontrolowanej wytwórczości polskich producentów. Alkohol jest sprzedawany właściwie bez żadnych ograniczeń. Na dużą skalę naruszane są przepisy ustawy dotyczące sprzedaży alkoholu osobom nieletnim i nietrzeźwym, ograniczające ilość i lokalizację punktów sprzedaży oraz zabraniające sprzedaży bez zezwolenia. Coraz częstsze są przypadki łamania zakazu reklamy alkoholu.

Rzesza bezrobotnych coraz bardziej nasyca się osobami uzależnionymi. Utrudnia to zarówno leczenie, jak i poszukiwanie pracy oraz poważnie zmniejsza efekty programów Pomocy Społecznej i aktywizacji zawodowej.

Alkohol przyczynia się do popełniania przestępstw przez osoby będące pod jego wpływem, współwystępuje z procesami wykolejenia oraz prowadzi do psychodegradacji alkoholowej.

Nie mniej szkodliwym społeczno - ekonomicznym skutkiem nadużywania alkoholu jest pijaństwo w zakładzie pracy. Straty w produkcji z powodu alkoholizowania się pracowników polegają na wzroście absencji, spadku wydajności pracy, obniżeniu jej jakości, zmniejszeniu dyscypliny pracy, wzroście zagrożenia wypadkami. Szczególnie szkodliwą rolę odgrywa nadużywanie alkoholu w nie zawsze wymiernych, ale doniosłych sprawach, w zakresie stosunków międzyludzkich.

W zakładach pracy namawianie młodych pracowników do wspólnych pijatyk utrudnia ich adaptację zawodową i powoduje wiązanie się z kręgiem koleżeńsko - towarzyskim, w którym prymat należy do nadużywających alkoholu. Picie w godzinach pracy sprzyja nieróbstwu, intrygom, łapówkom, korupcji. Nadużywanie alkoholu jest jedną z podstawowych przyczyn nieusprawiedliwionych absencji oraz nieobecności w pracy na wskutek schorzeń wywołanych przepiciem.

Budżet państwa obciążony jest kosztami powstającymi na tle wykroczeń i przestępstw popełnianych pod wpływem alkoholu lub w związku z alkoholem, leczeniem nałogowych alkoholików, a także kosztami utrzymania izb wytrzeźwień.

Trudno jest wyliczyć straty wyrządzone przez osoby nietrzeźwe w urządzeniach komunalnych, komunikacji, parkach czy na stadionach piłkarskich.

Według J. Falewicza, „tradycyjnie uznawanym wartościom jakimi są: dobro, prawda, piękno, uczciwość i sprawiedliwość społeczna w podkulturze pijackiej przeciwstawia się wartości aspołeczne, zakłamanie, oportunizm, lizusostwo, kult cwaniactwa i siły - sprzyja to klimatowi bezprawia i nieładu. Załamanie się morale społecznego wiąże się ze zjawiskami korupcji i łapownictwa z tworzeniem się postaw nazywanych znieczulicą społeczną, nierzetelnością, nieodpowiedzialnością, nielojalnością i konformizmem. Schamienie obyczajów, wulgaryzacja języka, zanik zainteresowań wartościami wyższymi - to typowe skutki psychodegradacji alkoholowej”.

Alkoholizm jest jednym z najważniejszych i zarazem najbardziej tragicznym w skutkach problemem społecznym w czasach w których żyjemy.

Jeżeli nie uzmysłowi się społeczeństwu rozmiarów tego problemu, nie skoryguje się pewnych mitów związanych z tym zjawiskiem, problem ten będzie narastał i zataczał coraz szersze kręgi.

Szansą na zmniejszenie tego zjawiska jest tylko, według mnie, wprowadzenie specjalnych programów narodowych, zmieniających świadomość ludzką w tym zakresie. Programy te powinny nam towarzyszyć w ciągu całego naszego życia i być szeroko popularyzowane przez media i prasę.

Jednocześnie my sami powinniśmy otworzyć się na ten problem, gdyż bagatelizowanie go lub wręcz celowe niezauważenie może sprawić, że sami poznamy na własnej skórze skutki tej choroby.

Należy poważnie zastanowić się nad przyczynami tego zjawiska i w porę nim zapobiec niż wydawać olbrzymie pieniądze z budżetu państwa na pomoc społeczną w tym zakresie i naprawę skutków alkoholizmu.

Rozdział III

Społeczne przyczyny sięgania po alkohol

3.1. Środowisko rodzinne

Nie wystarczy się urodzić, by być człowiekiem dojrzałym i szczęśliwym. Budowanie w sobie dojrzałego świata nie jest procesem spontanicznym i wewnętrznie zdeterminowanym.

Jednym z wielu, ale najważniejszym czynnikiem wpływającym na proces kształtowania się osoby, jest rodzina. „Rodzina jest naturalnym środowiskiem życia dzieci i młodzieży i jako takie oddziałuje na nie socjalizująco (uspołeczniająco), stwarzając warunki sprzyjające rozwojowi lub hamujące go. Niezależnie od tego, jak funkcjonuje, czy jest środowiskiem zdrowym i wartościowym moralnie, czy też przejawia wyraźne cechy patologii - w każdym przypadku kształtuje ich osobowość, postawę społeczna, wyznacza koleje losu ...”

W rodzinie małe dziecko uczy się po raz pierwszy norm postępowania, jest wdrażane do funkcjonowania w czekających go rolach społecznych. Jeśli podstawowe potrzeby dziecka nie są zaspokajane, proces ten ulega zaburzeniu, co może przejawiać się później w niedostosowaniu społecznym, którego jednym z odłamów jest alkoholizowanie się. Społeczno wychowawcze konsekwencje wpływów rodziny mają decydujące znaczenie w przyszłym funkcjonowaniu dziecka w życiu.

Według T. Kukołowicz sytuację rodzinną młodzieży można zawrzeć w kilku elementach:

• stosunek rodziców do dziecka;

• relacje interpersonalne rodzice - dziecko;

• metody wychowawcze stosowane w rodzinie;

• zachowanie rodziców;

• relacje miedzy samymi rodzicami;

• patogenne zachowania rodziców (przestępczość, alkoholizm);

• cechy rodziny;

• pełność rodziny;

• warunki materialne i mieszkaniowe

Różne postawy rodziców wobec dziecka wywołują określone formy jego zachowania i prowadzą do ukształtowania takich a nie innych cech osobowości dziecka, a później człowieka dorosłego. Jak silny jest wpływ środowiska rodzinnego i różnych postaw rodzicielskich na rozwój człowieka podkreślała już M. Ziemska.

Młodzież wzrasta i wychowuje się w atmosferze nie zawsze sprzyjającej prawidłowemu rozwojowi i socjalizacji. Gdy negatywna sytuacja rodziny trwa zbyt długo, dziecko odrzuca autorytet rodziców, a wraz z nim wszelkie inne wartości i normy społecznie akceptowane. Pozytywną więź rodziny cechuje wzajemne przywiązanie członków rodziny przy równoczesnej zdolności do harmonijnego współżycia z innymi ludźmi spoza kręgu rodzinnego. Więź tę może zapewnić zdrowa, zintegrowana rodzina, zapewniająca swym członkom poczucie bezpieczeństwa. Jak mówi T. Kukołowicz: „specyfika wychowania polega nie na zorganizowanym procesie wychowania, ale na jakości życia rodzinnego”, na jego treści. Jednak ta „jakość” życia rodzinnego nie zawsze jest pozytywna, a to znów jest źródłem nieprawidłowych zachowań dziecka. Istotną

rolę odgrywa tu więź emocjonalna między rodzicami, zwana też więzią małżeńską.

Tylko kochający się rodzice stwarzają pozytywną atmosferę współżycia rodzinnego i są w stanie dostarczyć dziecku odpowiednich wzorców, reakcji i zachowań emocjonalnych.

Więź emocjonalna powstaje w toku zaspokojenia potrzeb dziecka. Wiele zaburzeń występujących u dzieci i młodzieży jest rezultatem również niewłaściwego oddziaływania rodziców. „W przypadku alkoholizowania się dzieci i młodzieży rodzina dostarcza pozytywnego wzmocnienia w postaci związania życia rodzinnego i towarzyskiego ze wzorem picia ”. Dlatego też, ważnym czynnikiem wpływający na sięganie po alkohol, przez młode osoby, jest alkoholizm samych rodziców. Atmosfera środowiska alkoholowego jest niezwykle nerwicogenna. Związane z nią nieporozumienia i awantury naruszają równowagę domowników - zwłaszcza dzieci, które utrzymywane są w stałym lęku i napięciu. Dom przestaje być schronieniem, gdzie można się schować przed przykrym przeżyciem życiowym. Dziecko doświadcza negatywnych przeżyć, nie ma oparcia w rodzinie, zaczyna więc samo sięgać po alkohol. „Badania krajowe i zagraniczne jednoznacznie wykazują, że dzieci rodziców nadużywających alkoholu, które były świadkami bijatyk i widywały upitych rodziców, piją częściej i więcej niż inne.”

Rodzice stanowią dla dzieci model do odwzorowywania. Od nich dzieci uczą się różnych nawyków w postępowaniu, przejmują postawy i relacje w sytuacjach życiowych. Negatywnie działa też dwuznaczna postawa rodziców, którzy z jednej strony zabraniają dziecku picia alkoholu, bo jest szkodliwy, a z drugiej - urządzają w domu, na oczach wychowanków, uroczystości, na których spożywa się mnóstwo napojów wysokoprocentowych.

Zagrożeniem dla rodziny jest z całą pewnością zmieniająca się, w dużym tempie rzeczywistość społeczno - ekonomiczna. Dokonujące się w Polsce w ostatnich latach zmiany, wpłynęły znacząco na sytuację wielu rodzin. W wielu z nich drastycznie obniżył się status materialny, osłabiło się poczucie ekonomicznej stabilizacji. Ponadto życie nabrało szybszego tempa i jest coraz mniej miejsca na tak istotne dla rodziny wartości, jak chociażby codzienne bycie razem. W większości rodzin panuje chłód uczuciowy, a ciągłe konflikty i nieporozumienia prowadzą do rozbicia rodziny, nierzadko bez formalnego rozwodu. A przecież żadna instytucja opiekuńczo - wychowawcza nie jest w stanie zastąpić prawidłowo funkcjonującej rodziny w stymulowaniu prawidłowego rozwoju człowieka. Wszelkie konflikty, separacja czy rozwód rodziców odznaczają swe piętno przede wszystkim na dzieciach. Rodzice, zajęci załatwianiem spraw rozwodowych, jak gdyby zapominają o swoich pociechach, które całą sytuację odbierają jako osobistą tragedię życiową. Uciekają one od nerwowej atmosfery w domu, młodzież często przyłącza się do różnych subkultur czy grup chuligańskich, gdzie tłumią swoje problemy alkoholem.

Kolejnym ważnym elementem życia rodzinnego są warunki materialne. „Warunki ekonomiczne tworzą oprawę codziennej egzystencji, pozwalają na pełniejsze zaspokajanie potrzeb materialnych, są także ważne ze względu na większe możliwości zaspokajania potrzeb kulturalnych, ale nie stanowią wyznacznika poziomu kulturalnego rodziny i jej członków”. Są ważnym czynnikiem życia rodzinnego. Wpływają na kształtowanie się pewnych postaw i zachowań młodzieży. „Mieszkanie przeludnione, zaniedbane, niedostatecznie umeblowane sprzyja przebywaniu dzieci i młodzieży poza domem. Brak miejsca na przechowywanie własnych rzeczy, drobiazgów, niewłaściwe miejsce do odrabiania lekcji, obecność wielu osób powodująca brak spokoju, wzajemne przeszkadzanie sobie, doprowadzają do konfliktów, wszystko to może stwarzać niekorzystne warunki dla właściwego rozwoju dzieci, może utrudniać naukę, pracę, odpoczynek starszej młodzieży”.

Również niekorzystna jest praca zawodowa rodziców. Z pewnością poprawia to sytuację ekonomiczną rodziny, zapewnia młodym odpowiedni, nieraz wysoki standard życiowy, ale pozbawia ich nieraz zupełnie więzi uczuciowej z rodzicami, ogranicza wszelką kontrolę nad zachowaniem, postawami, sposobem spędzania wolnego czasu dzieci, zwłaszcza dorastających. Rodzice często nie interesują się tym, co ich pociechy robią. Dorośli powinni rozumieć, jaka ciąży na nich odpowiedzialność za losy dzieci. Od nich zależy w dużej mierze, jak dziecko będzie sobie radzić w dorosłym życiu i jaką drogą będzie kroczyć.

Rodzice zbyt często skazują młodzież na marnowanie dzieciństwa i młodości. W swoich bezrefleksyjnych oddziaływaniach wychowawczych, wypaczają osobowość własnych dzieci, przyczyniają się do tworzenia wielu antyspołecznych, patologicznych zachowań u dziecka, do których należy również alkoholizowanie się.

Zauważa się, że młodzież zaczyna pić na ogół tym wcześniej, im poważniejsze problemy alkoholowe mają ich rodzice, im bardziej patogenne jest środowisko, w którym żyją.

3.2. Środowisko szkolne

Szkoła ma za zadanie przygotować dziecko do tego, by stało się człowiekiem dorosłym, zdolnym do uczestniczenia w życiu grupy społecznej; realizacji własnego układu w jej rozwój i przetwarzanie. Według Makowskiego do elementów środowiska szkolnego zaliczamy:

1. stosunki interpersonalne w układzie: nauczyciel - uczeń i vice-versa;

2. stosunki międzyosobnicze ucznia ze współuczniami;

3. utrudnienia i opóźnienia w nauce szkolnej.

Kołakowska pisze o tym następująco: „prawidłowy przebieg nauki szkolnej od pierwszych klas szkoły podstawowej ma niezwykle istotne znaczenie dla rozwoju uspołecznienia dziecka. Szkoła obok rodziny jest główną instytucją (środowiskiem), w którym kształtuje się adaptacja dziecka do życia w społeczeństwie”.

Niepowodzenia szkolne dziecka bywają często przyczyną sięgania przez nie po alkohol. Złe wyniki w nauce, brak zadowalających rezultatów wywołują niezadowolenie nauczycieli i rodziców. W ten sposób powstaje trudna konfliktowa sytuacja dla dziecka, która z kolei może prowadzić do dalszych niewłaściwych zachowań, trudności wychowawczych w klasie oraz na terenie szkoły. Dziecko, nie radząc sobie z sytuacją, szuka ratunku w alkoholu.

Niekorzystny wpływ ma też przeładowanie problemów szkolnych, styl pracy szkolnej i warunki realizacji szkolnych wymagań. Także w szkole atmosfera jest bardziej chłodna niż w domu. Ofiarą błędów organizacyjnych, czy dydaktyczno - wychowawczych szkoły jest zawsze uczeń. To on, wbrew trudnościom, musi podołać wielkim obowiązkom. Samo pojawienie się w nowej szkole (po przejściu ze szkoły podstawowej do gimnazjum lub z gimnazjum do szkoły średniej) i konieczność zaaklimatyzowania się w nowych klasach, z nowymi uczniami, może być przyczyną niepowodzeń szkolnych.

„W okresie szkolnym uczniowie ciągle stawiani są przed nowymi zadaniami i wymaganiami. Liczba i stopień trudności zadań stanowi nierzadko znaczne obciążenie psychiczne dla uczniów, zwłaszcza tych mniej zdolnych, mających odmienne od reszty zainteresowania, cechujących się indywidualnym rytmem rozwoju”. Sytuacje konfliktowe mogą też występować między samymi uczniami i wywołują często zachowania agresywne. Trudności z rówieśnikami mogą mieć niekorzystne skutki dla ucznia, gdy występują w stanie długotrwałej frustracji przechodzącej w rezygnację, poczucie winy i apatię połączoną z obniżeniem motywacji aktywności. Duża rola jest nauczyciela w regulowaniu stosunków ucznia z gronem rówieśników.

W szkole mają miejsce również konflikty między uczniem a nauczycielem. Sytuacje te są wysoce niekorzystne wychowawczo. Są one najczęściej utajnione i skrywane przez ucznia, wywołując u niego negatywne zachowanie np. agresję, wagary lub sięganie po alkohol. Wysoce destrukcyjne są tez niepowodzenia szkolne ucznia. Im starsi uczniowie, tym silniej przeżywają niepowodzenia, zwłaszcza z zadaniach, w których wykonanie angażują swoją osobowość. Wiąże się to ze wzrastającą regulacyjną funkcją samooceny. Lęk przed negatywną oceną i kompromitacją wobec innych, poczucie wstydu, utrata pozycji w klasie, w środowisku szkolnym, mogą wywołać nieoczekiwane reakcje.

3.3. Środowisko rówieśnicze

Mówiąc o środowisku rówieśniczym, mamy na myśli grupy składające się z więcej niż dwóch osób. Grupy rówieśnicze zaliczane są to tzw. grup małych liczących od kilku do kilkunastu osób.

Rolę środowiska rówieśniczego Pomykało charakteryzuje następująco:

„Łatwo zauważyć, iż w miarę jak dziecko stopniowo uwalnia się od zależności od dorosłych, zaczyna oczekiwać od swoich rówieśników, kolegów szkolnych wskazówek, jak powinno się zachowywać, jak myśleć, odczuwać, w co wierzyć, co adorować, a co odrzucać. W życiu dziecka coraz większe znaczenie pełnić zaczyna uczestnictwo w grupie rówieśniczej”. Grupa taka tworzy się samorzutnie lub w sposób zorganizowany w instytucjach wychowania pozaszkolnego.

Grupa rówieśnicza (rówieśniczy krąg towarzyski, paczka, banda, rekreacyjna grupa działania) może być albo siłą konstruktywną, pomagającą w dojrzewaniu ku dorosłości, albo siłą destruktywną.

Zdrowe grupy pozwalają nastolatkowi wyraźnie rozwinąć poczucie społecznej tożsamości poza granicami rodziny. Stają się kontekstem różnego rodzaju aktywności związanych ze szkołą i społecznością. Członkowie zdrowych grup uczą się funkcjonować zgodnie z regułami i normami społecznymi.

T. Kulisiewicz mówi, że grupy rówieśnicze „spełniają ważną rolę w kształtowaniu obyczajów, uczą życia w zbiorowości, łączenia celów jednostki w nadrzędną całość społeczną. Odpowiednio sterowana przez wychowawcę i otoczona należytym zainteresowaniem rodziców grupa rówieśnicza może stać się ważnym czynnikiem wychowania moralnego i formowania altruistycznych postaw. Dziecko wychowane w izolacji od środowiska rówieśniczego czuje się źle, wyrasta na samoluba i człowieka najczęściej nieprzystosowanego do współczesnego życia, opierającego się na działaniu zespołów ludzkich”.

Niestety, grupy niezdrowe przedłużają pozostałe z dzieciństwa zależności emocjonalne, które zaczynają się i w nadużywaniu alkoholu. Zachęcają one do zachowań dewiacyjnych i anormalnych. Ich członkowie, często nazywani „przegranymi” mają skłonności do kłopotów w szkole i w społeczności oraz do konfliktów z prawem. Grupy takie, zamiast stanowić istotną część procesu dojrzewania do dorosłości, utrudniają emancypację młodej osoby.

Wystarczy, aby w takiej grupie znalazła się jedna osoba, która już zainicjowała picie, by cała grupa poszła jej śladem. Współczesna młodzież szuka bohatera na miarę obecnych czasów. Grupy rówieśnicze niosą ze sobą ryzyko, jednak są też istotną i nie kwestionowaną częścią życia młodzieży. Stanowi ona dla młodej osoby oparcie, daje jej przekonanie że jest w porządku. Pomaga czuć się rozumianym, pozwala zrozumieć siebie, obdarza poczuciem przynależności i świadomością, że nie jest się samym.

Grupa rówieśnicza pomaga również młodzieży w zweryfikowaniu widzenia świata pomaga w trudnym przejściu do odpowiedzialnego świata dorosłych.

Inność i atrakcyjność środowiska rówieśniczego polega na tym że z łatwością potrafi ono zaimponować, przygarnąć osoby, zwłaszcza osamotnione i pozbawione opieki rodzicielskiej, szczególne w wieku dorastania. Tam może znaleźć oparcie młodzież, która miała problemy w kontaktach z rodzicami, szkołą oraz innymi osobami z otoczenia..

Na koniec warto podkreślić że prawidłowo funkcjonujące grupy rówieśnicze sprzyjają rozwojowi młodzieży, natomiast ich destrukcyjne działanie prowadzi do zachowań negatywnych, sprzecznych z normami społeczeństwa, a w rezultacie do patologii społecznej, której jednym z objawów jest alkoholizowanie się.

3.4. Środowisko ekonomiczno - kulturowe

Życie człowieka można rozpatrywać nie tylko pod kątem jego uwarunkowania przez czynniki wprost na niego działające, w kontekście bezpośrednich procesów społecznych, ale również na płaszczyźnie zależności od zjawisk o szerszym zasięgu, czyli ekonomiczno-kulturowych .

J. Raczkowska do czynników ekonomiczno - kulturowych, powodujących rozpowszechnienie spożycia alkoholu wśród ludzi, zalicza:

• elementy kultury i obyczajowości - alkohol od lat towarzyszy uroczystościom rodzinnym, spotkaniom koleżeńskim czy zawodowym;

• fizyczną i ekonomiczną dostępność alkoholu - duży import oraz przemyt sprawiły, że rynek napojów alkoholowych jest wyjątkowo barwny, bogaty, zróżnicowany „na każdą kieszeń”;

• rozwój przemysłu i jego skutki, rozwój gospodarczy, urbanizacja, system prawny.

Alkohol jest tak zakorzeniony w polskiej tradycji, że żadna uroczystość, nie tylko rodzinna, ale również formalna, zawodowa nie jest w stanie zaistnieć bez niego. Na porządku dziennym są również zabawy, na których młodzież pije piwo czy inne alkohole. Spotkania bezalkoholowe są praktycznie nieznane w wielu społecznościach. Zresztą w Polsce picie piwa staje się powoli wyrazem nowoczesności, zdrowego podejścia do życia.

Zmiany w spożyciu alkoholu są wyznaczone przez całokształt procesów związanych z rozwojem społecznym.

W latach powojennych nastąpił znaczny wzrost produkcji i dystrybucji alkoholu. Produkcja zaczęła kreować nowe potrzeby. Pojawiające się na rynku nowe produkty, w coraz znaczniejszym stopniu nastawiły się na zaspokojenie wąskich indywidualnych potrzeb. Na rynku pojawiła się nieporównanie większa ilość taniego alkoholu.

Na wzrost spożycia alkoholu wpłynął rozwój przemysłu opakowań oraz opanowanie nowych sposobów przedłużania trwałości produktów. Obecność napojów alkoholowych na półkach wielkich sklepów samoobsługowych obok innych artykułów spożywczych, zmieniła sposób jego postrzegania. Zakup tego trunku, który jeszcze do niedawna był domeną mężczyzn, obecnie jest dokonywany bez skrępowania przez kobiety wraz z innymi sprawunkami, w sposób naturalny, nie budzący zdziwienia. Różnorodność opakowań, nazw, atrakcyjne nalepki, kształty butelek zaznaczają obecność alkoholu wśród innych towarów zalegających półki supermarketów i przyzwyczajają nowych konsumentów, w tym również młodzież.

Piwo i napoje orzeźwiające sprzedawane są ostatnio w takich samych, pod względem kształtu i wielkości puszkach. Wygodny atrakcyjny sposób otwierania puszek pobudził konsumpcję piwa poza klasycznymi lokalami gastronomicznymi. Natomiast zastąpienie korków nakrętkami ułatwiło otwieranie butelek.

J. Wald podkreśla, że duży wpływ na wzrost spożycia alkoholu miał proces urbanizacji (napływ wielkich mas ludności wiejskiej do miast) oraz rozpowszechnianie miejskich wzorów i kształtowanie nowych stylów życia.

Nastąpił zanik więzi społecznych, a stosunki międzyludzkie uległy depersonalizacji. Bezpośrednie kontakty osobowe zastąpione zostały przez środki masowego przekazu. Człowiek stał się anonimowym, co spowodowało u niego wzrost napięcia, poczucie samotności i zagubienia.

Picie przestało być czynnością typowo męską, związaną z tradycją, przyzwyczajeniami, stało się czymś bardziej codziennym i naturalnym. Pomnożyła się liczba okazji do picia, którą stało się chociażby zaproszenie kobiety na drinka.

Po prawo do alkoholu sięgnęła również młodzież. Przyczyną pijaństwa wśród młodej generacji często staje się nuda, zwłaszcza w środowisku wiejskim, gdzie młodzież ma utrudniony dostęp do wszelkich placówek kulturowych typu: kino, kluby, świetlice, teatr. Jedynym miejscem, gdzie spotyka się młodzież wiejska latem jest teren wokół sklepu spożywczego, który jest zawsze zaopatrzony w piwo i różnego rodzaju alkohole. Zimowe popołudnia młodzież spędza w zadaszonych przystankach. Nielicznej młodzieży zdarza się zorganizować wyjazd, np.: do kina na ciekawy film.

Ogromne zmiany zaszły również w rodzinie polskiej. Wielopokoleniowa rodzina tradycyjna została wyparta przez małą, dwupokoleniową rodzinę, składającą się z rodziców i dzieci, a coraz częściej jednego dziecka. W ostatnich latach znacznie zwiększyła się liczba separacji, rozwodów i powtórnych małżeństw. Samotne kobiety decydują się na macierzyństwo, mąż zajmuje się prowadzeniem domu, a żona karierą zawodową lub oboje małżonkowie poświęcają się karierze.

Osłabienie lub brak więzi sąsiedzkich, rodzinnych - w ramach szerszych struktur pokrewieństwa, przyniosło zanik kontroli społecznej i spowodowało poczucie osamotnienia, izolacji. Poszukując autentycznych, bezpośrednich kontaktów, młodzi sięgają po alkohol. Napięcia i tempo towarzyszące współczesnemu życiu, redukowane są - choć na krótko przez picie alkoholu.

Dużą rolę w rozpowszechnianiu wzorców picia odegrały środki masowego przekazu. Zdominowanie kina i telewizji przez filmy krajów zachodnich, głównie Stanów Zjednoczonych spopularyzowało na całym świecie, zachodnioeuropejskie i amerykańskie style picia alkoholu.

Upowszechnia się jeden międzynarodowy wzór picia, w którym dominuje tradycja anglosaska, czyli picie piwa i rozcieńczonych napojów spirytusowych. Wzrasta też picie wina podczas posiłków.

Dzieci oraz młodzież uczą się przez naśladownictwo i doświadczenie, obserwując dorosłych i przejmując te same zachowania. W niezwykle szybko zmieniającym się świecie, próbują dostosować się do życia , jakie widzą u dorosłych w domu czy w telewizji. Nie mogąc pokonać wszystkich problemów, sięgają po alkohol. W Polsce, w ostatnim dwudziestoleciu przemiany ekonomiczne jakie nastąpiły, spowodowały ogromne przeobrażenia także na rynku pracy. Do końca lat 80 przepływ siły roboczej regulowano odgórnymi różnymi sposobami. Jednak obowiązujące przepisy prawne uległy zmianie i trzeba było otwarcie przyznać, że Polskę ogarnęła rosnąca fala bezrobocia.

Wielu ludzi zwolnionych z pracy, a przede wszystkim młodzież kończąca szkoły ponadpodstawowe, nie mająca gdzie się podziać, z nudy, braku obowiązków czy obniżonej sytuacji materialnej, braku perspektyw na poprawę, zaczęła sięgać po alkohol, by choć na trochę zapomnieć o problemach. Tym, co skutecznie pozbawia ludzi energii i poczucia kontroli nad własnym życiem jest „wyuczona bezradność”. Jest ona poddaniem się, zaprzestaniem działania, wynikającym z przekonania, że „cokolwiek zrobię, nie będzie to miało żadnego znaczenia”. Objawy syndromu „wyuczonej bezradności” często zbliżone są do depresji. Pojawiają się : obniżony nastrój, zaburzenie snu, utrata energii, obniżenie samooceny, zmniejszona zdolność myślenia i koncentracji. Przyczyną wyuczonej bezradności jest przeświadczenie osoby, że jej działania są daremne.

Różnego rodzaju, powtarzające się w życiu sytuacje (porażka, niepowodzenia, utrata kogoś lub czegoś, a szczególnie utrata pracy), mogą wytworzyć w człowieku przekonanie, że „nic nie da się zrobić”. Dlatego też, bezrobotni niejednokrotnie odrzucają i nie wykorzystują otrzymywanych ofert pracy. Jedni ludzie nie poddają się, gdy ich działania nie przynoszą efektów, a inni zachowują bierność i poddają się. Tym, co tych ludzi różni jest sposób w jaki wyjaśniają sobie, dlaczego coś się w ich życiu wydarza. Sposób, w jaki ludzie wyjaśniają sobie pewne zdarzenia, sprawia, że albo utrwalają w sobie poczucie bezradności, albo mobilizują się do większej aktywności. Bo tak naprawdę to nieważna jest ilość problemów. Liczy się to, jak dany człowiek myśli o swoich problemach. Jeśli myśli będą optymistyczne, to pojawiające się niepowodzenia będą traktowane jako chwilowy stan, w którym należy mobilizować siły. Natomiast pesymizm powoduje, że człowiek traci siły i motywację, a porażka staje się pożywką dla wyuczonej bezradności.

Zakończenie

Alkoholizm to jedna z najbardziej radykalnych i bolesnych form degradacji człowieka. W Polsce coraz więcej dzieci i młodzieży sięga po napoje alkoholowe, zaburzając w ten sposób swój rozwój fizyczny i psychospołeczny oraz wchodząc na drogę uzależnień. Środowisko młodzieży wiejskiej jest szczególnie zagrożone tym zjawiskiem. Wpływa na to wiele czynników, wśród których należy wyróżnić przede wszystkim marazm i nudę, jakie towarzyszą na co dzień młodzieży mieszkającej na wsi. Jest to skutkiem braku zajęcia i atrakcyjnych form spędzania wolnego czasu. Ponadto młodzi ludzie popadają w zniechęcenie, ponieważ przytłacza ich brak perspektyw na przyszłość.

Taka sytuacja doprowadza wśród młodego pokolenia do biernych postaw wobec życia oraz częstszego sięgania po alkohol. Na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, że:

• alkoholizm wśród młodzieży wiejskiej jest bardzo poważnym problemem. Młodzi ludzie mają niewystarczającą wiedzę na jego temat, coraz wcześniej i częściej sięgają po napoje alkoholowe i mają beztroski stosunek wobec ich spożycia;

• nadmierne spożycie alkoholu przez młodzież wiejską negatywnie wpływa na ich rozwój społeczny i zawodowy; osoby, które deklarowały częste spożywanie alkoholu jednocześnie oceniały własne postępy w nauce jako słabe lub wręcz złe; alkohol jest więc jedną z przyczyn zmniejszających szansę młodzieży wiejskiej na sukces życiowy, zwiększa natomiast w tym względzie dystans dzielący mieszkańców wsi od mieszkańców miasta;

• nadmierne spożywanie alkoholu przez młodzież wiejską wynika m.in. ze specyfiki środowiska, w którym żyją;

• alkoholizm młodzieży wiejskiej - jak w każdym przypadku wystąpienia tego zjawiska - można i należy leczyć; jednakże metody leczenia, resocjalizacji i profilaktyki muszą być dobrane do mentalności osób, na które mają oddziałowywać - a więc muszą uwzględniać specyfikę środowiska, w którym żyją.

Powyższe wnioski - sformułowane na podstawie wyników przeprowadzonych badań wskazują, że alkoholizm młodzieży wiejskiej jest zjawiskiem wymagającym podjęcia skuteczniejszych działań mających na celu zapobieganie rozwojowi istniejącego problemu. Dlatego też konieczne jest nawiązanie współpracy między osobami i instytucjami, których zadaniem jest walka z alkoholizmem i staranne zaplanowanie działań w zakresie wychowania dzieci i młodzieży do właściwej postawy wobec alkoholu.

Bibliografia

1. Akoliński S., Wpływ spożycia napojów alkoholowych na proces rozwoju i wychowania dziecka, szkoła specjalna [w:] Szkoła Specjalna 1981 nr 4.

2. Cekiera Cz., Ryzyko uzależnień, TN KUL, Lublin 1994.

3. Cekiera Cz. , Ryzyko uzależnień, TN KUL, Lublin 2001.

4. Cierpiałkowska L., Alkoholizm, przyczyny, leczenie. Profilaktyka, Media i rodzina, Poznań 2000.

5. Cudak H., Funkcje szkoły w kształceniu kultury pedagogicznej rodziców, Łódź 1987.

6. Dutkiewicz W., Praca magisterska przewodnik metodyczny, Strzelec, Kielce 1996.

7. Dziewiecki M., Przesłanianie nadziei, PARPA, Warszawa 1993.

8. Dziewiecki M., Alkohol a młodzież [w:] Problemy alkoholizmu, 1993 nr 1.

9. Dziewiecki M., Nowoczesna profilaktyka uzależnień, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2000.

10. Falewicz J., Bądźmy trzeźwi, PARPA Warszawa 1982.

11. Falewicz J.K., ABC Problemów alkoholowych, PARPA, Warszawa 1993.

12. Fiutowski J., Biologiczno-prawne zagadnienia alkoholizmu, PZWL, Warszawa 1970.

13. Gaś Z., Rodzina wobec uzależnień, PARPA, Warszawa 1993.

14. Hrynkiewicz L., Człowiek, alkohol - alkoholizm, PZWL, Warszawa 1968.

15. Hrynkiewicz L., Kliniczne zagadnienia alkoholizmu, PZWL, Warszawa 1969.

16. Kołakowska - Przełomiec H., Społeczne uwarunkowania alkoholizowania się nieletnich, Ossolineum, Wrocław 1979.

17. Kukołowicz T., Rodzina wychowuje, OWFU, Stalowa Wola 1998.

18. Kulik T.B., Profilaktyka niedostosowania społecznego młodzieży szkolnej, OWFU, Stalowa Wola, 1997.

19. Kulisiewicz T., Alkoholizacja młodzieży [w:] Oświata i Wychowanie, 1986 nr 40.

20. Kulisiewicz T., Choroba alkoholowa, PZWL, Warszawa 1973.

21. Kulisiewicz T., Uzależnienie alkoholowe, PZWL, Warszawa 1992.

22. Łobocki M., Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1984.

23. Makowski A., Niedostosowanie społeczne młodzieży i jej resocjalizacja, PWN, Warszawa 1994.

24. Ochmański M., Losy młodzieży z rodzin alkoholiczych i jej charakterystyka psychospołeczne, Wydawnictwo ODN, Ciechanów 1987.

25. Ochmański M., Nadużywanie alkoholu przez ojców, a sytuacja domowa i szkolna dzieci, UMCS, Lublin 1993.

26. Ochmański M., Sytuacja psychospołeczna młodzieży z rodzin alkoholiczych, UMSC, Lublin 1985.

27. Ochmański M., Wpływ alkoholizmu rodziców na poziom inteligencji i przystosowanie ich dzieci do nauki szkolnej, PZWL, Warszawa 1981.

28. Pieter J., Przedmiot i metody psychologii, Ossolineum, Wrocław 1963.

29. Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, WZ, Warszawa 1995.

30. Piłat Z., Rodzina ważnym środowiskiem wychowawczym, [w:] Życie szkoły, 1998 nr 1.

31. Pomykało W., Encyklopedia pedagogiczna, PWN, Warszawa 1993.

32. Pospiszyl K., E. Żabczyńska, Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie, PWN, Warszawa 1980.

33. Raczkowska J., Nadużywanie alkoholu z zagrożeniem rozwoju dzieci i młodzieży, [w:] Problemy opiekuńczo-wychowawcze, 1994 nr 2.

34. Skala J., Alkoholizm, mianownictwo, rozpoznanie, leczenie, zapobieganie, PZWL, Warszawa 1966.

35. Sztumski J., Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 1977.

36. Tomaszewski T., Wstęp do psychologii, PWN, Warszawa 1971.

37. Wald J. (red), Alkohol oraz związane z nim problemy społeczne i zdrowotne, PWN, Warszawa 1986.

38. Wielgus A., Czy bezrobotni piją alkohol?, [w:] Problemy alkoholizmu, 1994 nr 11.

39. Zaczyński W., Praca badawcza nauczyciela, WSiP, Warszawa 1995.

40. Ziemska M., Postawy rodzicielski, WP, Warszawa 1969.

Patrz: Cz. Cekiera, Ryzyko uzależnień, TN KUL, Lublin 1994, s. 43

Patrz: S. Akoliński, Wpływ spożycia napojów alkoholowych na proces rozwoju i wychowania dziecka, szkoła specjalna [w:] Szkoła Specjalna 1981 nr 4, s. 292.

Patrz: J. Wald, Alkohol oraz związane z nim problemy społeczne i zdrowotne, PWN, Warszawa 1986, s,57 - 80.

Cz. Cekiera, Ryzyko uzależnień, TN KUL, Lublin 2001, s.79

Tamże, s.81.

M. Ochmański, Losy młodzieży z rodzin alkoholiczych i jej charakterystyka psychospołeczne, Wydawnictwo ODN, Ciechanów 1987, s.23.

M. Ochmański, Sytuacja psychospołeczna młodzieży z rodzin alkoholiczych, UMSC, Lublin 1985, s. 13.

M. Ochmański, Wpływ alkoholizmu rodziców na poziom inteligencji i przystosowanie ich dzieci do nauki szkolnej, PZWL, Warszawa 1981, s. 13.

L. Hrynkiewicz, Kliniczne zagadnienia alkoholizmu, Warszawa , PZWL, 1969, s. 10.

J. Skala, Alkoholizm, mianownictwo, rozpoznanie, leczenie, zapobieganie, PZWL, Warszawa 1966, s. 3.

L. Hrynkiewicz, Człowiek, alkohol - alkoholizm, PZWL, Warszawa 1968, s. 47-48.

T. Kulisiewicz, Choroba alkoholowa, PZWL, Warszawa 1973, s. 10.

Cz. Cekiera, Ryzyko uzależnień, TN KUL, Lublin 1994, s. 81.

Za: M. Ochmański, Nadużywanie alkoholu przez ojców, a sytuacja domowa i szkolna dzieci, UMCS, Lublin 1993, s. 43

Tamże, s.47.

Tamże, s. 52..

Tamże, s. 52.

Tamże, s. 53.

Tamże, s. 55.

J. Fiutowski, Biologiczno-prawne zagadnienia alkoholizmu, PZWL, Warszawa 1970, s.19-20.

J.K. Falewicz, ABC Problemów alkoholowych, PARPA, Warszawa 1993, s.57.

M. Dziewiecki, Nowoczesna profilaktyka uzależnień, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2000, s.35.

L. Cierpiałkowska, Alkoholizm, przyczyny, leczenie. Profilaktyka, Media i rodzina, Poznań 2000, s. 213.

Tamże, s.213.

Tamże, s.215.

M. Dziewiecki, Nowoczesna profilaktyka uzależnień, Jedność, Kielce 2000, s.163.

Tamże, s. 165.

L. Cierpałkowska, Alkoholizm, przyczyny, leczenie. Profilaktyka, Media i rodzina, Wyd. Naukowe UAM,Poznań, 2000, s.224.

Tamże, s.229.

Tamże, s.232.

Tamże, s.234

Z. Gaś, Profilaktyktyka uzależnień. WsiP, Warszawa 1993, s.28.

M.Dziewiecki, Nowoczesna profilaktyka uzależnień, Jedność, Kielce 2000, s.111.

T. Kulisiewicz, Uzależnienie alkoholowe, PZWL, Warszawa 1992, s. 34.

M.Dziewiecki , Przesłanianie nadziei, Warszawa 1993, s.26.

Tamże, s. 83.

Z. Gaś, Rodzina wobec uzależnień, PARPA, Warszawa 1993, s. 45.

J. Mellibruda, Tajemnica Etoh, PARPA, Warszawa 1993, s.38.

S. Akolinski , Wpływ, spożycie napojów alkoholowych na proces rozwoju i wychowanie dziecka, [w:] Szkoła Specjalna, 1981 nr 4, s. 292.

J. Falewicz, Bądźmy trzeźwi, PARPA, Warszawa 1982, s.79.

M. Dziewiecki, Alkohol a młodzież, [w:] Problemy alkoholizmu, 1993 nr 1, s. 3 - 4.

W. Pomykało(red), Encyklopedia pedagogiczna, PWN, Warszawa 1993, s. 220.

T. Kukołowicz, Rodzina wychowuje, OWFU, Stalowa Wola 1998, s.33.

M. Ziemska, Postawy rodzicielski, WP, Warszawa 1969, s.112.

T. Kukołowicz, Rodzina wychowuje, OWFU, Stalowa Wola 1998, s. 212.

I. Kukołowicz, Rodzina wychowuje, OWFU, Stalowa Wola 1998, s. 263.

K. Pospiszyl, E. Żabczyńska, Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie, PWN, Warszawa 1980, s.335.

S. Akoliński, Wpływ spożycia napojów alkoholowych na proces rozwoju i wychowania dziecka, [w:] Szkoła Specjalna 1981 nr 4, s.294.

T. Kulisiewicz, Alkoholizacja młodzieży, [w:] Oświata i Wychowanie, 1986 nr 40.

T. Kulisiewicz, Alkoholizacja młodzieży, [w:] Oświata i Wychowanie, 1986 nr 40,s.53.

W. Pomykało (red), Encyklopedia Pedagogiczna, Warszawa 1993, s.700.

H. Kołakowska - Przełomiec, Społeczne uwarunkowania alkoholizowania się nieletnich, Ossolineum. Wrocław 1979, s. 52-53.

Z. Piłat, Rodzina ważnym środowiskiem wychowawczym, [w:] Życie szkoły, 1998 nr 1, s. 24-25.

A. Makowski, Niedostosowanie społeczne młodzieży i jej resocjalizacja, PWN, Warszawa 1994 , s.132.

H. Kołakowska - Przełomiec., Społeczne uwarunkowania... , op. cit., s. 104.

W. Pomykało(red), Encyklopedia pedagogiczna, PWN, Warszawa 1993, s. 798

Tamże, s.789.

Tamże, s.799.

Tamże, s. 873.

T. Kulisiewicz, Alkoholizacja młodzieży, [w:] Oświata i Wychowanie, 1986 nr 40, s. 24.

T. B. Kulik, Profilaktyka niedostosowania społecznego młodzieży szkolnej, OWFU, Stalowa Wola, 1997,s.75.

K. Pospiszyl, E. Żabczyńska, Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie, PWN, Warszawa 1980, s.67.

J. Raczkowska , Nadużywanie alkoholu z zagrożeniem rozwoju dzieci i młodzieży, [w:] Problemy opiekuńczo-wychowawcze, 1994 nr 2, s.44.

J. Wald (red), Alkohol oraz związane z nim problemy społeczne i zdrowotne, PWN, Warszawa 1986, s. 33.

Tamże, s.79.

A. Wielgus, Czy bezrobotni piją alkohol?, [w:] Problemy alkoholizmu, 1994 nr 11, s.10-12.

1

39

---