Preskrypt ze Wstępu do prawoznawstwa dokonany na podstawie książki prof. Piotrusia Winczorka, autor: desperaci sesyjni z WPK UKSW i zaocznego Prawa na UW.

Sprawiedliwość i praworządność

1. Idea sprawiedliwości i jej znaczenie w procesie stanowienia i stosowania prawa:

*jedna z wartości aksjologicznych, którą powszechnie stawia się prawu i państwu;

*w ujęciu starożytnym - cnota doskonałości etycznej, która polega na tym, żeby żyć uczciwie, nikogo nie krzywdzić i każdemu oddać, co jego (iustue est: honestum vivere, neminem laedere, suum quique tribuere); powstała już wtedy (Arystoteles) koncepcja sprawiedliwości wyrównawczej (dotyczące odpłatności za dobra i świadczenia otrzymywane od innych) oraz dystrybutywną (rozdzielczą - odnosząca się do rozkładania ciężarów lub nagród między zobowiązanych lub zasłużonych);

*współcześnie wg Jamesa Rawlsa idea sprawiedliwości wyraża się w dwu zasadach:

 każdy człowiek ma równe prawo do możliwie najszerszej wolności, zgodną z analogiczną wolnością innych ludzi;

 nierówności społeczne i ekonomiczne powinny być takie, by jednocześnie: a) można było rozsądnie przewidywać, że są z korzyścią dla ludzi najgorzej usytuowanych, b) związane były z pozycjami i stanowiskami dostępnymi dla wszystkich;

-Rawls zakłada, że ideał sprawiedliwości może uzasadniać tylko takie ograniczenie wolności człowieka, które są konsekwencją faktów bezprawnego wkroczenia jednego człowieka, w sferę wolności drugiego człowieka; jednocześnie postuluje eliminowanie takich nierówności uważając je za przejaw dyskryminacji;

*Formalne znaczenie sprawiedliwości: jest to taka właściwość czyjegoś postępowania, która polega na równym traktowaniu podmiotów znajdujących się w jednakowej sytuacji i/lub noszących jednakowe cechy;

*Sprawiedliwość jako zjawisko prawne - podstawowe cechy:

 S. prawa polegająca na jednakowym traktowaniu jednakowych podmiotów;

 sprawiedliwe stosowanie prawa - jednakowe traktowanie jednakowych podmiotów przez organy władzy publicznej;

 S. jako właściwość wyrokowania polegająca na wydawaniu przez sądy orzeczeń zgodnych z normami prawa; S. proceduralna - uczciwe i równe wobec wszystkich zainteresowanych posługiwanie się procedurami decyzyjnymi prowadzącymi do stosowania prawa;

*Materialna koncepcja sprawiedliwości - podstawowe cechy formuł rozdziału:

 „każdemu wg jego dzieł” - kryterium ostatecznego efektu działalności człowieka (nie są brane pod uwagę inne kryteria, np. poniesione nakłady);

 „każdemu wg jego zasług” - kryterium odnoszenia ostatecznej wartości dzieła do efektów działań innych osób, do sytuacji. W której powstały dokonania, nakładu pracy, trudów);

 „każdemu wg jego potrzeb” - kryterium oceny ludzkich potrzeb, np. ekonomicznych, kulturowych, ~na tej podstawie niekiedy formułuje się minimum socjalne;

 „każdemu wg jego pozycji” - kryterium hierarchicznego zróżnicowania ludzi, formuła arystokratyczna; współcześnie odnoszona do wieku, sprawności fizycznej, zdrowia;

 „każdemu to samo: - kryterium identyczności świadczeń lub obciążeń, formuła skrajnego egalitaryzmu, brak proporcjonalności rozdziału; (np. przy ratowaniu życia)

 „każdemu wg tego, co przyznaje mu prawo” - kryterium merytoryczne ustalane przez prawo; prawo przyjmuje którąś z powyższych zasad; pośrednia formuła S.

 

 

2. Praworządność (rządy prawa):

*odnoszona tylko do organów władzy publicznej!!!

*ma za zadanie wskazywać jeden ze sposobów zapewnienia wolności człowieka w społeczeństwie, które jest zorganizowane przez państwo i które jest poddane jego kontroli

*Płaszczyzny rozważania aspektu P.:

 jako zasada prawno-ustrojowa, bądź postulat polityczny;

 jako określony stan faktyczny;

*P. wyraża się w działaniu państwa za pośrednictwem swoich organów zgodnie z obowiązującym prawem - proces sprawowania władzy opiera się na prawie;

*aspekt pozytywny P.: rozpowszechniony w kontynentalnej filozofii P. -zobowiązuje ona organy w. p. do ścisłego działania w myśl norm prawnych i do posługiwania się prawem w przypadku wpływania na zachowania obywateli - zasada państwa prawnego i demokratycznego państwa prawnego;

*Aspekt negatywny - obrona obywatela przed despotyzmem i dowolnością działań władz państwowych - amerykańska i angielska myśl polityczna - rule of law;

*Zakres podmiotowy P.:

1.Związany z liberalna myślą polityczną: zasada P. odnosi się tylko do organów państwowych, nie wyznacza żadnych obowiązków obywateli;

2. Związany m.in. z doktryną państwa socjalistycznego: zachowanie P. jest obowiązkiem zarówno rządzących jak i rządzonych;

*Zasady praworządności:

 dotyczy działań państwa, a nie innych podmiotów - istnieje, jeżeli w przypadku znanych państwu naruszeń prawa, dokonanych przez inne niz. państwo podmioty, są te naruszenia sankcjonowane; w przeciwnym wypadku odmawia się bytu zasadzie P.;

 P. się nie narusza - naruszać można tylko normy prawne, lecz jeśli czyni to państwo to nie ma P.;

 P. może istnieć tylko w takim państwie, w którym prawo określa granice władzy publicznej, zadania, kompetencje i tryb działania jej organów;

 nie każde naruszenie prawa jest równoznaczne z brakiem P. - ocena stanu P. zależy od tego, w ilu przypadkach i jak istotnych, normy prawne zostały przez państwo naruszone oraz od preferencji aksjologicznych oceniającego

*Koncepcje praworządności:

-ujęcie formalne -

 za P. uznaje się państwo, w którym prawo pozytywne jest przez nie przestrzegane (jego treść jest obojętna);

 przestrzeganie prawa jest czynnością samoistną - dającą obywatelom poczucie pewności i obliczalności podejmowanych decyzji - pewność zachowania reguł;

 postulaty aksjologiczne nie są bez znaczenia, ale powinny być rozważane odrębnie gdyż nie ma bezpośredniego związku pomiędzy nimi a P.- zwolennicy szkoły prawnopozytywistycznej (jednak w tym rozumieniu pomija się aspekt czy w prawie wyrażone są istotne wartości społeczne);

 -ujęcie materialne -

 za P. uznaje się państwo, w którym prawo jest przez nie przestrzegane oraz, w którym prawo pozytywne spełnia pewne postulaty aksjologiczne (w Polsce: prawo powinno być: równe dla wszystkich, deklarować podstawowe wolności i prawa człowieka i obywatela, zawierać gwarancje realizacji tych wolności i praw);

 nie praworządnym byłoby państwo, w którym nie przestrzega się prawa Pozytywnego oraz w którym się je przestrzega, jednak bez zagwarantowania uniwersalnego standardu praw i wolności;

 jest bliska koncepcji prawa naturalnego, oraz niektórym szkołom prawa pozytywnego (różnica w zakresie odmienności postulatów aksjologicznych);

*Koncepcja wewnętrznej moralności prawa - L.L. Fuller - dobre prawo jest urzeczywistnione gdy::

 prawo jest dostatecznie ogólne, bo tylko wówczas może być bezstronnym arbitrem;

 prawo jest należycie ogłaszane - tylko wtedy adresaci będą znali swoje obowiązki;

 prawo nie działa z mocą wsteczną, zwłaszcza gdy nakłada ciężary i obowiązki;

 prawo jest jasne - ich treść nie wywołuje rozbieżnych interpretacji;

 prawo nie domaga się od adresatów rzeczy niemożliwych i nie naraża ich przez to na podpadnięcie w konflikt między poczuciem obowiązku posłuchu wobec prawa a niemożnością realizacji tego, czego się ono domaga; ad impossibilia nemo obiligatur - nikt nie jest zobowiązany do czynienia tego co niemożliwe;

 prawo jest względnie trwałe w czasie, nie zaskakuje adresatów zbyt szybkimi i radykalnymi zmianami regulacji, nie wzbudza poczucia niepewności, nieprzewidywalności obowiązków;

 działania urzędowe pozostają w zgodności z prawem - spełniony jest warunek praworządności formalnej;

-wg autora nie spełnianie powyższych cech prowadzi do bezprawia, wg innych autorów do pogorszenia prawa;

 

3. Gwarancje praworządności:

*Gwarancje materialne:

 przez tę gwarancję rozumie się takie zorganizowanie życia społecznego, ekonomicznego i politycznego w państwie, które uczyni naruszanie prawa przez państwo mało prawdopodobnym lub zminimalizuje jego zasięg;

 zalicza się tu: demokrację polityczną, wysoki poziom dobrobytu społecznego, wysoki poziom ogólnej i prawnej kultury prawnej (w myśli liberalnej dochodzi gwarancja własności prywatnej, jako jednego z gwarantów nienaruszalności praw obywatelskich);

*Gwarancje formalne (instytucjonalne):

 gwarancje ustrojowe związane z cechami ustrojowymi państwa, takie jak trójpodział władz, swoboda działania legalnej opozycji, niezbywalności praw obywatela;

 gwarancje legalistyczne związane ze sposobami tworzenia prawa i z jego formalnymi cechami (np. lex retro non agit, prymat konstytucji nad ustawami);

 gwarancje proceduralne związane ze stosowaniem prawa - m.in. istnienie wieloinstancyjnego postępowania sądowego (instytucja apelacji i kasacji wyroku);

 

4. Demokratyczne państwo prawne:

*na drodze orzecznictwa Trybunału konstytucyjnego i dorobku nauk prawnych ustalone zostały pewne fundamentalne zasady D.P.P.:

      realizacja zasady trójpodziału władzy;

      zapewnienie pełnej niezawisłości sądów;

      istnienie sądowej kontroli stosowania prawa przez administrację państwową i samorządową;

      istnienie sądowej kontroli zgodności prawotwórstwa z konstytucją;

      zagwarantowanie każdemu prawa do sądu oraz uczciwego i bezstronnego procesu;

      przestrzeganie przez wszystkie organy władzy publicznej wyznaczonych im kompetencji oraz działanie zgodnie z wymogami odpowiednich procedur decyzyjnych;

      istnienie i respektowanie wolności i praw człowieka i obywatela zgodnie ze współczesnymi ich uniwersalnymi standardami;

      przestrzeganie w procesie stanowienia i stosowania szeregu fundamentalnych zasad prawa, takich jak: indywidualizacja odpowiedzialności karnej, domniemanie niewinności, niedziałanie prawa wstecz, ochronie uprawnień dobrze nabytych;

      respektowanie zasad: pewności prawa, jawności i jasności prawa, zachowania odpowiedniej vacatio legis, a także zasad iż umów należy dotrzymywać (pacta sunt servanda);

Prawo a inne regulatory zachowań

I. Prawo i wartości. Kultura prawna:

*prawo - budowane na pewnych wartościach; wartości - składnik każdej kultury

*kognitywizm - przekonanie, że wartości, tak jak inne byty istniejące obiektywnie, mogą być przedmiotem poznania ludzkiego; pogląd absolutyzmu aksjologicznego (wartości są niezmienne i stałe) głoszony przez zwolenników filozofii tomistycznej;

*relatywizm aksjologiczny - wartości są zmienne i zależą w dużym stopniu od czasu, społeczeństwa (są zrelatywizowanie);

-akognitywizm - wartości nie mogą być przedmiotem ludzkiego poznania, lecz jedynie kreacji - m.in. filozofia pozytywistyczna

*Kultura prawna:

-znaczenie węższe - kultura prawna to tyle, co: wiedza jednostki i grup społecznych o obowiązującym prawie, stosunek do tego prawa, oceny prawa i postulaty, co do jego zmian;

-znaczenie szersze - obejmuje: stan prawa, doktryny prawa i nauka o prawie, instytucje polityczne zajmujące się prawem oraz to wszystko, co wchodzi w znaczenie prawa w węższym zakresie;

*Problematyka aksjologiczna prawa - w dzisiejszym okresie wzmożone zainteresowanie, czego wyrazem są studia nad dyscyplinami służącymi wyjaśnieniu lub wykorzystywaniu prawa;

 

II. Wielość systemów normatywnych:

-systemy normatywne: prawo, moralność, obyczaje, itp. - określają, jakie zachowania powinno się podejmować, a jakich powinno się unikać;

-systemy nienormatywne - inne systemy - np. tradycje, mity lub przesądy - mogą skuteczne powstrzymywać od pewnych działań

 

III. Normy moralne i obyczajowe:

-normy moralne: odnoszą się do tych „zewnętrznych” zachowań człowieka i do tych jego intencji i postaw, które poddawane są ocenie z punktu widzenia szeroko rozumianej idei dobra;

-normy obyczaju - odwołują się przede wszystkim do pewnej konwencji społecznej i dotyczą zachowań ujmowanych w kategoriach „jest / nie jest dozwolone” w danych okolicznościach;

*różnice pomiędzy normami moralnymi a prawnymi ze względu na:

- przedmiot regulacji: n. moralne odnoszą się nie tylko do zewnętrznych zachowań człowieka, lecz także do jego pobudek i intencji, odnoszą się do relacji między ludźmi, ale również w stosunku człowieka do samego siebie, wobec Boga, elementów i zjawisk przyrody ;

-funkcje i charakter regulacji: wyróżniamy dwa typy systemów moralnych: pierwszy wymagający od człowieka dążenia do doskonałości (zawiera same nakazy i zakazy, podporządkowuje je określonym ideałom lub cnotom), drugi - minimalistyczny, koncentruje się na przestrzeganiu pewnych podstawowych zasad wobec siebie i innych ludzi;

-geneza norm: normy moralne obowiązują nie dlatego, że zostały ustanowione przez jakiś odgórny aparat, lecz przede wszystkim ze względu na przekonania, sumienie o ich słuszności i dobrej wierze, są one wpajane nam w procesie wychowania i stają się wyznacznikiem naszego postępowania - proces internalizacji norm;

-sposób ogłoszenia i formalizowania norm: normy moralne nie są spisane ani sformalizowane, nie są wyraziście sformułowane, zawierają jedynie mgliste wytyczne co do zachowania się w poszczególnych sytuacjach; ich interpretacja zależy od danej grupy społecznej i może być odmienna od interpretacji innej grupy;

-sposób obrony wzorów określonych w normach: w wypadku norm moralnych nie istnieją sankcje o charakterze represyjnym, lecz polegają one na odrzuceniu modelu zachowania danej jednostki przez grupę społeczna oraz na potępieniu tego modelu; innym rodzajem „kary” są wewnętrzne przeżycia jednostki naruszającej normę - wyrzuty sumienia, wstyd, żal;

IV. Relacje między prawem a moralnością i normami obyczaju:

*związki treściowe: dotyczą przedmiotów i zachowań obu norm; analizujemy jakie zachowania regulowane są przez poszczególne normy (sfery zachowań regulowanych tylko przez prawo, moralność lud obie normy jednocześnie);

-zbieżność - pokrywające się co do treści norm - naruszenie spotyka się z reakcją organów państwa - sankcji oraz grupy społecznej - dezaprobata i potępienia;

-kolizja - pozostawanie w rozbieżność obu norm - np. sprawa rozwodów- dozwolona przez prawo zakazana przez moralność katolicką, sprawa aborcji

-trzecia grupa - regulowana przez prawo, obojętna moralnie - spory o wyodrębnienie tej grupy; - koncepcja prawa jako „minimum moralności” polegająca na zabezpieczeniu przymusem państwowym norm moralnych;

*związki funkcjonalne: ujawniające się w procesie tworzenia i stosowania prawa

-motywacja normami moralnymi w podczas procesu tworzenia prawa

-wprowadzanie do jurysprudencji określonych zasad moralnych, np. prawo do stowarzyszeń, wygłaszania własnych poglądów;

-odsyłanie pozasystemowe (pozaprawne) lub tzw. „luz ocenny” (w aktach normatywnych pozostawienie swobodnej interpretacji normy dla organów sankcjonujących - wprowadzanie określeń typu „dobra wiara”, „niskie pobudki” - są to tzw. „klauzule generalne”)

-na poziomie całego porządku prawnego sprzeczność prawa z zasadami moralnymi i obyczajowymi mogą prowadzić do cofnięcia prawu cechy prawowitości (cofnięcie legitymizacji społecznej), co w konsekwencji może prowadzić do odrzucenia porządku prawnego; ~ „Dura lex, sed lex” - twarde prawo, lecz prawo

Prawo i państwo. Wzajemne obowiązki.

1. Prawo jako zjawisko polityczne. Instrumentalizacja prawa.

*związki prawa z polityką:

-prawo jest jednym z podstawowych instrumentów sprawowania władzy publicznej - zawarte w normach zakazy i nakazy oraz sankcje grożące za nieprzestrzeganie ich działają jako silny bodziec skłaniający adresata do zachowywania zgodnego z oczekiwaniami sprawującego władzę;

-prawo wyznacza ramy, w których poruszać powinny się organy państwowe - ich kompetencje i obowiązki, struktury oraz procedury podejmowania decyzji;

-prawo określa wzajemne stosunki osób, nie sprawujących władzy publicznej, w ich wzajemnych stosunkach, a także w stosunkach z instytucjami władzy publicznej;

-prawo ma charakter perswazyjny - kształtujący wyobrażenia, postawy i zachowania obywateli w takim stopniu, w jakim wyraża określone treści aksjologiczne;

*instrumentalizacja prawa - proces posługiwania się prawem jako wyłącznie narzędziem sprawowania władzy publicznej, zjawisko to polega na naruszaniu społecznie akceptowanej równowagi między prawem jako środkiem prowadzącym do uzyskania określonych celów, a prawem jako nośnikiem społecznie akceptowanych wartości;

-prawo zinstrumentalizowane przestaje być istotnym składnikiem społecznego życia ludzi, gwarantem ich bezpieczeństwa, wolności i sprawiedliwości; proces ten prowadzi w konsekwencji do zatarcia zasady praworządności i postawienia twórców i podmioty stosujące prawo ponad nie;

-instrumentalizacja prawa doprowadza do:

a)   upadku społecznego prestiżu prawa i zaufanie do tych, którzy się nim posługują;

b) konieczności korzystania z coraz bardziej szczegółowych regulacji normatywnych, coraz ostrzejszych sankcji, coraz bardziej rozbudowanego systemu kontroli przestrzegania władzy;

c)   wspierania norm prawnych jako podstawy regulacji stosunków między ludźmi przez inne, przez nich akceptowane, normy społeczne

*prawo może być skutecznym instrumentem sprawowania władzy wtedy, gdy w swej treści i formie respektuje pewne podstawowe, akceptowane społecznie wartości;

  

2. Określenie państwa.

*państwo - organizacja polityczna, przymusowa, hierarchiczna, terytorialna, suwerenna obejmująca całe społeczeństwo; jest organizacją - wielką grupą społeczną wyposażona w organy władztwa publicznego i opartą na sformalizowanym członkostwie;

*podejście liberalne - traktowanie państwa jako stowarzyszenia - dobrowolnego zrzeszenia ludzi dla określonych celów - z jedną różnica - członkostwo jest obowiązkowe; moralny charakter nie różni się - Harold Laski

*naród:

-polityczne pojęcie narodu - wspólnota wszystkich obywateli państwa

-kulturowe pojecie narodu - dominujące w Polsce St. Ossowski - naród to wielka grupa społeczna zjednoczona przez wspólną kulturę; na kulturę narodu składają się: język, tradycja, wspólne symbole, bohaterowie, religia;

 *państwo jako:

-organizacja polityczna - państwo jako najwyższa i dysponująca przymusem organizacja społeczna zapewniająca posiadanie i urzeczywistnianie władzy jednym, ograniczając możliwość jej uzyskania przez innych - przez co decydująca o zaspokojeniu potrzeb różnych grup społecznych i jednostek;

-organizacja hierarchiczna - istnienie państw opiera się na działaniu rozbudowanego aparatu państwowego, tworzą je osoby podejmujące decyzje w imieniu wspólnoty, ich kompetencje są rozdzielone i uporządkowane na zasadzie hierarchii;

-organizacja przymusowa - społeczeństwo dąży do uporządkowania zachowań ludzi, tworząc różne normy narzucające określone zachowanie z pewnym przymusem; brak pełnej swobody wyboru zachowań;

~przymus państwowy mogą stosować tylko organy państwa, działające zgodnie z prawem;

~jest to przymus sformalizowany - ujęty w ramy prawne;

~do wyegzekwowania własnych decyzji państwo może posłużyć się legalnymi środkami przymusu;

~dotyczy wszystkich osób na danym terytorium państwowym;

*terytorialny charakter państwa: państwo jest związane z pewnym obszarem; terytorium - obszar ziemi wraz ze śródlądowymi wodami, przyległym pasem wód morskich i przestrzenią powietrzną;

*suwerenność - zwierzchność i niezależność władzy państwowej;

-w stosunku do spraw wewnętrznych - ma ona wyłączną możliwość regulowania spraw dotyczących spraw wewnętrznych; suwerenność wewnętrzna;

-w stosunkach zewnętrznych nie podlega władzy innych państw, jest niezależna; suwerenność zewnętrzna;

 

3. Związki prawa i państwa

*teorie pozytywistyczne:

-prawo jest genetycznie i funkcjonalnie powiązane z państwem;

-twórcą prawa jest państwo, które pojawiło się w historycznym rozwoju równocześnie z państwem;

-tylko organy państwa mogą tworzyć państwo, są zobowiązane do zapewnienia mu posłuchu;

*koncepcja prawnonaturalna:

-nie negują związków prawa z państwem

-znaczenie dominujące ma pytanie czy prawo jest tworzone przez państwo w celu osiągnięcia dobra wspólnego i czy pozostaje w zgodzie z prawem naturalnym (niezgodnym normom odmawia się statusu prawa);

*koncepcja socjologiczna i psychologiczna:

-głównie skupiają się na pozapaństwowych źródłach prawa i nie interesują się związkami prawa z państwem;

*Związki prawa i państwa- reasumpcja:

-prawo działające za pośrednictwem swych upełnomocnionych organów i w przewidzianych ustawowo formach jest głównym czynnikiem procesu prawotwórstwa;

-tworząc prawo państwo realizuje swoje funkcje polityczne;

-prawo określa kompetencje, strukturę i tryb działania organów państwa; legitymizuje prawnie władzę państwa;

-prawo określa status obywateli, ich uprawnienia i obowiązki;

Język prawa.

1. Rodzaje wypowiedzi.

*prawo jako zjawisko językowe - zespół wypowiedzi wyznaczających powinne zachowanie, ujęte na ogół w formę pisemną i posiadających szczególną strukturę wewnętrzną, a także pozostających w szczególnych związkach z innymi rodzajami wypowiedzi;

*wypowiedzi opisowe - zdania w sensie logicznym przekazujące pewne informacje o stanach rzeczy lub zdarzeniach; „jest tak, a tak”

*wypowiedzi ocenne - wypowiedź pełniąca funkcje ekspresyjne - uzewnętrznia, wyraża ocenę, określone przeżycia autora wypowiedzi jego stosunek do wycinka rzeczywistości; treścią tej wypowiedzi jest aprobata lub dezaprobata; „X zasługują na aprobatę z względu na cechę Y”

-wypowiedzi dające oceny zasadnicze samoistne: mają charakter subiektywny, informują nas nie tyle o rzeczywistym stanie, ale o pewnym przekonaniu podmiotu wyrażającego, nie mogą podlegać klasyfikacji w sensie logicznym 1/0;

-wypowiedzi dające oceny zasadniczo podbudowane instrumentalnie, czyli wypowiedzi instrumentalne: wyrażają aprobatę / dezaprobatę dla pewnego stanu rzeczy jako środka prowadzącego do osiągnięcia przyjętego celu, podlegają klasyfikacji logicznej wg Ziembińskiego, wypowiedź koncentruje się na istnieniu związku przyczynowego pomiędzy środkiem a celem;

-klauzule generalne - norma opisowa pozwalająca na zapewnienie elastyczności prawa;

-ustalenie pewnych warunków poprzez których spełnienie możemy mówić o prawdziwości wyrażenia opisowego;

*wypowiedzi normatywne: sugerują, wskazują pewnie wzór, wg którego określony podmiot powinien zachowywać się w określony sposób, pełną funkcje perswazyjne; „powinno się”, musi, należy, jest zobowiązany;

-wg K.Opałka i J.Nowackiego te wyrażenia oraz prośby, życzenia, rady wytyczne, rekomendacje, itp. Należy zaliczyć do kręgu wypowiedzi dyrektywalnych;

-istnieją również wyrażenia normatywne o charakterze opisowym - bardzo często w przypadkach przepisów prawa;

*wypowiedzi dokonawcze: wyrażają sens aktów konwencjonalnych, z którymi zgodnie z obowiązującymi normami, łączy się dokonanie zmian w otaczającej nas rzeczywistości; np. :Mianuję Pana na stanowisko...” 2.Język prawny i prawniczy.

*język prawny - język, w którym formułowane są teksty prawne zawierające wypowiedzi normatywne; charakteryzujący się nieco odmiennym od języka naturalnego słownictwa, osobliwościami gramatycznymi i odmiennymi zasadami stylistyki;

*język prawniczy - język, w którym formułowane są wypowiedzi o prawie obowiązującymi innych zjawiskach prawnych; język ten jest zróżnicowany ze względu na różnorodność podmiotów nim się posługujących, wyróżniamy język prawniczy praktyki, nauki prawa, poszczególnych dyscyplin prawniczych;

Normy, przepisy prawne, zasady prawa

 I. Pojecie normy postępowania:

*wypowiedź, która formułuje skierowane do danej osoby lub osób żądanie albo upoważnienie do określonego zachowania się;

*pewna wypowiedź normatywna staje się normą gdy towarzyszy jej rzeczywista wola jakiegoś podmiotu do realizowania wskazanego wzoru zachowania (wsparcie danego wzoru i uznanie jego za obowiązujący;

*używając tego terminu podkreślamy, że dotyczy on takich norm zachowania, które uważane są za uzależnione od woli działającego;

*najmniejszy stanowiący sensowną całość element prawa

*norma - reguła zachowania nosząca cechy generalności i abstrakcyjności

 

II. Abstrakcyjność i generalność norm prawnych:

*Reguła generalności:

-skierowana do pewnej grupy adresatów, poprzez powołanie się na ich cechy rodzajowe, a nie do określonej osoby;

-normy generalności spełniają również normy dla urzędników państwowych, gdyż odnoszą się one do osób sprawujących dany urząd, a nie do konkretnego urzędnika;

*Reguła abstrakcyjności:

-wzór zachowania określony jest poprzez wskazanie pewnych rodzajowych, a niekonkretnych cech tego zachowania - w założeniu należy formułować normy prawne co do sytuacji, które mogą się powtórzyć;

-brak dużej szczegółowości - dominuje raczej ogólność (dla objęcia normą szerszego zakresu przypadków);

-regulacje kazuistyczne - bardzo szczegółowe, określające jedną tylko sytuację (bardzo rzadka);

 III. Elementy norm prawnych:

*hipoteza: część normy określająca adresata oraz warunki lub okoliczności kiedy adresatowi jest coś dozwolone, zakazane lub nakazane;

*dyspozycja: część normy określająca co jest nakazane, zakazane lub dozwolone, albo treść decyzji, którą należy podjąć w związku ze z zaistnieniem pewnych faktów;

*sankcja: część normy określająca dolegliwości za naruszenie dyspozycji w warunkach wskazanych w hipotezie;

 IV. Hipoteza normy prawnej:

*dotyczy elementów podmiotowych, gdy określa adresata normy oraz jego cechy (wiek, stan zdrowia);

-może wskazywać cel działania podmiotu lub sposób działania

*dotyczy elementów przedmiotowych, gdy odnosi się do stanów, zjawisk lub wydarzeń w stosunku do adresatów zewnętrznych;

-mogą to być określenia np. pewnych zachowań ludzkich

*może określać: miejsce działania albo jego czas lub moment działania

 V. Dyspozycja normy prawnej - jej przedmioty:

*czyny - faktyczne czynności psychofizyczne, np. zabójstwo, fałszowanie dokumentów, budowa domu, pomoc tonącemu)

*czynności konwencjonalne: zachowania, którym istniejące normy nadają specyficzne znaczenie, inne niż to by wynikało z psychofizycznego przebiegu czynności i ich faktycznych skutków, np. podniesienie ręki (przez policjanta, w sejmie, podczas licytacji)

-czynności prawne: czynności wymagające oświadczenia woli i zmierzające do określonego skutku prawnego;

-każda czynność prawne jest czynnością konwencjonalną lecz nie każda konwencjonalna jest prawną;

-czynność konwencjonalna prawnie istotna: np. uchwalenie ustawy przez Sejm, wydanie orzeczenia przez sąd;

*rodzaje czynności konwencjonalnych:

-regulowane przez prawo: akty tworzenia prawa, czynności prawne i akty stosowania prawa

-prawnie obojętne: obyczajowe, religijne, organizacyjne;

*podział na normy nakazujące lub zakazujące czegoś i normy nakazujące traktową określone zasady jako czynności konwencjonalne istotne;

 *NAKAZ:

-obejmujący tylko jeden typ zachowań, od którego uchylić się nie można bez narażania się na niepożądane konsekwencje prawne;

-obejmujący jeden podstawowy typ zachowania podstawowego oraz drugi, który może być w określonych okolicznościach wybrany przez adresata jako podstawowy:

a). Zobowiązanie przemienne: przepis prawa lub postanowienie umowy przewiduje kilka sposobów wykonania określonego obowiązku;

b). Upoważnienie przemienne: nie występuje tu pełna swoboda wyboru drogi postępowania, lecz jest ona uzależniona od pewnych okoliczności: nakazane jest mu zachowanie w sposób A, a w niektórych okolicznościach może zachowywać się w sposób B;

-zaniechanie - powstrzymanie się od zachowania nakazanego normą prawną

 *ZAKAZ:

-typy zachowań uznane za normę za niedopuszczalne. Np.

 *DOZWOLENIE:

-przestrzeń wolna powstała pomiędzy nakazami a zakazami - postawa: wszystko co nie jest nakazane lub zakazane jest dozwolone;

-dozwolenia słabe: działanie lub zaniechania podjęte w przypadku braku zakazów lub nakazów, odnoszących się pewnej dziedziny, nie powodujące skutków prawnych;

-dozwolenia mocne: występuje w prawie pozytywnym, uregulowane przez prawo i rodzące skutki prawne, pomimo że nie są one ani nakazane ani zakazane - adresat może, ale nie musi z nich korzystać;

-sfera milczenia: obojętność prawa wobec pewnych czynności nie uregulowanych prawnie; chroniona przez prawo poprzez zasadę „nullum crimen sine lege” (nie ma przestępstwa, jeśli nie przewiduje tego ustawa karna)

-do organów państwowy

VIII. Sankcja normy prawnej. Rodzaje sankcji prawnych.

*dotyczy dolegliwości, jaka spotyka naruszyciela normy

*gratyfikacje-nagrody w prawie

Rodzaje sankcji prawnych:

• Sankcja egzekucyjna- przymusowe wykonanie tego, co stanowiło niedopełniony obowiązek adresata, przymusowe unicestwienie tego, co co zostało przez adresata uzyskane wbrew zakazowi, przymuszenie adresata do wykonania ciążącego na nim obowiązku

• Sankcja nieważności (bezskuteczności) czynności konwencjonalnej ma zastosowanie przede wszystkim do czynności prawnych:

a)nieważność bezwzględna- następuje z mocy samego prawa bez potrzeby dokonywania jakichś dalszych czynności. Dotyka ona czynność od samego początku: czynność taka nie wywołała żadnych skutków prawnych, a te, które wywołała, muszą być unicestwione

b)nieważność względna- gdy osoba wystąpi zgodnie z prawem z wnioskiem do odpowiedniego organu (np. sądu) o stwierdzenie nieważności

c)bezskuteczność zawieszona- uzależnienie związania określonej osoby postanowieniami umowy lub innej czynności prawnej od zgody tej osoby. Do czasu udzielenia zgody czynność jest ważna, ale uznawana za „kulejącą”.

d)bezskuteczność względna- (analogicznie jak nieważność względna)może być stwierdzona przez sąd, gdy żąda tego osoba trzecia pokrzywdzona dokonaniem czynności prawnej. Nie powoduje ona zerwania więzi prawnej między stronami czynności, ale uniemożliwia kształtowania spraw między stronami, które prowadziłyby do pokrzywdzenia osoby trzeciej

• Sankcja karna (represywna, penalna)- grozi za dokonanie czynów zabronionych.Najszerszy katalog sankcji represywnych zawiera Kodeks karny i Kodeks wykroczeń. Polega na pozbawieniu naruszyciela cennych dla niego dóbr (wolności, dobrego mienia, praw obywatelskich, rodzicielskich).

Rodzaje norm:

• prawo doskonałe - norma opatrzona jest jedynie sankcją nieważności bezwzględnej lub względnej

• prawo więcej niż doskonałe - norma jest opatrzona nsankcją nieważności oraz inną sankcją prawną, zwykle sankcją represyjną

• prawo mniej niż doskonałe - norma opatrzona jest sankcją represyjną, natomiast czynność konwencjonalna wcześniej nieważna staje się od pewnego momentu ważna

IX. Koncepcje budowy normy prawnej

X. Przepis prawny

*przepis prawny- wypowiedź stanowiąca całość gramatyczną, zawarta w tekście aktu normatywnego i wyodrębniona jako artykuł, paragraf, punkt itp.

Obowiązywanie prawa

1. Pojęcie obowiązywania prawa.

*Obowiązywanie prawa w ujęciu aksjologicznym:

-sprowadza się do zgodności norm ustanawianych jako prawne z podstawowymi wartościami lub normami moralnymi;

-prawo nie spełniające powyższego wymogu określane jest jako „ustawowe bezprawie”

-ujęcie radykalne głosi, że normy stanowione są nieważne;

-ujęcie umiarkowane - domagające się zaakceptowania warunków prawa w ujęciu aksjologicznym jako pomocniczych wobec formalnego obowiązywania prawa ~ odwoływuje się na ogół do idei praworządności materialnej;

-określana jest czasem ujęciem psychologicznym -odwoływuje się do indywidualnego poczucia imperatywu, konieczności posłuchu wobec norm;

-praktyczne zastosowanie - obywatelskie nieposłuszeństwo;

*Realistyczne obowiązywanie prawa: ~ behawioralne, socjologiczne

-polega na występującym w masowej skali zjawisku zgodności zachowań adresatów norm z tymi normami;

-w tym ujęciu prawo nie obowiązuje, gdy dana norma nie ma posłuchu społecznego, a organy uprawnione nie stosują za jej nieprzestrzegania żadnych sankcji;

-problem odwyknienia ~ desuetudo:

# jest to zjawisku długookresowego nie stosowania lub nieprzestrzegania normy

# za objęte desuetudo uznaje się normy: sankcjonowaną - jeśli mimo spełnienia hipotezy nie jest przestrzegana dyspozycja normy; sankcjonująca - jeśli mimo naruszenia normy organ państwa nie wymierza sankcji;

# dotyczy t norm a nie przepisów prawnych (można mówić w przypadkach gdy przepis odwoływuje się do instytucji, którą się nikt faktycznie nie posługuje) !!!

*Formalne (tetyczne ) obowiązywanie prawa:

prawo obowiązuje wówczas gdy:

-zostało właściwie ustanowione

-zostało właściwie ogłoszone

-nie zawiera postanowień sprzecznych, a sprzeczności, jeśli występują zostały usunięte dzięki zastosowaniu reguł kolizyjnych;

-nie zostało uchylone przez obowiązujące przepisy derogacyjne lub w braku takich przepisów, przez dotyczące tych samych kwestii, nie niższe hierarchicznie przepisy późniejsze;

2.   Obowiązywanie prawa w przestrzeni i czasie. (Ujęcie formalne)

PRZESTRZEŃ:

-prawo obwiązuje na terenie całego (lub jego części) państwa, którego organy je ustanowiły lub sankcjonują; terytorium określane jest za pomocą umów wewnątrzkrajowych lub międzynarodowych

-prawo międzynarodowe ratyfikowane przez uprawniony organ staje się elementem prawa wewnątrzkrajowego;

CZAS:

-istnieje moment początkowy i końcowy obowiązywania normy prawnej;

-prawo obowiązuje od momenty gdy wyznaczy go ustawodawca, jednak nie wcześnie od momentu opublikowania; RP - 14 dni od opublikowania w Dzienniku Ustaw;

-vacatio legis - czas pomiędzy opublikowaniem a wejściem aktu normatywnego w życie;

-retroakcja - działanie prawa wstecz - wyjątek od zasady „lex retro non agit” - stosowanie jest dopuszczalne, gdy wiąże się ono z nagrodami lub korzyściami;;

-„lex severior non agit” - zakaz stosowania prawa surowszego wstecz;

System prawa

1. Pojęcie i rodzaje systemów. Pojęcie systemów prawa.

*Podział ze względu na genezę:

-systemy naturalne - powstają bez ingerencji człowieka, np. system planetarny, żywy organizm;

-systemy sztuczne - będące dziełem człowieka;

*Podział ze względu na cechy elementów składających się na dany system:

-system realny - złożony z realnie istniejących obiektów, np. las, samochód (różne części)

-system pojęciowy (nominalny) - składających się z tworów kulturowych: wartości, norm, pojęć abstrakcyjnych;

*podejście prawnonaturalne: prawo jako system naturalny i nominalny;

*podejście pozytywistyczne: prawo jako system sztuczny i nominalny;

  2. Elementy systemu prawa i związki między nimi.

*Elementami prawa pozytywnego są tylko normy prawne, związki łączące normy prawne jako elementy systemu prawa mogą mieć charakter związków:

a) treściowych, polegających na:

-istnieniu powiązań logicznych między normami - treść jednej normy pozostaje w logicznej zgodności z treścią innych norm co do zasady

-istnieniu wspólnej podstawy aksjologicznej norm należących do systemu;

-jednolitości pojęć języka prawnego - m.in. koniecznością nadawania terminom używanym w tekstach prawnych tych samych znaczeń;

b) wynikających z hierarchii norm:

-normy stanowione przez wyższy w hierarchii organ stanowiący mają wyższą moc obowiązywania;

c) wynikające z relacji formalnych:

-polegają na tym ,że tworzenie norm w procesie stanowienia prawa jest aktem, który będzie skuteczny tylko wtedy, gdy będzie on ustanowiony w ramach p.[prawnie określonych kompetencji i procedur;

*do systemu prawa nalezą nie tylko normy wprowadzane wprost z przepisów, lecz również normy z nich wywiedzione w drodze wnioskowań prowadzonych zgodnie z regułami interferencyjnymi (regułami wyprowadzania norm z norm)

*nie należą do niego normy usunięte z niego w wyniku zastosowania reguł kolizyjnych, derogacji norm bądź w wyniku prowadzenia innych zabiegów prowadzących do zakończenia ich obowiązania;

  3. Zasada sprzeczności norm i reguły kolizyjne.

*Dobrze skonstruowany system powinien być zupełny, koherentny i niesprzeczny !!!

*Rodzaje sprzeczności norm:

a) Sprzeczności logiczne:

-występują w wypadku gdy jedna norma dozwala coś a jednocześnie druga norma tej samą czynność zakazuje, pomimo występowania takich samych warunków;

-występuje w wypadku gdy jedna norma N1 nakazuje coś, a druga N2 jednocześnie pozwala na takie samo zachowanie jakie nakazuje norma N1;

-występuje w przypadku gdy w odpowiednich warunkach norma N1 zakazuje czynić to, co norma N2 w tych samych warunkach dozwala;

b) Przeciwności logiczne:

-występuje wtedy gdy dwie lub więcej norm nakazuje danemu adresatowi różnego rodzaju zachowania, które są niemożliwe do jednoczesnego zrealizowania;

 c) Niezgodności prakseologiczne:

-występuje wtedy, gdy zachowanie się zgodnie z jedną normą unicestwia całkowicie lub częściowo skutek zachowania się zgodnie z drugą normą;

*Reguły kolizyjne - reguły pozwalające na usuwanie sprzeczności norm w systemie prawa pozytywnego; wyróżniamy reguły kolizyjne:

-porządku hierarchicznego: norma wyżej usytuowana w hierarchii norm uchyla normę niższego rzędu - „lex superior derogat legi inferior”

-porządku czasowego: norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą (pod warunkiem, że norma późniejsza nie jest normą niższego rzędu) - „lex posterior derogat legi priori”;

-porządku treściowego norma szczególna uchyla (wprowadza wyjątek) normę ogólną (pod warunkiem, że nie jest normą niższego rzędu) - „lex specialis derogat legi generali”; późniejsze wprowadzenie normy ogólnej nie oznacza uchylenia normy szczegółowej;

*Reguły kolizyjne znajdują zastosowanie gdy same akty normatywne nie zwierają przepisów derogacyjnych; !!!

  4. Zupełność systemu prawa. Luki w prawie i sposoby ich usuwania.

*luka prawna -jest to jedynie taki brak regulacji, co do którego można racjonalnie stwierdzić, ze nie jest przez ustawodawcę zamierzony;

*indyferencja prawna - występuje w przypadku gdy pewne kwestie, które podlegały dotychczas jurydyzacji już jej nie podlegają, oraz w przypadku gdy pewne kwestii nie były nigdy regulowane prawem, są to kwestie prawnie obojętne;

*prawidłowa ocena co do rozróżnienia istnienia luki prawnej lud kwestii prawnie indyferentnej, opiera się na dwóch przesłankach:

-znajomości prawa pozytywnego

-znajomości preferencji aksjologicznych i zamierzonych celów ustawodawcy;

*Luka prawna występuje gdy:

-ustawodawca nie zakończył procesu prawodawczego wbrew wyraźnej zapowiedzi, np. Rada Ministrów nie wydała przepisów wykonawczych do ustawy, pomimo, że była do tego zobowiązana; - luka konstrukcyjna

-pomimo zakończenia procesu legislacyjnego nie można ustalić norm regulujących określona kwestię - utworzona została jakaś instytucja, a nie można określić jej kompetencji; - techniczna luka w prawie

-luka aksjologiczna: jest to luka, w której twierdzimy, że ustawodawca musi jakiś stan rzeczy uregulować w ogóle lub w określony sposób, jeśli kierować się ma pewnymi założeniami aksjologicznymi; jednocześnie założenia owe osoba oceniająca stan prawny uznaje za oczywiste i dlatego sądzi, że albo są one:

a)   w istocie aprobowane przez ustawodawcę - przypisywanie ich ustawodawcy, który z jakichś w różnym stopniu usprawiedliwionych przesłanek zaniedbał ich przestrzegania i dlatego stanowiąc normę do nich się nie odwołał - zatem musi obecnie naprawić swoją pomyłkę,

b) lub aprobowane być powinny - ustawodawca ich nie przyjął, lecz żąda się od niego, by to uczynił korygując zarazem obowiązujące unormowanie prawne;

-wielu teoretyków uznaje luki a. Za luki pozorne - za mające pozorny charakter, gdyż istniejąc jedynie w wyobraźni osób oceniających prawo, są ich postulatami co treści prawa;

-wnioski „de la ferenda” - wnioski pod adresem przyszłego ustawodawcy;

 *Usuwanie luk w prawie poprzez analogie w prawie:

-analogia ustawy - analogia legis - polega na zastosowaniu do stanu rzeczy nieuregulowanego (luka) regulacji dotyczącej stanu rzeczy podobnego do objętego luką;

-analogia z prawa - analogia iuris - polega na sformułowaniu w procesie stanowienia prawa i na podstawie domniemanych preferencji aksjologicznych ustawodawcy oraz zasad prawa nowej normy, która regulowałaby stan rzeczy objęty luką; (większa możliwość popełnienia błędu);

-zakładając że luki aksjologiczne są lukami pozornymi, a luki logiczne nie występują ze względu na korzystanie z reguł kolizyjnych, dochodzimy do wniosku, iż metoda analogii w prawie znajduje zastosowanie do usuwania luk konstrukcyjnych;

  5. Zróżnicowanie systemu prawa jako efekt procesu historycznego.

*podział pierwotny - prawa rzymskiego: prawo publiczne i prywatne

-ius civile - zastosowanie w stosunkach miedzy obywatelami Rzymu

-ius gentium - zastosowanie w stosunkach z cudzoziemcami

-ius - stosunki międzyludzkie

-fas - prawo boskie

*Współcześnie prawo publiczne reguluje stosunki między państwem a obywatelem oraz między organami państwa (czyli prawo konstytucyjne, administracyjne, karne i finansowe), prawo prywatne dla określenia stosunków między równouprawnionymi podmiotami, głównie z zakresu obrotu majątkowego, spraw rodzinnych, czyli prawo cywilne, handlowe, rodzinne;

*w systemie marksistowskim podział na prawo publiczne i prywatne był odrzucony, ze względu na panujące przekonanie o tym, że jednostka nie może posiadać indywidualnych potrzeb;

  6. Kryteria podziału prawa na gałęzie.

*Podstawami podziału prawa na gałęzie są:

a)   charakter stosunków społecznych: wedle tego kryterium wyróżniamy grupę gałęzi prawa publicznego i grupę gałęzi prawa prywatnego; niektóre powstałe w XIX i XX wieku gałęzie prawa sytuują się na styku obu gałęzi praw i maja cechy ich obu;

b) podmiot regulacji: tj. określenie tego, kogo prawo dotyczy;

c)   zakres terytorialny regulacji: prawo o zasięgu ogólnopaństwowym, tworzone przez naczelne organy i prawo o zasięgu lokalnym, tworzone przez miejscowe organy administracji rządowej i organa samorządu terytorialnego;

*kryterium podziału wedle metody regulacji na: prawnocywilną, prawnoadministracyjną i prawnokarną;

*podział na prawo wewnętrzne i międzynarodowe, które wyróżnia się tym, że:

-powstaje jako produkt stosunków między suwerennymi państwami i podmiotami obrotu międzynarodowego formie umów lub zwyczajów;

-nie ma zwierzchności jednych podmiotów w stosunku do innych - zasadniczą formą regulacji są normy dyspozycyjne;

-p. m. nie posługuje się sankcjami w znaczeniu prawa wewnętrznego, wynikają one z obustronnych umów;

-p. m. skutkuje w stosunkach wewnętrznych państw, których prawo to uznaje;

*Prawo wspólnotowe - tworzone w ramach organizacji, dotyczy z reguły stosunków gospodarczych, powstaje w wyniku działania instytucji i wiąże jego członków - np. Unia Europejska;

*Prawo prywatne międzynarodowe - określa w jakich przypadkach i jakim zakresie można stosować prawo międzynarodowe w zakresie spraw prawa prywatnego;

Tworzenie prawa

1. Pojęcie źródeł prawa:

*źródła prawa w znaczeniu formalnym:

-na gruncie szczegółowych dyscyplin prawniczych są to akty normatywne, zwane też prawotwórczymi, które dają przepisy dające podstawę do konstruowania norm danej gałęzi prawa;

-poglądy i ogólna charakterystyka ustaw, rozporządzeń, zarządzeń i niekiedy orzeczeń sądowych zawarte w rozdziałach podręczników poświęconych gałęziom prawa;

*źródła prawa w znaczeniu materialnym:

-ogół okoliczności o ekonomicznym, kulturowym, politycznym, społecznym i niekiedy religijnym charakterze, których oddziaływanie wpłynęło na treść i formę obowiązującego prawa;

*źródła prawa w znaczeniu instytucjonalnym:

odnoszone do instytucji, które prawo tworzą lub sankcjonują - organa władzy publicznej, których decyzja przesądziła o treści i obowiązywaniu prawa;

*inne znaczenia:

-fakty tworzące prawo będące dziełem różnych instytucji funkcjonujących w różnym trybie i podejmujących decyzje o różnym charakterze prawnym;

-śt. Prawa w trybie procedur parlamentarnych;

~prawotwórcze opinie sądów;

*źródła poznania prawa:

są to dokumenty, publikacje, inskrypcje, niekiedy pomniki literatury pięknej, z których można czerpać wiadomości o prawie współcześnie lub niegdyś obowiązującym; np. Dziennik Ustaw, Monitor Polski;

 2. Sposoby tworzenia prawa w ich historycznym rozwoju:

*Przekształcenia zwyczajów (obyczajów) w prawo:

-obyczaj - w miarę trwałe praktykowanie określonych wzorów zachowania się przez członków pewnej społeczności, rodzi się na ogół spontanicznie, bez udziału władzy państwowej;

-prawo zwyczajowe - mamy z nim do czynienia, gdy w danej społeczności upowszechniło się przekonanie, iż dotychczasowe obyczaje są na tyle istotne, że powinny być sankcjonowane przez organy władzy publicznej;

~istnienie tego prawa jest charakterystyczne dla społeczeństwa stagnacyjnego, w którym proces zmian jest powolny;

-longua consuetudo - przekonanie o długotrwałości zwyczaju

-opinio necessitatis - przekonanie o konieczności posługiwania się zwyczajem w przyszłości;

 *Kształtowanie prawa na podstawie opinii uczonych jurystów:

-znany już cywilizacji rzymskiej - nadanie mocy prawnej opiniom wybitnym prawników;

-obecnie opinie uczonych mają tylko charakter symboliczny, aczkolwiek siłą swojego autorytetu mogą oddziaływać na prawodawcę (m.in. „lex Makarewicz” - Kodeks krany z 1932 roku, w którego kształtowaniu znaczącą rolę odegrał Makarewicz);

-znaczenie pozostało również w sferze stosowania prawa w postaci wykładni prawa stosowanych przez wybitnych uczonych;

 *Precedensowe orzecznictwo sądów:

-precedens - rozstrzygnięcie jakiejś sprawy służące za przykład lub uzasadnienie przy rozstrzyganiu lub załatwianiu spraw podobnych;

-obecnie w państwach, które przyjęły zasadę związania sądu precedensem (stare decisis), odgrywa bardzo ważną rolę - jest źródłem prawa precedensowego (USA, Kanada, Wielka Brytania, Australia)

-ratio decidendi - stworzona przez sędziego, w procesie rozstrzygania sprawy precedensowej, reguła decyzji;

-obiter dicta - szczególne incydentalne cechy rozstrzyganego przypadku;

-podstawa wyrokowania w sprawach podobnych do precedensowej jest ratio decidendi a nie obiter dicta !!!;

-prawo precedensowe jest ważnym składnikiem prawa ogólnego, gdyż dostosowuje ono prawo obecnie obowiązujące do aktualnych potrzeb społecznych, jakie ujawniają się dopiero w toku załatwiania konkretnych spraw trafiających przed organa wymiaru sprawiedliwości;

-w Polsce prawo precedensu nie obowiązuje;

*Stanowienie prawa:

-współcześnie prawo stanowione jest podstawowym typem prawa;

-stanowienie prawa jest aktem celowym i świadomym, jest to sformalizowany, prospektywny (są zwrócone ku przyszłości) i konstytutywny (na mocy decyzji kompetentnego organu wprowadzane są systemu prawa lub usuwane zeń normy prawne) akt władzy publicznej;

-Sformalizowanie prawa polega na:

 oddaniu go w ręce kompetentnych organów władzy publicznej

 podporządkowaniu prawotwórczego działania tych organów ustalonym procedurą decyzyjnym;

 nadaniu ustanowionym aktom normatywnym określonej prawnie formy;

 podaniu aktów normatywnych do wiadomości publicznej w określony prawem sposób, z czym z regóły związane jest wejście ich w życie i uzyskaniem mocy wiążącej;

*Zawieranie umów o charakterze prawotwórczym:

-ten rodzaj tworzenia prawa jest rozpowszechniony w stosunkach międzynarodowych i polega na zawarciu na drodze porozumienia dwu lub wielostronnej umowy, która wprowadza odpowiednie rozwiązania prawne do systemu prawa;

-w Polsce z tego rodzaju sposobem tworzenia prawa spotykamy się poczęści w prawie pracy oraz unormowaniach dotyczących stosunków między państwem a innymi niż rzymskokatolickie Kościołami i związkami wyznaniowymi;

-rega omes - umowy tworzące prawo powszechnie obowiązujące;

-recepcja prawa obcego - przejęcie obcego prawa i wprowadzenie go do własnego systemu prawnego (m.in. Kodeks Napoleona

 3. Pojęcie ustawodawcy. Ustawodawca racjonalny:

*Ustawodawca: postać w pewnym sensie konwencjonalna, której na mocy obowiązującego prawa można przypisać autorstwo norm prawnych;
-realność ustawodawcy przyjęcie zasady, że ustawodawca jest tworem działającym racjonalnie; racjonalność jego działań polega na:
a). Wyznaczaniu celów możliwych do osiągnięcia w świetle wiedzy o rzeczywistości dostępnej działającemu;
b). Wyznaczaniu adekwatnych środków prowadzących do osiągnięcia wyznaczonych celów;
c). Kierowaniu się spójnym systemem wartości;

*Założenia racjonalnego prawotwórstwa:
a). Cele regulacji prawnych powinny być możliwe do osiągnięcia, a koszt osiągnięcia tych celów nie powinien przekraczać ich wartości (w sensie ekonomicznym, społecznym, moralnym i politycznym);
b). Należy ustalić adekwatne środki prowadzące do osiągnięcia tych celów; należy: ustalić czy do osiągnięcia tych celów właściwe są środki prawne;

4. Stanowienie prawa w państwach współczesnych - zasady ogólne. Akty normatywne:

*Powszechne i fundamentalne zasady stanowienia prawa, do których można zaliczyć:

-określenie w konstytucji, jakie fakty związane z funkcjonowaniem organów władzy publicznej mają charakter prawotwórczy - katalog i hierarchia źródeł prawa;

-przyznanie kompetencji do stanowienia prawa o najwyższym usytuowaniu w hierarchii i największej mocy prawnej organom parlamentarnym;

-uznanie, że skuteczne jest tylko takie stanowienie prawa przez te organy, które pozostaje w zgodzie z pewnymi, z góry ustalonymi procedurami - tryb prawotwórczy, ustawodawczy;

-organy władzy wykonawczej mogą stanowić prawo za zgodą parlamentu, na podstawie uchwalonych przez niego aktów normatywnych, w ramach swojego upoważnienia oraz w celu ich wykonania;

-jeśli konstytucja to dopuszcza, to parlament może przekazać swe uprawnienia prawotwórcze w ręce organów wykonawczych;

-wszelkie akty stanowienia prawa są podawane do wiadomości publicznej;

-istnieje system kontroli konstytucyjności które normatywnych niższych niż konstytucja, dokonują tego sądy lub trybunały konstytucyjne;

*inicjatywa ustawodawcza: uprawnienie do wniesienia projektu ustawy pod obrady parlamentu, uprawnieniu towarzyszy obowiązek rozpatrzenia wniosku przez parlament;

-przysługują: członkom parlamentu (15 lub komisji rządowej), rządowi, Senatowi, głowie państwa, grupie obywateli (100 tys.)

*Procedura legislacyjna:

1.    czytanie projekty - debata nad jego treścią; w RP odbywa się w Komisjach , chyba że dotyczy ustaw o najważniejszym znaczeniu;

2.    prace nad projektem - w ramach stałych lub specjalnych komisji parlamentarnych; propozycje poprawek, sugerowanie odrzucenia lub przyjęcia; każde kolejne czytanie jest poprzedzone pracami komisji;

3.    2 czytanie +komisja

4.    3 czytanie

5.    Głosowanie na posiedzeniu plenarnym (normalna: więcej za niż przeciw przy quorum, lub kwalifikowana)

6.    decyzja Senatu: zaaprobowanie ustawy, odrzucenie (powrót do Sejmu) lub wprowadzenie poprawek (powrót do Sejmu, głosowanie normalne);

7.    decyzja prezydenta: podpis, weto (odrzucone 3/5 głosów Sejmu), przekazanie do zbadania zgodności ustawy z konstytucja:

8.    ogłoszenie w urzędowym organie promulgacyjnym;

*Akt normatywny - dokument władzy publicznej zawierający normy prawne regulujące jakiś zespół stosunków społecznych

*Tekst autentyczny ustawy - należycie ogłoszony w odpowiednim organie promulgacyjnym tekst aktu normatywnego;

 -Tekst jednolity ustawy - tekst ustawy wraz ze wszystkimi naniesionymi nań nowelizacjami; tekst ten opublikowany jest w Dzienniku Ustaw lub Monitorze Polskim lecz może być ogłoszony dopiero wówczas, gdy akt normatywny zawierający zmiany wcześniejszych przepisów będzie zawierał wyraźny przepis kompetencyjny dla ministra lub premiera; w razie wątpliwości obowiązuje tekst autentyczny: pierwotny i wszystkie nowelizacje;

 5. Budowa aktu normatywnego:

-elementy aktu normatywnego:

 nazwa rodzajowa aktu normatywnego;

 data uchwalenia;

 tytuł określający jago zakres przedmiotowy

 preambuła, w której ustawodawca przedstawia motywy wydania aktu, zamierzone cele podstawowe wartości;

 część ogólna - obejmuje przepisy, które zawierają elementy dla norm zawartych w treści przepisów szczegółowych, zwykle elementy hipotez, a także normy sankcjonujace;

 część szczególna - zawiera zasadniczą materię aktu normatywnego, odnosi się zwłaszcza do dyspozycji i niekiedy sankcji norm prawnych, przy czym przepisy te mogą służyć konstruowaniu norm typu leges specialis i generalis;

 przepisy końcowe - przejściowe, derogacyjne, określają termin wejscia ustawy w życie;

 podpis

-materia zawarta w akcie jest usystematyzowana i podzielona wedle swej istoty na pewne odcinki i pododcinki;

6. Charakterystyka aktów normatywnych na przykładzie Polski:

*prawo obowiązujące w RP: pierwsza grupa: akty normatywne będące źródłami prawa powszechnie obowiązującego; druga grupa: a.n. będące źródłami prawa wewnętrznego;

*prawo powszechnie obowiązujące: normy nakładające na podmioty prawa ciężary i obowiązki; formalnymi źródłami są: konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia i na poszczególnych terenach prawo miejscowe ustanowione przez urzędy lokalne;

*prawo wewnętrzne: normy obowiązujące tylko wewnątrz organów władzy publicznej; można nimi nakładać obowiązki i ustanawiać uprawnienia w stosunku do jednostek organizacyjnych podległych organowi wydającemu akty normatywne tego prawa; źródłami są uchwały i zarządzenia takich organów jak ministrowie i Prezydent RP;

*zamknięty katalog źródeł prawa - dotyczy prawa powszechnie obowiązującego - jest to lista źródeł prawa powszechnego (aktowi który zawiera źródła spoza katalogu odmawia się statusu prawa);

Akty prawa powszechnie obowiązującego:

*Konstytucja (Ustawa zasadnicza):

-jest to jedyny tej rangi i o tej nazwie, akt normatywny, chyba że mamy do czynienia z państwem federacyjnym, w którym obowiązują konstytucje stanowe (USA) lub republikańskie (Federacja Rosyjska);

-jest aktem o najwyższej mocy obowiązywania, fundamentem systemu prawnego;

-uchwalanie, zmiana lub uchylanie obecnej konstytucje wiąże się z reguły ze specjalnym, innym niż w przypadku zwykłych ustaw, trybem; (w zależności od sposobu sformalizowania zmiany konstytucji wyróżniamy konstytucje sztywne i giętkie - zmiana jej na stępuje podobnie jak uchwalanie ustaw);

-zawiera podstawowe unormowania dotyczące spraw ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego państwa, organizacji, zada i kompetencji oraz wzajemnych relacji między organami państwa oraz podstawowe przepisy dotyczące samorządu terytorialnego oraz katalog praw i obowiązków obywatela;

*Ustawa:

-akt parlamentu, którym może być regulowana każda kwestia nie będąca przedmiotem regulacji konstytucyjnej;

-z ustawą muszą być zgodne wszystkie niższe niż ustawa akty normatywne;

-muszą być zgodne z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie;

*Akty normatywne o randze ustawy:

-po raz pierwszy wprowadzono te akt do Konstytucji II RP z 1926 roku; akty te były wydawane w czasie gdy Sejm i Senat nie funkcjonowały - lecz po ich powrocie rozporządzenia te musiały uzyskać akceptację;

-od 1947 roku taką kompetencję uzyskała, w przerwach pomiędzy obradami Parlamenty, Rada Państwa;

-od 1992 roku mała konstytucja wprowadziła instytucję rozporządzeń z mocą ustawy Rady Ministrów i mogły być wydawane na mocy specjalnego upoważnienia ustawowego (żadne rozporządzenia nie zostało wydane);

-obecnie kompetencja ta przysługuje Prezydentowi, lecz w okresie nadzwyczajnych okoliczności, gdy Sejm nie może się zebrać, i na wniosek Rady Ministrów w granicach określonych w art. 228 ust. 3-5 Konstytucji; mogą one dotyczyć zasad działania organów władzy publicznej w czasie stanu wojennego i ograniczenia praw obywateli (wymaga zatwierdzenia przez Sejm na pierwszym posiedzeniu);

*Umowy międzynarodowe i prawo europejskie:

*konstytucje państw demokratycznych uznają umowy międzynarodowe jako część krajowego porządku prawnego i za podlegające stosowaniu bezpośredniemu (chyba że stosowanie to jest uzależnione od wydania ustawy;

*ratyfikacja - dokonywana jest uprawniony konstytucyjne organ (w RP Prezydent) i na jej mocy umowa międzynarodowa staje się wiążąca dla danego państwa;

-w wypadku niektórych najważniejszych umów zgoda na ratyfikację wymaga oddzielnej ustawy;

-w wypadku przekazywania części kompetencji jakiejś organizacji wymagana jest zgoda 2/3 Sejmu i Senatu (możliwe jest też referendum);

*ratyfikowana ustawa międzynarodowa w przypadku kolizji z ustawami i kiedy nie można pogodzić obu aktów to pierwszeństwo przysługuje umowie międzynarodowej; podobnie jest w przypadku gdy RP przystępuje do jakiejś organizacji i zachodzi kolizja jej aktów z ustawami RP;

*Konstytucja RP (art. 9) gwarantuje przestrzeganie wiążących umów międzynarodowych;

*Oporządzenia wykonawcze:

-wydawane przez Radę Ministrów, Premiera, ministrów, Prezydenta, KRRiTV;

-jest to akt normatywny wykonawczy, wydawany na podstawie specjalnego upoważnienia przez uprawniony konstytucyjnie organ państwowy;

-ustawa może zobowiązać lub upoważnić odpowiedni organ do wydania rozporządzenia;

-r. muszą być zgodne z konstytucją, ustawami, umowami międzynarodowymi i ograniczać się do sfery nakazu lub upoważnienia;

*Inne akty normatywne nie będące aktami prawa powszechnie obowiązującego:

-regulaminy Sejmu i Senatu;

-zarządzenia - akty wykonawcze do ustaw uznane za akty wewnętrznego kierowania pracą osób i instytucji podlegających bezpośrednio ministrom;

-uchwały deklaratywne Sejmu i Senatu;

Przestrzeganie i stosowanie prawa

1. Pojecie przestrzegania i stosowania prawa:

A). Przestrzeganie prawa:

-jest to zachowanie adresatów norm zgodnie z treścią dyspozycji tych norm w warunkach określonych w ich hipotezach;

-dotyczą tylko zachowań zewnętrznych !!!!

-jest obowiązkiem wszystkich adresatów norm, zarówno pierwotnych, jak i wtórnych, osób fizycznych, prawnych i organów państwa;

-wedle koncepcji prawnonaturalnych przestrzeganie prawa pozytywnego jest obowiązkiem o tyle tylko, o ile prawo to jest zgodne z normami prawa natury;

B). Nieprzestrzeganie prawa:

*może ono polegać na:

-zachowaniach contra legem - niezgodnych z treścią dyspozycji norm w warunkach określonych w hipotezie;

-zachowaniach praeter legem - pozornie zgodnych z prawem, ale mających na celu unikniecie zakazów, nakazów lub wyjście poza granice dozwolę stanowionych przez normy;

*Omijanie prawa:

-polega na osiągnięciu celów zabronionych przez przepisy w taki sposób, ze adresat normy podejmuje zachowanie, które pozornie stanowi przypadek zastosowania innej normy, a nie normy obchodzonej;

-z moralnego punktu widzenia obchodzenie prawa jest naganne, jednak nie jest działaniem formalnie sprzecznym z literą prawa - osoby obchodzące prawo korzystają z luzu decyzyjnego,kompetentnych organów władzy publicznej polegające na podejmowaniu i realizacji decyzji władczych indywidualnych i konkretnych;

-decyzje stosowania prawa dotyczą zidentyfikowanych co do tożsamości osób - fizycznych, prawnych, również organów państwa i zawierają wskazanie określonego, jednostkowego zachowania;

-może polegać na:

        stosowaniu dyspozycji normy prawnej w przypadku normy sankcjonowanej;

        stosowaniu sankcji w przypadku normy sankcjonującej;

-stosowanie prawa łączące się z jego nieprzestrzeganiem (dotyczy to organów władzy publicznej)jest podstawą do uchylenia decyzji w drodze postępowania kontrolnego;

-ideologie decyzji stosowane przez organy władzy publicznej:

 związanej: decyzje zapadające w procesie stosowania prawa powinny być całkowicie zdeterminowane treścią norm prawnych; normy te nie podlegają ocenie (nie może ona wpływać na treść decyzji pomimo uznania że jest ona zła); podstawowymi wyznacznikami postępowania w tym ujęciu jest pewność prawa i legalizm poczynań władczych;

 swobodnej: wyraża się w przekonaniu, że wartościami naczelnymi w procesie stanowienia prawa, powinny być: celowość, sprawiedliwość i skuteczność - muszą one być podstawą oceny obowiązującego prawa (jeżeli prawo okaże się z nimi niezgodne to powinno być korygowane przez ustawodawcę lub odpowiednią wykładnię);

*różnice ius / lex:

-ius - to tyle co prawo sprawiedliwe, słuszne, utożsamiane z prawem natury;

-lex - ustawa, akt prawotwórczy, prawo pozytywne;

-zwolennicy ideologii decyzji swobodnej uznają wyższość ius nad lex w przypadku niezgodności lex z ius,

  2. Proces stosowania prawa i jego etapy:

*Wstępne ustalanie prawdopodobieństwa pojawienia się faktu:

-rozpoczyna proces stosowania prawa w wypadku stwierdzenia czynu o możliwych skutkach prawnych;

*Udowodnienie zaistnienia faktu:

-polega na udowodnieniu zaistnienia faktu, z którym obowiązujące normy prawne rodzą skutki prawne;

-współczesne ustawodawstwo przyjmuje, iż w większości postępowań przed organami władzy publicznej należy ustalić prawdę materialną - obraz faktów zgodny z ich rzeczywistym przebiegiem;

-prawda formalna - obraz faktów przedstawiony sądowi, na który godzą się obie strony postępowania lub wynika on z domniemań prawnych;

-udowodnienie zaistnienia faktu - ciężar dowodu - należy do tego, kto uważa , że z faktu wynikają określone skutki prawne;

-Teorie dowodowe:

-Swobodna ocena dowodów: zgodnie z nią uznanie przedstawionych dowodów za wiarygodne i pozwalające ustalić przebieg faktu należy do organu stosującego prawo; organ ten kieruje się swą wiedzą o rzeczywistości i doświadczeniem życiowym; sprzyja prawdzie materialne j/ Polska;

-Związana ocena dowodów: przyjmuje, że z mocy samego prawa istnieją dowody mniej lub bardziej wiarygodne, a nawet takie, których w ogóle się nie uwzględnia; ustalenie faktu musi opierać się na „dobrych” dowodach, „gorsze” muszą ustąpić; teoria rozpowszechniona w średniowieczu; we współczesnym prawodawstwie pozostały ślady w postaci przyjęcia za pewnik faktów udowodnionych w procesie karnym, w procesie cywilnym;

-Domniemania prawne:

-jest wnioskowaniem wykorzystującym schemat: jeżeli zjawiska należące do typu A i należące do typu B łączy wysoki stopień współwystępowania, to pojawienie się konkretnego i udowodnionego zjawiska a łączy się najprawdopodobniej z pojawieniem się nieudowodnionego zdarzenia b;

a). faktyczne: praesumptio facti - organ stosujący prawo może, ale nie musi wyciągnąć wnioski co do zaistnienia nieznanego faktu na podstawie znanych faktów (np. sędzia domniemywa o poczytalności świadka);

b). Domniemane: praesumptio iuris - w tym przypadku odwołujemy się wprost do norm prawnych; polega ono na tym, że prawo nakazuje uznać za znany, mimo że nie został udowodniony, fakt A, jeżeli został udowodniony fakt B, który z nim współwystępuje; jest ono prawnie wiążące, pomimo że nie daje pewności;

-d. Prawne wzruszalne - praesumptio iuris tantum - można obalić domniemanie za pomocą przecowdowodu;

-d. Prawne niewzruszalne - praesumptio iuris ac de iure - nie można obalić domniemania za pomocą przeciwdowodu; występuje np. przy domniemaniu ojcostwa, gdy mężczyzna. Który jest domniemanym ojcem nie wystąpił przed upływem określonego terminu do sądu z powództwem o zaprzeczenie ojcostwa;

*Ustalenie norm obowiązujących:

-ustalenie czy wchodzące w rachubę przepisy obowiązują w danym miejscu i czasie;

-wyprowadzenie normy z przepisów (wykładnia prawa);

*Subsumpcja i podjęcie decyzji:

-konfrontacja udowodnionego faktu z treścią obowiązującej normy - subsumpcja - polega na stwierdzeniu, że ustalony jednostkowy fakt należy do ogólnej kategorii faktów, do której odnosi się dana norma generalna i abstrakcyjna;

-ustalenie skutków prawnych danego faktu w świetle danej normy - podjęcie stosownej decyzji władczej;

*Wykonanie decyzji:

-może być przekazana przez organ decydujący innym organom publicznym;

-w sprawach cywilnych ta część uzależniona jest od woli strony wygranej w procesie;  

3. Stanowienia a stosowanie prawa:

*stanowienie prawa jest pewnym szczególnym przypadkiem stosowania prawa - norm kompetencyjnych i procedury prawodawczej;

-różnica: w wyniku stanowienia powstają normy generalne i abstrakcyjne, w wyniku stosowania decyzje władcze o charakterze indywidualnym i konkretnym;

Stosunki prawne

1. Pojecie stosunku prawnego. Fakty prawne:

*Stosunki prawne - jeden z rodzajów stosunków społecznych - takich relacji między przynajmniej dwoma osobami, w których zachowania jednej strony wywołują reakcję drugiej strony i podlegają kontroli norm społecznych (wykorzystywane przede wszystkim w naukach prawnych - w tym ujęciu stanowi element języka prawniczego oraz prawnego;, gdy pojawia się w aktach);

*Fakty prawne: wydarzenia, których zaistnienie mówi nam o powstaniu, zmianie lub wygaśnięciu stosunku prawnego; Wyróżniamy fakty prawne:

Zdarzenia i Zachowania

Czynności konwencjonalne

Czyny

Czynności prawne

Akty tworzenia prawa: Zgodne z prawem i Niedozwolone

Akty stosowania prawa

Jednostronne Dwustronne

 

*Zdarzenia: wydarzenia niezależne od woli ludzkiej, wynikające często z działania sił przyrody; normy prawne łączą z tymi faktami skutki prawne w postaci nawiązania, zmiany, wygaśnięcia stosunków prawnych;

*Zachowania: wydarzenia zależne od ludzkiej woli;

*Czyny:

-zgodne z prawem (np. nakazanych - stawienie się do poboru wojskowego);

-niedozwolone (przestępstwa, wykroczenie);

*Czynności konwencjonalne:

-czynności wymagające oświadczenia woli zamierzające do wywołani a skutków prawnych podejmowane przez osoby fizyczne lub prawne;

~znaczenie węższe - cz. z zakresu prawa cywilnego;

~znaczenie szersze - cz. z różnych dziedzin prawa - np. administracyjnego; niekiedy określane jako działania prawne;

-cz. władcze organów władzy państwowej związane ze stosowaniem prawa;

-cz. władcze organów władzy publicznej związane ze stanowieniem prawa;

2. Podmioty stosunku prawnego:

*podmiotami stosunku prawnego są osoby, które w nim występują jako uprawnione lub zobowiązane od określonego zachowania się względem innych osób, uczestników tego samego stosunku prawnego;

*zróżnicowanie podmiotów ze względu na rodzaj prawa: np. państwo, poszczególne organy władzy publicznej w p. konstytucyjnym; w p. administracyjnym podmiotami są: obywatele (ze względu na ich samych i zajmowane stanowisko - np. posłowie), instytucje, jednostki organizacyjne (np. kościoły); w p. karnym: organy wymiaru sprawiedliwości, sprawcy czynów; p. cywilnym: osoby fizyczne i prawne;

*Osoby fizyczne:

-każdy człowiek od chwili narodzin do śmierci;

-każda osoba fizyczna ma zdolność prawną - możność uczestnictwa, jako podmiot, w stosunkach prawnych (nabywania obowiązków i uprawnień względem innych osób)

-zdolności prawnej O.F. nie można ograniczyć ani odebrać, gdyż jest ona niejako przyrodzona;

-O.P. przysługuje zdolność do czynności prawnych - do składania oświadczeń woli ze skutkiem prawnym w postaci nawiązania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego; składanie oświadczeń woli jest uzależniona od:

a). Osiągnięcia pełnoletności (18 lat w RP);

b). Nieutracenia zdolności do czynności prawnych w następstwie złego stanu psychicznego (nie została ubezwłasnowolniona ~osoby od 13 roku życia są częściowo ubezwłasnowolnione - posiadają ograniczoną zdolność do czynności prawnych); w tym wypadku za te osoby czynności dokonują ich przedstawiciele(rodzice lub opiekunowie); czynność prawna dokonana przez osobę bez zdolności do czynności prawnych jest ważna o ile nie pociąga za sobą rażącego pokrzywdzenia tej osoby);

*Osoba prawna:

-rodzaje osób prawnych:

zrzeszenia, dla których istnienia przesądzające jest zgrupowania pewnej ilości osób fizycznych;

zakłady , dla których istnienia przesądzone jest zgromadzenie pewnego majątku;

-w praktyce powyższy podział się zaciera, ponieważ dla bytu osoby prawnej znaczenie zasadnicze ma dysponowanie majątkiem, a czynności prawne, które podejmują, dotyczą przede wszystkim majątku;

-tryb powstawania osób prawnych:

a). Rejestrowy

-osoba prawna jest powoływana z inicjatywy założycieli - osób fizycznych lub prawnych, a osobowość prawną uzyskuje w chwili wpisu do odpowiedniego rejestru na podstawie decyzji organu państwowego (np. spółki kapitałowe prawa handlowego; nazywany także trybem koncesyjnym;

b). Ustawowy

-polega na tym, iż w drodze ustawy tworzona jest pewna instytucja, a przepisy tej ustawy nadają jej jednocześnie osobowość prawną (np. szkoły wyższe, agencje państwowe);

c). Notyfikacyjny

-warunkiem powstania osoby prawnej jest powiadomienie (notyfikacja) odpowiednich władz państwowych (np. partie polityczne);

-posiadanie osobowości prawnej przesądza o posiadaniu zdolności prawnej;

-zdolność prawna osób prawnych ma węższy zakres przedmiotowy od zdolności osób fizycznych;

-osoby prawne podejmują czynności prawne za pośrednictwem swych upełnomocnionych organów - np. zarządu stowarzyszenia, których działania są uznany z mocy prawa obowiązującego oraz statutu danej osoby, za podejmowanie w imieniu i na rzecz osoby;

-państwo jako całość jest osobą prawną i występuje tu pod postacią Skarbu Państwa; organy państwowe osobowości prawnej nie mają, posiadają ją gminy jako jednostki samorządu terytorialnego;

-w obrocie prawnym uczestniczą również jednostki nie posiadające osobowości prawnej, jednak mogące na postawie szczegółowych unormowań podejmować działania wywołujące skutki prawne (działania sensu largo) oraz uczestniczyć jako strona w postępowaniu przed sądem cywilnym (rada sołectwa, terenowe koło stowarzyszenia o zasięgu ogólnopolskim);

3. Przedmiot i treść stosunku prawnego:

*przedmiotem może być: określone zachowanie, przedmiot materialny, prawa; dotyczą obowiązku i uprawnień osób będących stronami;

*treść stosunku prawnego: uprawnienia i obowiązki podmiotów;

Odpowiedzialność prawna

1. Pojęcie i ogólne zasady odpowiedzialności karnej:

*odpowiedzialność prawna polega na obowiązku ponoszenia przewidzianych przez normę sankcji;

*odpowiedzialność za czyny własne i cudze (z tytuły uprawnień i obowiązków w stosunku do innych podmiotów, np. rodzice - dzieci);

*Rodzaje odpowiedzialności:

-odpowiedzialność prawna: dotyczy ona jedynie ludzi, którzy odpowiadają za własne czyny;

-odpowiedzialność cywilna: dotyczy osób fizycznych i prawnych, odpowiadać można za czyny własne, zachowania cudze (np. zwierząt) oraz na zasadzie ryzyka, z jakim wiąże się prowadzenie określonej działalności (przy założeniu, że jest to ryzyko wyższe niż w innych dziedzinach);

a)   z tytułu deliktu, czynu niedozwolonego - naruszenia zakazu lub nakazu - „ex delicto”; delikt prawa cywilnego polega na zawinionym wyrządzeniu szkody innej osobie;

b) z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązku powstałego na podstawie czynności prawnej - „ex contractu”; odpowiedzialność znająca sankcję nieważności czynności prawnej i sankcję egzekucyjną;

*Inne rodzaje odpowiedzialności:

-służbowa: ponoszona przez pracowników wobec pracodawców z powodu naruszenia obowiązków związanych z wykonywanymi czynnościami;

-parlamentarna (polityczna): ponoszona solidarnie przez rząd lub indywidualnie przez jego członków wobec Sejmu z powodu niezgodności działania władzy wykonawczej z wolą parlamentu; sankcją jest dymisja na drodze wotum nieufności;

-konstytucyjna: dotyczy najwyższych funkcjonariuszy państwowych za czyny niezgodne z konstytucją lub ustawami (delikty konstytucyjne); odp. O quasi-karnym charakterze;

2. Przesłanki odpowiedzialności prawnej na przykładzie odpowiedzialności karnej:

*Przesłanki odpowiedzialności karnej:

a)   popełnienie czynu zabronionego przez ustawę karną obowiązującą w miejscu i czasie jego dokonania, społeczna szkodliwość czynu nie może być znikoma;

b) dokonując czynu konieczne jest posiadanie swobody wyboru zachowania;

c)   osiągnięcie przez dokonującego czyn określonego, minimalnego wieku - w RP 17 lat (15?);

d) odpowiedni stan zdrowia psychicznego i rozwoju psychicznego w momencie popełnienia czynu;

e)   działanie nie zostało podjęte w obronie koniecznej, w stanie wyższej konieczności, oraz w stanie błędu co do okoliczności faktycznych czynu;

f)    jeżeli odpowiedzialność dotyczy czynu przynoszącego skutek przestępczy, między działaniem a skutkiem musi istnieć związek przyczynowy (adekwatny);

g)   czy dokonany został w stanie winy (nie ma przestępstwa bez winy - „nemo crimen sine culpa”); przez winę rozumie się stan psychiczny towarzyszący przestępcy dokonującemu czynu, wyróżniamy winy:

-umyślną: gdy sprawca działa z premedytacją - chce popełnić delikt albo przewiduje tą możliwość godząc się na to (zamiar pośredni);

-nieumyślna: gdy sprawca nie mając zamiaru popełnienia czynu niedozwolonego popełnia go na skutek nie zachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że mógł je przewidzieć;

3. Fikcja powszechnej znajomości prawa:

*ignorantia iuris nocet - nieznajomość prawa szkodzi

*ignorantia iuris non exculapat - nieznajomość prawa nie usprawiedliwia

---