Potrzeba aktywności jest przynależna człowiekowi w sposób naturalny, a jej zaspokojenie przynosi wiele gratyfikacji psychologicznych, co warunkuje m.in. prawidłowy rozwój psychospołeczny jednostki. Inspirując do podejmowania działań oraz indywidualnych inicjatyw w wielu strefach życia, jednocześnie stanowi ważny czynnik autokreacji i stanowić może bodziec do permanentnej pracy nad własnym rozwojem osobowym. Od początku swego istnienia, człowiek w swoim zachowaniu i działalności przejawiał wiele różnych form aktywności. Polowanie, rozpalanie ognia, rysowanie na ścianach jaskini czy zapamiętywanie prostych czynności, wszystko to mieści się w definicjach aktywności. Jedną z tych form aktywności współczesnego człowieka jest samokształcenie.

W literaturze spotkać się można z wieloma określeniami tegoż procesu, m.in. autoedukacja, samoedukacja, samonauczanie, samokierowanie kształcenie oraz z wieloma definicjami samokształcenia. Według J. Półturzyckiego samokształcenie należy rozumieć jako proces uczenia się prowadzony świadomie z możliwością wykorzystania różnych form pomocy innych osób lub instytucji. Jest to proces samodzielnie prowadzonego uczenia się, którego cele, treść, formy, źródła i metody dobiera i ustala osoba ucząca się. Dydaktyk — F. Urbańczyk (za S. Karasiem, 1994) mówi, że samokształcenie jest pewną szczególną formą uczenia się zamierzonego, którą charakteryzują trzy cechy: samodzielność, kontrola samego siebie i świadomość celu, co pozwala lepiej kierować podjętą pracą. Psycholog J. Pieter określa z kolei samokształcenie jako: tok długofalowych poczynań, których celem jest częściowo samo­dzielne zdobywanie wiedzy lub pogłębianie wiedzy już posiadanej, bądź urabianie lub poprawianie cech własnego charakteru, czasem jedno lub drugie łącznie.

Wszystkie podejścia do samokształcenia łączy uznanie jego istoty, która polega na samodzielnym uczeniu się i samowychowaniu. Ewen­tualne różnice w spojrzeniu na samokształcenie polegają m.in. na róż­nym pojmowaniu jego zakresu. Niektórzy pedagodzy postulują, aby wszelkie uczenie się było samokształceniem, a pomoc nauczyciela była okazywana tam, gdzie jest to niezbędnie potrzebne. W każdej sytuacji powinien, w myśl tych koncepcji, obowiązywać postulat moż­liwie daleko posuniętej samodzielności w uczeniu się.

Nadrzędnym wobec samokształcenia pojęciem jest samoedukacja. W jago zakres wchodzą dwa procesy:

• samowychowanie: ma doprowadzić do przyswojenia sobie hierarchii wartości, wypracowania wartościowych poglądów, przekonań, postaw, ukształtowania charakteru moralnego, wysokiego stopnia kultury estetycznej oraz sprawności fizycznej,

• samokształcenie poznanie rzeczywistości, rozwój sfery intelektualnej, zdobycie operatywnej wiedzy, wyrobienie określonych umiejętności.

W rzeczywistości oba procesy nakładają się na siebie, co sprawia, że najczęściej rozpatruje się je łącznie, tradycyjnie pod pojęciem samokształcenia lub aktualnie także pod pojęciem autoedukacji.

Kształcenie w życiu dorosłym wymaga pełnej znajomości siebie. Swoich mocnych i słabych stron. Bogdan Suchodolski wymienia cztery grupy głównych potrzeb kierujących dążeniami samokształceniowymi. Są to: 1) potrzeby poznania świata, 2) potrzeby sprawnego działania, 3) potrzeby poznania siebie, 4) potrzeby własnego rozwoju. Na tej podstawie, wzbogaconej o aktualne rozpoznania można przedstawić różne znaczenia samokształcenia:

• działalność edukacyjna skierowana na zdobycie wiedzy (głównie przez czytelnictwo),

• zastępowanie nauki szkolnej lub uniwersyteckiej (zadania wyrównawcze)

• matakognitywne strategie uczenia się (metody i techniki uczenia się),

• nieformalna/ spontaniczna edukacja,

• sytuacyjne uczenie się (egzystencjalne problemy, które pojawiają się niezależnie od podjętego tematu),

• uczenie się przy wsparciu multimediów (głównie komputera),

• uczenie rozwijające kompetencje zawodowe (zakłady pracy jako uczące się organizacje),

• twórcza postawa uczonych, wynalazców, artystów.

Proces samokształcenia rzadko występuje w postaci czystej, najczęściej jest uwikłany w inne procesy oświatowe, do których należy kształcenie programowe, wychowanie w środowisku i udział w różnych formach działalności pozaszkolnej. Uwzględniając różne zewnętrzne uwarunkowania można wyróżnić następujące rodzaje samokształcenia:

1. samokształcenie wspomagane bądź kierowane: przyjmuje formę poradnictwa, konsultacji, a niekiedy fragmentarycznego kierownictwa bezpośredniego (np. kształcenie korespondencyjne).

2. samokształcenie kierowane pośrednio: występuje głównie ze strony autorów, twórców i redaktorów źródeł informacji, z których korzystają osoby uprawiające samokształcenie; do źródeł tych należą podręczniki, przewodniki metodyczne, programy i pakiety multimedialne oraz różnego rodzaju materiały pomocnicze (np. rysunki, wykresy, tablice).

3. samokształcenie samoistne / właściwe: osoby uczące się samodzielne czerpią wiedzę ze źródeł naukowych, materiałów i komunikatów nie przeznaczonych do samokształcenia, a także bezpośrednio z obserwacji otaczającej rzeczywistości; wymaga to dużej dojrzałości intelektualnej, umiejętności wnikliwej obserwacji, właściwej interpretacji wyników, umiejętności systematyzowania i strukturyzowania uzyskanych danych.

Wszystkie wymienione procesy mogą występować w różnych kombinacjach i układach np.: równolegle, mogą się wzajemnie zaburzać, mogą być komplementarne, poprzedzające, następcze.

Podstawowym warunkiem skutecznego samokształcenia się jest pozna­nie przez ucznia własnych cech psychicznych, które mogą ułatwiać lub utrudniać naukę. Do takich cech można zaliczyć przede wszystkim:

• posiadanie wiedzy o swojej pamięci,

• zdolność skupiania uwagi,

• łatwość tworzenia żywych wyobrażeń,

• chęć uczenia się (motywacja),

• wytrwałość.

Szczególnie przydatna jest tu wiedza o własnej pamięci. Jest to posiadana przez daną osobę wiedza o właściwościach swojej pamięci, sposobach zapamiętywania i odzyskiwania z pamięci różnych informacji.

Odkrywając swoje mocne i słabe strony pamięciowe możemy za­tem przyjrzeć się, czy jesteśmy należycie uważni zapamiętując jakiś materiał.

Jest oczywiste, że wyraziste wyobrażenia ułatwiają zapamiętywanie. Czy potrafimy, czytając o jakimś sposobie pielęgnowania, żywo i plastycznie wyobrazić sobie taką sytuację. Jest to swoisty rodzaj zabawy, bardzo popłacającej w zapamiętywaniu.

W trakcie zajęć prowadzonych przez nauczyciela jest on niejako od­powiedzialny za kierowanie uwagi uczniów w pożądanym kierunku. W trakcie samokształcenia osoby uczące się samodzielnie sterują swoją uwagą. Rezultaty uczenia się zależne są od tego, czy uwaga jest skupio­na na przedmiocie studiów, czy też rozproszona.

Jest prawdą, że skupienie uwagi zależy w znacznej mierze od woli danej osoby. Jest wiele czynników powodujących, że na czymś łatwo jest skupić uwagę, a koncentracja na czymś innym sprawia ogromne problemy. Czynnikami sprzyjającymi koncentracji uwagi są według S. Kara­sia (1994):

• odpowiednie nastawienie psychiczne do nauki, czyli chęć dob­rego wykonania pracy niezależnie od nagród i kar, oczywiście mowa tu o zewnętrznych karach i nagrodach, chodzi tu o to, aby wewnętrzna satysfakcja z własnych osiągnięć była nagrodą,

• wyciąganie wniosków z własnej pracy, krytyczny stosunek za­równo do sukcesów, jak i niepowodzeń, wchodzenie w przy­czyny zarówno jednych, jak i drugich,

• spokój w miejscu nauki,

• przerwy w samokształceniu, odpowiedniej długości i w odpo­wiednim czasie,

• dostrzeganie związków treści samokształcenia z życiem i pracą zawodową,

• odpowiednie warunki pracy samokształceniowej, na przykład właściwe oświetlenie, wygodna pozycja,

• dobre samopoczucie fizyczne i psychiczne,

• zrozumiałość studiowanego tekstu.

Rola motywacji w procesie uczenia się jest oczywista. Nabiera ona szczególnego znaczenia w samokształceniu, gdzie wyniki pracy w stosunkowo niewielkim stopniu zależą od wzmocnień zewnętrznych. Motywacja do samodzielnego uczenia się podlega takim samym pra­wom psychologicznym jak każdy inny rodzaj motywacji, można jednak wyodrębnić czynniki, które szczególnie sprzyjają tego rodzaju motywa­cji. Będą to między innymi:

• umiejętność stawiania sobie celów i samonagradzania,

• świadomość użyteczności danej wiedzy,

• wiedza o własnych wynikach i sposobach uczenia się,

• zapewnienie sobie presji zewnętrznej,

• współzawodnictwo.

Specjaliści zajmujący się samokształceniem podkreślają, że cele, które stawia osoba ucząca się, powinny być przede wszystkim wyraźne i jasno określone. Mglistość stawianych sobie w uczeniu celów powodu­je pracę byle jaką, z dnia na dzień, najczęściej obliczoną na osiągnięcie takiego celu doraźnego, jakim jest uniknięcie ocen niedostatecznych. Cele stawiane sobie w samokształceniu powinny być z jednej strony realne, a z drugiej ambitne i długofalowe. Cele nierealne w bar­dzo krótkim czasie odbierają wszelką chęć do pracy. Natomiast cele zbyt proste, nie wymagające wysiłku, też nie stymulują do podjęcia trudu Termin wykonania pracy powinien być optymal­ny, tak by można było wykonać postawione przed sobą zadanie, a jed­nocześnie, by wykonanie to odbywało się pod pewną presją czasową.

Osiąganiu kolejnych, stawianych sobie celów powinny towarzy­szyć nagrody. Dobrze jest, gdy ucząca się osoba dysponuje listą rze­czy (sytuacji, czynności), które sprawiają jej przyjemność, i za osiąg­nięcie celu, poprzednio postawionego samemu sobie, nagradza się taką właśnie przyjemnością

Informacje użyteczne mają dla osoby uczącej się większe znacze­nie niż informacje bezużyteczne. Korzystne jest zatem odniesienie wiedzy, którą się nabywa, do celów stawianych sobie w samokształceniu. Świadomość potrzeby danej wie­dzy w naszym własnym rozwoju, a także w przyszłej pracy zawodowej, nadaje tej wiedzy znaczenie.

Wiedza o rezultatach uczenia się pełni jednocześnie dwie funkcje: instrukcyjną i motywacyjną. Informacja zwrotna uzyskana od nauczyciela pozwala na wykrycie i korygowanie własnych błędów, a z drugiej strony umożliwia ocenę własnych postępów i sukcesów, co z kolei jest źródłem motywacji do uczenia się.

Samokształcenie jest wielorako i indywidualnie uwarunkowane. Zdolność samokształcenia właściwego pojawia się w okresie dojrzewania i odkrywania jaźni. Droga do tego nie jest jednolita, zróżnicowana jest także funkcja osobotwórcza samokształcenia. Według F. Znanieckiego samokształcenie jest jednym z trzech czynników kształtujących osobowość człowieka obok samorzutnego procesu rozwoju oraz wychowania. Niezależnie od uwarunkowań neurobiologicznych wpływ na samokształcenie mają dwie inne grupy czynników:

1. osobowe - wewnętrzne:

- wcześniejsze doświadczenia edukacyjne

- indywidualne upodobania i preferencje dotyczące form i metod uczenia się, sposobów zdobywania i wykorzystania źródeł wiedzy, indywidualnego tempa i intensywności nauki,

- postawa wobec wiedzy (wertykalna - „ mieć wykształcenie”, horyzontalne - „być wykształconym,

- sądy wartościujące na temat pracy samodzielniej i prowadzonej pod kierownictwem,

- ocena własnej samodyscypliny,

- umiejętność organizowania czasu wolnego,

- wpływy wychowawcze,

2. sytuacyjne - zewnętrzne:

- dostępność źródeł wiedzy,

- sytuacja rodzinna,

- sytuacja finansowa,

- możliwości czasowe,

- wymogi środowiska (zawodowego, szkolnego, rodzinnego, towarzyskiego).

Uwarunkowania osobowe i sytuacyjne wpływają na motywację do samokształcenia. Wśród motywów rozwijania aktywności autoedukacyjnej wyróżnić można dwie grupy:

1. kierowanie się autoteliczną wartością samodoskonalenia (np. rozwój zdolności, zainteresowań, sprawdzenie siebie, zaspokojenie ciekawości, zyskanie indywidualnego oblicza, odnalezienie sensu życia) - tzw. motywacja wewnętrzna,

1. kierowanie się intencjami utylitarnymi (akceptacja w środowisku, awans, zlikwidowanie wad, sława) - tzw. motywacja zewnętrzna.

Oba rodzaje motywacji mają dużą wartość dla samokształcenia, ale motywacja wewnętrzna gwarantuje większą trwałość i efektywność tego procesu, uniezależnia od „zewnętrznych” nagród. Ważnym zadaniem oświaty jest dążenie, by motywacja zewnętrzna przekształcała się pod wpływem oddziaływań edukacyjnych w motywację wewnętrzną. Ponadto pozytywny wpływ na aktywność autoedukacyjną mają następujące czynniki:

• środowisko lub grupa odniesienia, które uznaje samokształcenie jako wartość,

• uznanie edukacji za wartość przez jednostkę,

• wysoka ocena własnych kompetencji,

• przekonanie, że uczestnictwo oświatowe jest skutecznym programem osiągania cenionych wartości i celów,

• posiadanie potrzeb (czynniki motywotwórcze i generujące aktywność autoedukacyjną).

Bardzo ważnym elementem wpływającym na samokształcenie ma racjonalność i higiena samokształcenia. Racjonalne uczenie się wymaga na samym wstępie deklaracji ucznia, dotyczącej tego, co naprawdę chce przez naukę osiągnąć. Oczywiście chodzi tu o deklarację wewnętrzną, którą uczeń składa sam sobie. Jeśli ambicje osoby uczącej się wskazują na to, że wiedzę nabywaną w szkole traktuje jako kapitał, który zaprocentuje w przy­szłej pracy zawodowej, można myślenie o swojej nauce posunąć o dal­szy krok naprzód i zastanawiać się nad sposobami racjonalnego ucze­nia się. Nieco odrębnym zagadnieniem jest higiena samokształcenia. S. Karaś (1994) wymienia najważniejsze czynniki zagrażające hi­gienie samokształcenia:

• złe zorganizowanie miejsca do samokształcenia,

• zły stan zdrowia uczącego się,

• praca samokształceniowa zbyt intensywna, nie pozostawiająca czasu na odpoczynek i sen,

• niewłaściwe odżywianie się,

• zły rozkład dnia pracy.

Działanie tych czynników, lub nawet jednego z nich, lecz w zna­cznym natężeniu, prowadzi do takich niepożądanych stanów, jak zmę­czenie, przemęczenie i znużenie. Do wczesnych objawów zmęczenia pracą umysłową należą zabu­rzenia uwagi, opóźnienie czasu reakcji psychomotorycznych, dekoncen­tracja itp. Z czasem objawy te nasilają się, jeśli w porę nie zapobieg­niemy zmęczeniu. Przyczyny zmęczenia biorą swój początek w czyn­nikach zagrażających higienie samokształcenia. W trakcie uczenia się należy przerwać pracę przy pierwszych oznakach zmęczenia. Można wtedy wykonać pracę wymagającą więk­szego lub mniejszego wysiłku fizycznego, na przykład porządkowanie książek lub notatek. Zgodnie z zaleceniem specjalistów z każdej godzi­ny pracy umysłowej należy przeznaczyć 5—15 minut na przerwę, w tra­kcie której dobrze jest wykonać parę ćwiczeń gimnastycznych, przewie­trzyć pokój, a w każdym razie oderwać się myślami od nauki.

Samokształcenie jest kluczową dla XXI wieku kompetencją społeczeństwa wiedzy. W tym społeczeństwie cenniejsze są kompetencje intelektualne, niż kapitał i akt pracy. Społeczeństwo wiedzy/informacji/uczenia się nosi cechy otwartości, wolności, demokracji, samorządności, co wymaga od ludzi nieustannie samodzielnych decyzji i odpowiedzialności, krytycyzmu i racjonalizmu myślenia, wskazując na konieczność ciągłego samokształcenia

---