Powstanie PRL i Cechy ustroju totalitarnego w PRL'u

21 VII 1944 powstał w Moskwie Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, złożony z członków KRN, ZPP i Związku Komunistów Polskich w ZSRR. Z datą 22 VII ogłosił on manifest zapowiadający reformy społeczno-gospodarcze i powrót do konstytucji marcowej oraz uznający granicę polsko-sowiecką wzdłuż linii Curzona. Przystąpiono do organizowania władzy komunistów na terenach zajętych przez wojska sowieckie. W XII 1944 KRN wbrew ustaleniom międzynarodowa przekształciła PKWN w Rząd Tymczasowy. W wyniku kontrowersji w rządzie RP na uchodźstwie w sprawie polityki kompromisu wobec ZSRR i komunistów prowadzonej przez premiera S. Mikołajczyka odszedł on z rządu i w myśl sugestii brytyjskiej zgodził się współtworzyć Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (od 28 VI 1945), utrwalający przewagę polityczną komunistów. W 1947 po sfałszowanych wyborach wyeliminowano z życia politycznego jedyną legalną siłę opozycyjną — PSL (założone 1945, prezes S. Mikołajczyk), likwidowano opozycję polityczną (walka z opozycją zbrojną trwała do lat 50.). Stosunki z ZSRR określał polsko-sowiecki układ o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współpracy powojennej (IV 1945, przedłużony 1965). W X 1945 podpisano Kartę Narodów Zjednoczonych. Granice Polski ostatecznie ustalono w trakcie konferencji poczdamskiej. W 1947 rząd polski pod wpływem ZSRR odrzucił ofertę współpracy w ramach planu Marshalla, jednocześnie uzależniając gospodarkę polską od gospodarki sowieckiej przez podporządkowanie jej ZSRR w ramach struktur Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (1949). Dodatkowo polityczna, gospodarcza i militarna dominacja ZSRR została wzmocniona przez udział Polski w Układzie Warszawskim. W 1947-48 realizowano 3-letni plan odbudowy, zakładający maksymalną etatyzację, a od 1948/49, po odsunięciu ekonomistów związanych z PPS od wpływów na zarządzanie gospodarką, budowano system kierowania na wzór sowiecki. Z zakładano szybką industrializację (rozwój przemysłu ciężkiego), przy redukcji środków na rolnictwo (próba kolektywizacji), a na dalszym planie, przebudowę struktur społecznych (urbanizacja). Drogą do tego miała być realizacja 1950-55 planu 6-letniego, zakończonego kryzysem społecznym (minimalizacja nakładów na konsumpcję) i robotniczym poznańskim czerwcem 1956. Polityka gospodarcza PRL prowadziła do powstania quasi-cyklu koniunkturalnego: początkowo liberalna, prokonsumpcyjna polityka władz, rozbudowa planu inwestycyjnego w zakresie tzw. przemysłów kluczowych (przemysł ciężki, maszynowy, energetyka); przesuwanie wszystkich środków na realizację tego planu (spadek tempa wzrostu dochodu narodowego) kosztem rolnictwa i konsumpcji społecznej (stagnacja lub spadek płac realnych) prowadziło do protestów społecznych, kończących się przesileniem politycznym i zmianą ekipy (1956, 1970, 1980), rozpoczynającej swoje rządy od uspokojenia nastrojów społecznych przez zwiększenie nakładów na konsumpcję. Dążenie ZSRR do całkowitego podporządkowania politycznego Polski spowodowało nasilenie się 1948-49 stalinizacji w metodach budowy socjalizmu w Polsce, czego wynikiem była eliminacja z życia politycznego W. Gomułki (aresztowany 1951), rzecznika idei tzw. polskiej drogi do socjalizmu (m.in. sprzeciw wobec planów szybkiej kolektywizacji rolnictwa). Doprowadzono do zjednoczenia partii politycznych (powstanie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej XII 1948) oraz organizacji młodzieżowych (ZMP), zawodowych (CRZZ) i kombatanckich (ZBoWiD). W 1950 władze państwowe narzuciły Kościołowi katolickiemu umowę zakładającą m.in. przejęcie majątków kościelnych i Caritasu. W 1952 uchwalono nową konstytucję proklamującą Polską Rzeczpospolitą Ludową. W celu umocnienia struktur państwa totalitarnego nasilono represyjną działalność Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego skierowaną przeciw wszystkim, którzy zostali uznani za wroga klasowego, głównie: działaczom politycznym i państwowym okresu międzywojennego i wojny, oficerom WP, byłym żołnierzom AK oraz innych, niekomunistycznych organizacji konspiracyjnych, Kościołowi i księżom katolickim (1953-56 internowanie prymasa S. Wyszyńskiego). Planowano czystkę wśród działaczy komunistycznych; wprowadzono nadzór polityczny oraz ścisłą cenzurę nad życiem artystycznym i kulturalnym, eliminując tendencje religijne, niepodległościowe, egzystencjalne oraz prozachodnie. Utrudniany kontakt z wolną kulturą oraz myślą polityczną kształtowaną na emigracji umożliwiało, pomimo zagłuszania, pośrednictwo wolnych rozgłośni radiowych (Radia Wolna Europa, BBC). Narastająca od 1954 krytyka metod rządzenia. zmiany w KPZR oraz kryzys gospodarczy i związane z nim niepokoje społeczne doprowadziły do październikowego przesilenia politycznego, w wyniku którego na VIII plenum KC PZPR wybrano W. Gomułkę na I sekretarza oraz uchwalono program modyfikacji systemu społeczno-ekonomicznego (ograniczenie represji, rezygnacja z kolektywizacji rolnictwa, ograniczenie cenzury, zmiana systemu zarządzania gospodarką — rady robotnicze, zwiększenie zakresu swobód obywatelskich), od którego zaczęto odchodzić już na początku lat 60. Szukając poparcia społecznego reżim złagodził politykę wobec Kościoła katolickiego, ale na skutek krytyki działalności Kościoła (milenium, orędzie biskupów polskich do biskupów niemieckich) doszło do załamania dialogu państwo- Kościół. Frustracja części środowisk inteligenckich wywołana świadomością niereformowalnej i antydemokratycznej natury reżimu (tzw. rewizjoniści), walka o władzę wewnątrz PZPR frakcji związanej z MSW i skupionej wokół M. Moczara, wykorzystującej argumentację antyinteligencką, antysemicką i komunistyczno-narodową doprowadziły do sprowokowanych przez służbę bezpieczeństwa demonstracji studenckich przeciwko cenzurze i tłumieniu demokracji (marzec 1968), co stworzyło okazję do rozprawienia się w PZPR ze zwolennikami liberalizacji systemu politycznej, ale nie pozbawiło władzy W. Gomułki, cieszącego się zaufaniem sowieckim (VIII 1968 udział jednostek WP w inwazji na Czechosłowację). W 1970 grudniowy bunt robotniczy na Wybrzeżu doprowadził do ustąpienia W. Gomułki i wyboru przez VII plenum KC PZPR E. Gierka na I sekretarza. Wybór ten spowodował zmianę pokoleniową w strukturach władzy, która próbowała podchodzić z większym pragmatyzmem do kwestii ideologicznych, starając się realizować politykę modernizacji gospodarki Polski wykorzystując importowane technologie, nabywane dzięki kredytom rządów i banków zachodnich. Kryzys gospodarczy i strukturalny (niekontrolowany rozwój inwestycji przy braku zabezpieczenia źródeł spłat kredytów — pułapka zadłużenia, niepodjęcie reform gospodarczych i politycznych) oraz demoralizacja władzy (powolny proces uwłaszczania nomenklatury partyjnej) doprowadziły do wystąpień robotniczych VI 1976 w Ursusie i Radomiu (czerwcowy protest robotniczy). Kryzys władze próbowały ukryć, stosując propagandę sukcesu. Załamanie się zaufania robotników do systemu wykorzystały środowiska inteligenckie, udzielając wsparcia represjonowanym 1976. Powołano do życia Komitet Obrony Robotników, a następnie niezależne organizacje polityczne i społeczne: ROPCiO, KPN, SKS. W 1978 powstały Wolne Związki Zawodowe oraz Komitet Samoobrony Chłopskiej. Czynnikiem moralnym i psychologicznym wyzwalającym sprzeciw wobec polityki władz był wybór kardynała K. Wojtyły na papieża (X 1978) i pierwsza wizyta Jana Pawła II w Polsce (VI 1979). Pogłębiający się kryzys gospodarczy doprowadził do obejmującej cały kraj, zwłaszcza Wybrzeże, fali strajków, zakończonej podpisaniem porozumień społecznych w Gdańsku, Szczecinie i Jastrzębiu, w których władza uznała słuszność postulatów robotnicze i m.in. wyraziła zgodę na utworzenie niezależnych od PZPR związków zawodowych. Spowodowało to odsunięcie od władzy E. Gierka i wybór S. Kani na I sekretarza KC PZPR oraz przyjęcie nowej polityki, tzw. socjalistycznej odnowy. We IX 1980 wyrażono zgodę na zarejestrowanie NSZZ „Solidarność” (przewodniczący Krajowej Komisji Porozumiewawczej L. Wałęsa), który szybko przerodził się w wielomilionowy ruch społeczny domagający się m.in.: demokratyzacji, realizacji postulatów socjalnych, zniesienia cenzury, odkłamania historii ruchów niepodległościowych (szczególnie stosunków polsko-sowieckich). Sytuacja w PZPR, poczucie zagrożenia, chęć utrzymania władzy oraz naciski ze strony ZSRR i partii komunistycznej państw ościennych (groźby interwencji) spowodowały przejęcie władzy w partii przez grupę wojskową: II 1981 desygnowano na premiera generała W. Jaruzelskiego, a X 1981 wybrano go na I sekretarza KC PZPR. Zagrożenie monopolu władzy partii przez próby wprowadzenia pluralizmu w życiu politycznym (wzrastająca rola polityczna NSZZ „Solidarność”, której zjazd delegatów IX-X 1981 w Gdańsku opowiedział się za pokojową drogą do przekształceń ustrojowych, rejestracja NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność”) spowodowało decyzję ścisłego kierownictwa partii o wprowadzeniu 13 XII 1981 stanu wojennego, w którego wyniku władzę przejęła Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego (przewodniczący Jaruzelski). W niektórych miejscach (kopalnia Wujek) wprowadzenie stanu wojennego odbyło się przy użyciu siły, powodując ofiary śmiertelne. Mimo zmasowanych represji wobec działaczy Solidarności (internowania, aresztowania) i drastycznego ograniczenia praw obywatelskich podjęto działalność konspiracyjną oraz bojkot oficjalnych form życia społecznego (głównie przez inteligencję). Powstało alternatywne życie kulturalne i polityczne (wydawnictwa poza cenzurą). Zniesienie stanu wojennego 22 VII 1983 przez Radę Państwa nie likwidowało w całości represyjnego ustawodawstwa. W okresie poprzedzającym stan wojenny oraz w latach 80. doniosłą rolę odgrywał Kościół katolicki starający się wpłynąć na łagodzenie represji i obejmujący swą opieką działalność niezależną oraz prowadzący przez duszpasterstwo dzieło odnowy moralnej. Jednocześnie władze starały się zrealizować koncepcję frontu porozumienia narodowego, tworząc Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego, do którego zaproszono przedstawicieli niektórych środowisk katolickich gotowych pójść na kompromis z władzą. Stworzono nowe związki zawodowe (dotychczasowe rozwiązano 8 X 1982), zjednoczone 1984 w ramach Ogólnopolskiej Organizacji Związków Zawodowych. Od 1982 starano się wprowadzić nieskutecznie ograniczoną reformę gospodarczą, czego efektem było narastanie inflacji oraz nasilenie mechanizmu uwłaszczania nomenklatury. Dokonano także połowicznych reform systemu politycznego funkcjonowania państwa, m.in.: powołano 1985 Trybunał Stanu i Trybunał Konstytucyjny, 1986 Radę Konsultacyjną przy Przewodniczącym Rady Państwa, 1987 Rzecznika Praw Obywatelskich. W 1988 kolejne strajki, pogarszająca się sytuacja polityczna Polski na arenie międzynarodowej, zmiany polityczne w ZSRR (reformy M. Gorbaczowa) doprowadziły do podjęcia przez władze dialogu z opozycją polityczną oraz środowiskami katolickimi, czego skutkiem były II-IV 1989 obrady Okrągłego Stołu, podczas których ustalono kompromis w zakresie reform politycznych i gospodarczych

Władze Polski podziemnej

Polskie Państwo Podziemne lat 1939-1945 było wielkim fenomenem w najnowszych dziejach Polski i jedynym w swoim rodzaju zjawiskiem w dziejach antyhitlerowskiego ruchu oporu w Europie. Powstało z konieczności realizacji trzech ówcześnie podstawowych zadań narodu polskiego: odtworzenia sił zbrojnych, powrotu społeczeństwa do normalnej działalności politycznej, reaktywowania własnej administracji. Państwo to nie stanowiło jednak samodzielnej całości ustrojowej - jego struktury podlegały bezpośrednio legalnym władzom II Rzeczypospolitej, przebywającym czasowo na uchodźstwie poza granicami kraju, stanowiły więc ustrojowo legalne ramię suwerennych w świetle prawa międzynarodowego władz II Rzeczypospolitej, zapewniały konstytucyjną ciągłość działalności państwa polskiego na jego własnym terytorium. Jego zakonspirowane organy gwarantowały rzeczywiste wykonywanie funkcji państwa we wszystkich jego dziedzinach życia, opierając się na przepisach prawa okresu II Rzeczypospolitej oraz przepisach wydanych przez legalne władze przebywające poza krajem. Było to państwo dysponujące realną siłą zbrojną i dysponujące tzw. przymusem państwowym, pozwalającym egzekwować w sposób fizyczny jego wolę. Funkcjonował wymiar sprawiedliwości, którego orzeczenia były wykonywane z całą bezwzględnością. Było to więc państwo realnie i trwale wpływające na życie codzienne dużej części narodu. Polskie Państwo Podziemne skupiało zdecydowaną większość Polaków i przytłaczającą większość znaczących nurtów politycznych, wielkie partie polityczne okresu dwudziestolecia międzywojennego, organizacje społeczne i polityczne, związki młodzieżowe, nie istniejące przed wojną, a dopiero rodzące się struktury. Właśnie ta powszechność i masowość oporu, aktywność polityczna i wojskowa - ujęte w odpowiednie ramy organizacyjne, podziemny parlament, własna administracja i wymiar sprawiedliwości, tajna, ale powszechna edukacja na wszystkich poziomach nauczania, rozbudowana poligrafia, życie kulturalne - wszystkie te elementy stanowiły fenomen Polskiego Państwa Podziemnego. Polskie Państwo Podziemne było strukturą powstałą przez połączenie ze sobą inicjatyw "odgórnych" i "oddolnych" - lokalnych, powstających w mikrośrodowiskach, a czasami obejmujących swoim zasięgiem dużą część terytorium Polski. W kraju inicjatywy "odgórne" wychodziły od władz wojskowych (przeważnie wyżsi oficerowie Wojska Polskiego) i kierownictw partii politycznych - przebywających w kraju i mających ze sobą kontakt członków władz partyjnych. Z kolei rola i zasięg terytorialny inicjatyw "oddolnych" zależały od miejsca powstania, a przede wszystkim od autorytetu, sprawności organizacyjnych, ambicji i możliwości materialnych twórcy czy grupy inicjatywnej danej struktury, którą stanowili oficerowie i podoficerowie Wojska Polskiego, młodzież szkolna i uniwersytecka, inteligencja, lokalni liderzy życia politycznego, społecznego i kulturalnego. Początki działalności konspiracyjnych organizacji wojskowych i cywilnych na ziemiach polskich - zajętych i okupowanych przez Niemcy oraz Związek Radziecki - sięgają jesieni 1939 r. Najwcześniej i najliczniej powstawały związki o charakterze wojskowym. Na terenie Generalnego Gubernatorstwa działały m.in.: Komenda Obrońców Polski, organizacja "Miecz i Pług", Związek Czynu Zbrojnego, Tajna Armia Polska, Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa. W Wielkopolsce tajną działalność podjęły m.in.: organizacja "Ojczyzna", Wielkopolska Organizacja Wojskowa i Polska Organizacja Zbrojna. Na Pomorzu z kolei m.in. "Gryf Kaszubski" i Organizacja Wojskowa Młodzieży Kaszubskiej. Na Śląsku - m.in. organizacja "Ku Wolności" i Tajna Organizacja Niepodległościowa. Na ziemiach zajętych przez Związek Radziecki najaktywniej rozwinęła się działalność konspiracyjna w Wilnie i we Lwowie. Szybko dominującą rolę wśród nich uzyskała, powołana do życia 27 IX 1939 r. w oblężonej Warszawie - w celu podporządkowania konspiracyjnej działalności wojskowej w kraju jednemu ośrodkowi kierowniczemu - Służba Zwycięstwu Polski z gen. Michałem Tokarzewskim- Karaszewiczem na czele. Na jej bazie 13 XI 1939 r. utworzony został Związek Walki Zbrojnej - jako jedyna ściśle wojskowa organizacja podziemna dla całości terytorium państwa polskiego, stanowiąca część składową Polskich Sił Zbrojnych, podległa rozkazom jej Naczelnego Wodza, przebywającego na uchodźstwie we Francji, a potem Wielkiej Brytanii. Na czele ZWZ stanął gen. Kazimierz Sosnkowski, ponieważ jednak przebywał on stale poza granicami kraju i w związku z trudnościami z łącznością, od 30 VI 1940 r. funkcję tę powierzono przebywającemu stale na terenie okupowanych ziem polskich gen. Stefanowi Roweckiemu. Ostateczna nazwa organizacji - Armia Krajowa - została nadana rozkazem Naczelnego Wodza 14 II 1942 r. Na czele organizacji stał Komendant Główny ZWZ, następnie Dowódca Armii Krajowej - funkcję tę sprawował gen. Stefan Rowecki, po jego aresztowaniu obowiązki przejął gen. Tadeusz Komorowski, ostatnim natomiast zwierzchnikiem Sił Zbrojnych w Kraju był gen. Leopold Okulicki (mianowany na stanowisko 21 XII 1944 r.). Organem pomocniczym w sprawowaniu tej funkcji była Komenda Główna ZWZ - AK. W terenie struktura organizacyjna obejmowała obszary i samodzielne okręgi, które dzieliły się dalej na obwody, te zaś na rejony, a podstawową jednostką organizacyjną była placówka. Niekiedy ogniwem pośrednim bywał podokręg, a kilka obwodów tworzyło inspektorat rejonowy. Rozwój organizacyjny i związany z nim wzrost liczebności Sił Zbrojnych w Kraju był wynikiem werbunku oraz bardzo aktywnie prowadzonej od początku akcji scaleniowej. W jej wyniku, w okresie 1940-1944, dowództwu Związku Walki Zbrojnej, a potem Armii Krajowej podporządkowało się kilkadziesiąt mniejszych organizacji konspiracyjnych. Armia Krajowa została rozwiązana rozkazem swego ostatniego dowódcy z dnia 19 I 1945 r. Nie wszyscy jednak podporządkowali się temu rozkazowi, część żołnierzy Armii Krajowej kontynuowała działalność konspiracyjną i zbrojną walkę w innych niepodległościowych organizacjach. Konspiracyjną działalność o charakterze zbrojnym prowadziło też podziemie związane z ruchem ludowym oraz narodowym. Największymi konspiracyjnymi związkami wojskowymi związanymi z ruchem narodowym były: utworzona jesienią 1939 r. Armia Narodowa, od 1 VII 1941 r. działająca jako Narodowa Organizacja Wojskowa oraz powstałe 20 IX 1942 r. Narodowe Siły Zbrojne. Także komuniści, pozostający poza strukturami organizacyjnymi Polskiego Państwa Podziemnego i nie uznający legalności władz II Rzeczypospolitej przebywających na uchodźstwie, powołali do życia w 1942 r. własną organizację wojskową - Gwardię Ludową, od 1 I 1944 r. przemianowaną na Armię Ludową. Liczyła ona ok. 30 tys. ludzi, Naczelnym Dowódcą był gen. Michał Żymierski. Równolegle do konspiracji wojskowej tworzone były zręby konspiracji cywilnej. Koncepcje działań "sektora cywilnego" na okupowanych ziemiach polskich zrodziły się 27 IX 1939 r., kiedy to w oblężonej Warszawie utworzono Służbę Zwycięstwu Polski, przy której funkcjonować miał Komisarz Cywilny. Jego przedstawiciele terenowi mieli nadzorować funkcjonowanie konspiracyjnej administracji państwowej, samorządowej, szkolnej i gospodarczej, organizować pomoc materialną dla ludności cywilnej. Decyzje dotyczące organizacji polskiego podziemia podejmowały jednocześnie władze przebywające na uchodźstwie - obok Związku Walki Zbrojnej działać miał niezależny od niego pion cywilny - Delegatura (względnie Ekspozytura) Rządu, jako konspiracyjne krajowe przedstawicielstwo władz RP przebywających czasowo na emigracji. Jej podstawowym celem było przygotowanie rządowi warunków do objęcia władzy w wyzwolonej Polsce (m.in. przez ewidencjonowanie i przygotowywanie personelu dla objęcia urzędów i wykonywania funkcji publicznych w miarę uwalniania ziem polskich spod okupacji, opracowywanie i przygotowywanie projektów aktów ustawodawczych, rozporządzeń i zarządzeń na okres przejściowy po ustaniu okupacji, kierowanie w tym okresie tymczasową administracją państwową). Cel ten realizowano m.in. przez współpracę z krajowymi organizacjami politycznymi, współpracę ze Związkiem Walki Zbrojnej (a potem Armią Krajową), kierowanie instytucjami podległymi rządowi emigracyjnemu, utrzymywanie z nim stałej łączności, nadzorowanie akcji pomocy społecznej i charytatywnej, gromadzenie materiałów dotyczących polityki okupanta i wpływanie na postawy Polaków wobec władz okupacyjnych. Oficjalnym organem prasowym Delegatury było pismo "Rzeczpospolita Polska". Niezwykle ważną formą konspiracyjnej działalności Polskiego Państwa Podziemnego było tajne nauczanie. Na terenach włączonych do Rzeszy nie było w ogóle polskich szkół, w Generalnym Gubernatorstwie zlikwidowano szkoły wyższe i średnie, a pozostawiono szkoły podstawowe i zawodowe o okrojonym programie nauczania i zakazie uczenia historii Polski, geografii i literatury. W końcu października 1939 r. powstała Tajna Organizacja Nauczycielska (TON) - jednocząca kilka największych przedwojennych związków nauczycielskich. Organizacja ta początkowo objęła szkolnictwo powszechne, wkrótce powstały też komplety o programie szkoły średniej. Tajne zajęcia prowadzili również profesorowie wyższych uczelni: w Warszawie, Krakowie, Lwowie, Wilnie. Polskie Państwo Podziemne posiadało również własny konspiracyjny wymiar sprawiedliwości - wojskowy i cywilny. Początkowo funkcjonowały Sądy Kapturowe Związku Walki Zbrojnej, następnie Wojskowe Sądy Specjalne (od listopada 1941 r.). W tym samym czasie działalność rozpoczęły też Cywilne Sądy Specjalne, działające przede wszystkim na szczeblu województw, przy okręgowych Delegaturach Rządu. Wyroki wydawali zawodowi sędziowie i wykształceni prawnicy opierając się na wyraźnie sformułowanych przepisach (kodeksy Sądów Kapturowych, Wojskowych i Cywilnych Sądów Specjalnych), wzorowane na polskim przedwojennym prawie karnym i do niego się odwołujące. Najliczniejszą grupę spraw rozpatrywanych przez te sądy były przypadki nielojalności narodowej: denuncjacji i kolaboracji, ponadto wypadki dezercji, niesubordynacji, tchórzostwa, grabieży mienia.

Rząd na emigracji i Władze okupacyjne,

Kiedy 17.09.1939 r. wojska armii radzieckiej zaatakowały wschodnie tereny Rzeczypospolitej, prezydent I. Mościcki w specjalnym orędziu do narodu ogłosił, iż konieczne będzie przeniesienie siedziby głowy państwa i naczelnych organów na tereny państwa rumuńskiego, będącego sojusznikiem Polski. Z terenu Rumunii rząd miałby dalej kierować działaniami wojennymi w kraju. Jednak niespodziewanie, pod naciskiem Niemiec, władze rumuńskie internowały najwyższe władze Rzeczypospolitej. Mościcki korzystając z prawa jakie dawała mu konstytucja kwietniowa z dnia 23 kwietnia 1935 roku, wyznaczył swojego następcę. Został nim ambasador RP w Rzymie- gen. Bolesław Wieniawa-Długoszowski. Na tę sytuację zareagował rząd francuski stwierdzając, iż nie uzna rządu powołanego przez Wieniawę-Długoszowskiego. Dlatego na nowego zastępcę został mianowany Władysław Raczkiewicz, który został zaprzysiężony na nowego prezydenta dnia 30.09.1939 roku w Paryżu. Cały rząd RP, internowany na terenie państwa rumuńskiego z premierem Felicjanem Sławoj- Składkowskim na czele, został rozwiązany przez Raczkiewicza. Nowo mianowany prezydent powołał w dniu 30.09.1939 roku nowy rząd. Na stanowisko premiera i ministra spraw wojskowych został powołany gen. Władysław Sikorski. Główny trzon nowego rządu stanowili politycy z takich partii jak: Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Narodowe, Stronnictwo Pracy i Polska Partia Socjalistyczna. Wicepremierem został Stanisław Stroński (SN), który pełnił także stanowisko ministra informacji i dokumentacji. Ministrem spraw zagranicznych został August Zaleski, ministrem pracy-Jan Stańczyk (PPS), ministrem skarbu-Adam Koc, zastąpiony później przez Henryka Srasburgera. Podstawę prawną funkcjonowania rządu stanowiła Konstytucja kwietniowa (23 IV 1935 r.). Pierwszą siedzibą rządu emigracyjnego był Paryż, później rząd przeniósł się do Angers. Miejscowość ta znajduje się w zachodniej części Francji nad rzeką Maine. W dniu 2.11.1939 roku Raczkiewicz rozwiązał Sejm i Senat przez co uzyskał kompetencje władzy ustawodawczej. Organem doradczym, którego zadaniem była praca nad przyszłym ustrojem państwa i wydawanie opinii co do spraw uchwalanych przez rząd, został powołana przez Raczkiewicza 9.12.1939 roku- Rada Narodowa. Na przewodniczącego Rady Narodowej wybrano Ignacego Paderewskiego. W skład Rady wchodzili przedstawiciele wszystkich partii rządowych. Głównym zadaniem rządu Sikorskiego było utrzymywanie ciągłego kontaktu z narodem polskim, walczącymi w obronie ojczyzny Polakami oraz dyplomatyczne akcje protestacyjne przeciw okupantowi. Rząd uznawał za konieczność aktywną walkę przy boku Francji i Wielkiej Brytanii przeciwko Hitlerowi i jego sojusznikom. Konieczne było także uzyskanie pełnoprawnego statusu w sojuszu antyhitlerowskim, wyprowadzenie z terenów Rumunii, Litwy i Węgier wojsk polskich. 11 listopada 1940 roku została podpisana deklaracja polsko-czechosłowacka, dotycząca głównie spraw politycznych i gospodarczych oby państw oraz granicy polsko-czechosłowackiej. Obydwa państwa dążyły również do nawiązania stosunków z ZSRR. Armii polskiej miała być utworzona w możliwie najkrótszym czasie, przeznaczona do walki przeciwko Niemcom przy boku ZSRR. Miały ją stanowić wyłącznie jednostki lądowe (w sumie 94 tys. żołnierzy), a ich siła miała zależeć od zasobów ludzkich i ekwipunku. Po zakończeniu wojny armia miała wrócić do Polski. Dowódcą armii został gen. Władysław Anders. Głównymi ośrodkami formowania armii były tereny Powołża i Buchary. W lipcu 1942 roku armia osiągnęła liczbę 72 tys. Jednak próby wykorzystania do swoich potrzeb polskiej armii, zarówno przez Churchilla jak i Stalina, ochłodziły wyraźnie polsko-radzieckie kontakty w wyniku czego na terenie ZSRR pozostawiono 44 tys. armię, resztę ewakuowano do Iranu. Kiedy zaistniała możliwość sukcesu wojsk niemieckich w walce z ZSRR, latem 1942 roku ewakuowano do Iraku 69. 248 żołnierzy. Przysłowiowym “gwoździem do trumny” we wzajemnych stosunkach okazało się odkrycie przez Niemców, masowych grobów oficerów polskich w lasach pod Katyniem. W okresie od marca do czerwca 1943 roku, władze niemieckie znalazły osiem masowych grobów, a w nich około 4 tyś. zwłok polskich oficerów. Podejrzenie o dokonanie mordu padło na władze radzieckie. Jednak te stanowczo zaprzeczyły tym oskarżeniom. Aby wyjaśnić tę sprawę, rząd polski zwrócił się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie, który miał zbadać zbrodnię katyńską. W odwecie władze ZSRR oskarżyły rząd o współpracę z Hitlerem. Mimo starań Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, w kwietniu 1943 roku, Rosja ostatecznie zerwała stosunki z rządem polskim na emigracji. Ta sytuacja położyła jednocześnie kres rozmowom polsko-czechosłowackim, odnośnie przyszłej konfederacji. Cała ta sytuacja niekorzystnie wpłynęła na popularność polskich władz na emigracji, szczególnie wśród kadry oficerskiej na Bliskim Wschodzie, opozycji w USA, w Londynie i w I Korpusie w Szkocji. Wielu domagało się zmiany rządu. Sikorski wiedział, że jedyną szansą na ostateczne rozwiązanie problemu wschodniej granicy Polski, jest bezpośrednie porozumienie ze Stalinem. Podczas powrotu Sikorskiego z Bliskiego Wschodu, gdzie załagodził głosy krytyki wśród opozycji, wylądował na Gibraltarze. Podczas odlotu do Wielkiej Brytanii 4 lipca 1943 roku, samolot B-24 Liberator, wraz z Sikorskim na pokładzie, runął do morza tuż po starcie. Okoliczności tej tragicznej katastrofy nie zostały wyjaśnione po dzień dzisiejszy. Samolot B - 24 Liberator, którym podróżował generał Władysław Sikorski był dużą czterosilnikową maszyną pierwotnie służącą jako bombowiec. Dysponował zasięgiem 3500 - 4000 kilometrów i poruszał się z prędkością około 400 kilometrów na godzinę a jego udźwig wynosił 3600 kilogramów. Samolot obsługiwała zazwyczaj 6 osobowa załoga. Liberator o numerze bocznym AL 523, wystartował z gibraltarskiego lotniska o godzinie 23:07, w dniu 4 lipca 1943 roku. Miejscem docelowym lotu miała być Anglia. Pogoda była dobra, wiał słaby wiatr, niebo było bezchmurne a widoczność sięgała 10 mil. Samolot prawidłowo oderwał się od ziemi po stracie, następnie wzniósł się na około 91 metrów i zaczął gwałtownie tracić wysokość. Uderzył w powierzchnię morza blisko 1000 metrów od punktu startu po 16 sekundach lotu. Jedyną osobą, która przeżyła był pierwszy pilot Eduard Prchal, Czech z pochodzenia. Poszukiwania i badania szczątków samolotu, spoczywającego na niewielkiej głębokości rozpoczęły się następnego dnia i trwały do 17 lipca. Na powierzchnię wydobyto praktycznie cały wrak maszyny, część bagaży oraz rozrzucone elementy samolotu. Równocześnie powołano brytyjską Komisję do Badań Wypadków Lotniczych celem ustalenia przyczyn katastrofy. Jej członkowie - w tym Polak jako obserwator - w ciągu dwóch miesięcy pracy przesłuchali kilkadziesiąt osób i zbadali szczątki maszyny. Wydany przez Komisję raport jako główną przyczynę wypadku wymieniał niesterowność samolotu - powstałą na skutek zablokowania się steru wysokości, którego pilot nie mógł przywrócić do normalnego położenia. Komisja wykluczyła możliwość dokonania sabotażu. Podstawą wniosków wyciągniętych przez członków Komisji były zeznania Prchala. Strona Polska odmówiła przyjęcia komunikatu do prasy w jego brzmieniu opartym na wnioskach raportu, ponieważ nie podano żadnych dowodów potwierdzających przyjęte założenie o blokadzie steru. Ostatecznie Brytyjczycy zlekceważyli polskie postulaty i w dniu 21 września 1943 roku wydali oficjalny komunikat o przyczynach katastrofy, wprowadzając w nim tylko drobne zmiany. Po śmierci premiera Władysława Sikorskiego w czasie katastrofy w Gibraltarze, na stanowisko Naczelnego Wodza został powołany gen. Kazimierz Sosnkowski. Prezydent na stanowisko premiera chciał powołać własnego kandydata, jednak zarówno Brytyjczycy jak i stronnictwa rządzące nie były temu przychylne. Ostatecznie stanowisko premiera objął dotychczasowy wicepremier Stanisław Mikołajczyk z Stronnictwa Ludowego Miał on poparcie wśród Anglików oraz polskiego podziemia. Po wielu trudnych negocjacjach, 14 lipca 1943 roku, został sformowany rząd premiera Mikołajczyka w składzie: Jan Stańczyk- minister pracy i opieki społecznej, Jan Kwapiński (PPS)- minister przemysłu, handlu i żeglugi, Władysław Banaczyk (PSL)- minister spraw wewnętrznych, Ludwik Grosfeld - minister skarbu, Stanisław Kot (PSL)- minister informacji i dokumentacji, Wacław Komarnicki (SP)- minister sprawiedliwości, Marian Seyda (SN)- minister spraw kongresowych, Tadeusz Romer- minister spraw zagranicznych, gen. Marian Kukiel- minister obrony narodowej. W swoim przemówieniu z 27 lipca 1943 roku, Mikołajczyk podkreślił fakt potrzeby pogłębienia współpracy z aliantami zachodnimi i Chinami, podtrzymanie koncepcji federacyjnych z Czechosłowacją. Odnośnie stosunków z ZSRR Mikołajczyk stwierdził, iż Rząd RP “dąży do trwałego porozumienia i współpracy z ZSRR, ale opartej na wzajemnym szacunku, na poszanowaniu wzajemnych praw i interesów”. Pracę rządu kontrolowali w znacznym stopniu Anglicy. Wszystkie planowane operacje w odniesieniu do Armii Krajowej, musiały być uzgadniane z kierownictwem SOE (Kierownictwo Operacji Specjalnych). Do stronnictw popierających działania rządu londyńskiego należały takie partie jak: Stronnictwo Narodowe (SN), Stronnictwo Pracy (SP), Stronnictwo Ludowe (SL) i Polska Partia Socjalistyczna -WRN (PPS - WRN). Przejściowo w opozycji do rządu pozostawało podziemne Stronnictwo Narodowe ( problem dotyczył głównie zachodniej granicy Polski). Wyrazem ich poparcia dla rządu RP w Londynie było ogłoszenie w kraju 15 sierpnia 1943 roku- Deklaracji Porozumienia Politycznego czterech stronnictw: SN, SP, SL i PPS-WRN. Była zapowiedzią powołania do życia zastępczego parlamentu podziemnego oraz zorganizowania aparatu rządowego opartego na antytotalitarnych i antysanacyjnych siłach politycznych. 27 października 1943 roku została podpisana specjalna instrukcja, ściśle określająca zadania AK (zarys tzw. planu Burza). Głosiła ona, iż cała administracja podziemna i AK stają się gospodarzami terenu i takie stanowisko mają przedstawić nadchodzącym wojskom. Następnie AK wraz z jednostkami sowieckimi mają za zadanie toczyć walkę z wycofującymi się oddziałami niemieckimi. Opuszczone przez administrację niemiecką budynki zostaną zajęte przez administrację cywilną. Wynikiem akcji propagandowej polskich kół emigracyjnych odnośnie rozwiązywania kwestii polskich granic bez udziału Polaków było oświadczenie Hulla, iż kraje wyzwolone spod okupacji hitlerowskiej znajdą się do czasu konferencji pokojowej pod administracją wojskową państwa wyzwalającego. Stało się faktem, że polityka amerykańska podobnie jak brytyjska w sprawie polskiej, okazała się dwulicowa. Na konferencji w Teheranie (28 XI - 1 XII 1943 r.), Roosevelt, Churchill i Stalin postanowili, iż polska granica na wchodzie będzie przebiegać wzdłuż linii Curzona. O wynikach konferencji nie zostały poinformowane polskie władze. W ten sposób w Teheranie rozwiązano praktycznie sprawę granic Polski na wschodzie. (Ostateczny wpływ na granice miała konferencja w Jałcie). W nocy z 31 grudnia na 1 stycznia 1944 roku w Warszawie została powołana do życia Krajowa Rada Narodowa. W jej skład weszli głównie działacze PPR. Przewodniczącym KRN został Bolesław Bierut. KRN przewidywała utworzenie Rządu Tymczasowego, co oznaczało odmówienie rządowi londyńskiemu prawa do reprezentowania polskiego narodu. Pojawił się na polskiej scenie politycznej nowy konkurencyjny ośrodek władzy. 9 stycznia 1944 roku powołano do życia z inicjatywy Delegata Rządu- Jankowskiego, w miejsce rozwiązanej wcześniej KRP- Radę Jedności Narodowej. Była ona rodzajem podziemnego parlamentu. W jej skład weszło 17 osób: po trzech przedstawicieli z takich partii jak: SN, SP, SL i PPS-WRN, po jednym ze Zjednoczenia Demokratycznego, skupiającego Stronnictwo Demokratyczne, Związek Odbudowy Rzeczypospolitej, Organizację Polski Niepodległej i Grupę Olgierda. Program RJN przewidywał całkowite pokonanie i rozbrojenie Niemiec, ukaranie zbrodniarzy hitlerowskich, przyszłe sojusze miały być oparte o takie państwa jak: Anglia, Francja i USA a dobre stosunki z ZSRR miały być utrzymywane pod warunkiem uznania integralności Polski w jej przedwojennych granicach. RJN domagała się również włączenia Prus Wschodnich do Polski. Ustrój wewnętrzny miał być oparty na zmienionej konstytucji i silnym rządzie. Program ten odzwierciedlał nadzieję większości społeczeństwa okupowanej Polski. 24 stycznia doszło do zerwania przez Radę Ministrów rozmów polsko - radzieckich, gdyż Rosjanie dążyli do usunięcia z urzędu prezydenta Raczkiewicza. 17 maja 1944 roku nastąpiła zmiana na stanowisku zastępcy prezydenta pod wyraźnym naciskiem Brytyjczyków. W miejsce gen. Sosnkowskiego, który złożył wcześniej rezygnację, miał zostać powołany Kazimierz Pużak. Jednak po jego odmowie ostatecznie stanowisko zastępcy prezydenta objął Tomasz Arciszewski- lider PPS. W dniach 5-14 czerwca 1944 roku w USA przebywał premier rządu RP. Spotkanie to niczego nowego nie przyniosło, a udowodniło tylko dwulicowość Roosevelta. Jedno było pewne: Stalin dążył do podboju Polski a alianci zachodni wyraźnie zwlekali z jasnym określeniem swojego stanowiska. Szansę uratowania niepodległej Polski wraz z upływem czasu malały. 1 sierpnia w Warszawie wybuchło powstanie. Powstanie Warszawskie miało być ostatnim aktem planu “Burza”. Plan ten przewidywał wyzwolenie wszystkich miast tak, aby wkraczająca Armia Czerwona była przyjmowana już przez przedstawicieli legalnej władzy polskiej. Stalin wstrzymał jednak całą ofensywę Armii Czerwonej w kierunku warszawskim, gdyż wierzył, że bez jej pomocy powstanie szybko upadnie. Wybuch powstania ukazał także zobojętnienie aliantów zachodnich co do spraw Polski. Prasa angielska w ograniczony sposób wspomniała o powstaniu a rząd brytyjski zbyt długo zwlekał z uznaniem AK za armię sojuszniczą, co kosztowało życie wielu tysięcy żołnierzy. 3 sierpnia doszło do rozmów Mikołajczyka ze Stalinem i Mołotowem. Mikołajczyk dążył w nich do ustanowienia trwałych stosunków pomiędzy Związkiem Radzieckim a Polską. Zapowiedział również wolne wybory i zmianę konstytucji w przyszłej Polsce. Mikołajczyk ogłosił także propozycję umowy, która regulowałaby tryb przejmowania przez armię radziecką ziem polskich oraz jej stosunek do władz polskich. Stalin stwierdził tylko, że podstawowym warunkiem porozumienia jest ugoda polskiego rządu na emigracji z PKWN. Kiedy premier rządu polskiego nie doszedł do porozumienia ze Stalinem, zaczął prowadzić rozmowy z PKWN i KRN. Mikołajczyk był gotów iść na duże ustępstwa, nawet w sprawie granic wschodnich. Jednak to uzależnione było jedynie od wybranego w wolnych wyborach sejmu. Kiedy nie przekonał o konieczności ustępstw prezydenta, złożył rezygnację 24 listopada 1944 roku. 29 listopada Tomasz Arciszewski (PPS) utworzył nowy rząd. W skład rządu weszli: jako wicepremier - delegat rządu na kraj Jan Stanisław Jankowski z SP, sprawy zagraniczne objął - Adam Tarnowski, MSW - Zygmunt Berezowski z SN, MON - gen. Marian Kukiel, ministrem skarbu został - Jan Kwapiński (PPS), który objął też Ministerstwo Przemysłu, Handlu i Żeglugi, Bronisław Kuśnierz (SP) kierował - Ministerstwem Sprawiedliwości, socjalista Adam Pragier został ministrem informacji i dokumentacji, Władysław Folkierski (SN) objął - Ministerstwo Prac Kongresowych, ministrem odbudowy i administracji publicznej został Stanisław Sopicki z SP. Arciszewski kontynuował politykę mającą na celu dążenie do porozumienia z ZSRR, ale tylko na zasadach suwerenności terytorialnej Polski. Chcąc wykorzystać zamieszanie w rządzie emigracyjnym RP, Stalin dążył do utworzenia w Polsce, będącego pod jego kontrolą tymczasowego rządu. 31 grudnia 1944 roku został utworzony w Lublinie Tymczasowy Rząd, oparty na programie PKWN. Na czele rządu stanął Osóbka-Morawski. Wicepremierami zostali: Władysław Gomułka z PPR i Janusz z Stronnictwa Ludowego podporządkowanego komunistom. Ministrem bezpieczeństwa publicznego został: Stanisław Radkiewicz, obrony - gen. Rola-Żymierski, skarbu - Dąbrowski (PPS), przemysłu - Hilary Minc (PPR), rolnictwa - Bertold (SL), informacji i propagandy - Matuszewski (PPS), kultury i sztuki - Wincenty Rzymowski (SD). Kontrolę nad Rządem Tymczasowym sprawował gen. Iwan Sierow przedstawiciel radzieckiego aparatu bezpieczeństwa. Utworzenie RT było kolejnym krokiem tworzenia przez Stalina faktów dokonanych w kwestii sprawy polskiej w czasie II wojny światowej. Według rządu Arciszewskiego, utworzenie Tymczasowego Rządu to zamach na suwerenne prawa narodu polskiego. Podobne zdanie wyrażali Churchill i Roosevelt. Pod wpływem tragicznej sytuacji w kraju 19 stycznia 1945 roku Komendant Główny AK- gen. Okulicki wydał rozkaz rozwiązania Armii Krajowej. 4 lutego 1945 roku odbyła się konferencja jałtańska. Odnośnie sprawy polskiej Wieka Trójka uchwaliła, że Tymczasowy Rząd musi zostać przekształcony na rząd oparty na podstawach demokratycznych, z włączeniem przywódców z Polski i Polaków zza granicy. Nowy rząd ma otrzymać nazwę Polskiego Rządu Tymczasowego Jedności Narodowej. Przeciwko tym decyzjom najsilniej zaprotestował prezydent Raczkiewicz, twierdząc, że są one krzywdzące dla istniejących już legalnie władz - czyli rządu na emigracji w Londynie. 27 marca 1945 roku NKWD aresztowała 16 przywódców Polski podziemnej. W kwietniu doszło do spotkania w Moskwie Osóbki-Morawskiego ze Stalinem, które zaowocowało podpisaniem układu o przyjaźni i wzajemnej współpracy miedzy Rządem Tymczasowym a ZSRR. W dniach 25 kwietnia do 2 czerwca 1945 r., odbyła się w San Francisco konferencja Narodów Zjednoczonych. Na konferencję nie zostały zaproszone władze polskie. Amerykanie tłumaczyli to, że zaproszenie powinno być skierowane do nowego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, który miał być utworzony zgodnie z założeniami konferencji na Krymie. Z nocy 8 na 9 maja została podpisana w Berlinie kapitulacja Niemiec. Zgodnie z umową przyjeta na początku wojny, po zakończeniu działań zbrojnych prezydent Raczkiewicz musiał oddać swoje stanowisko w ręce jego następcy, wybranego w wolnych demokratycznych wyborach. 28 czerwca został powołany przez Bolesława Bieruta: Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Premierem został Edward Osóbka-Morawski a wicepremierami: Władysław Gomułka i Stanisław Mikołajczyk. Nowy rząd składał się z 21 członków: 7 z PPR, 6 z PPS, 6 z SL, tylko 4 z grupy Mikołajczyka, 2 z SD ( Stronnictwa Demokratycznego podporządkowanego komunistom). Rząd ten kontrolowany był przez komunistów polskich i radzieckie służby bezpieczeństwa. 5 lipca 1945 roku doszło do spotkania ambasadora brytyjskiego O'Maleyego i amerykańskiego Schoeneffelda z premierem Arciszewskim. Ambasadorowie oświadczyli, iż konieczne jest nawiązanie stosunków dyplomatycznych z nowym rządem w Warszawie. Oznaczało to cofnięcie uznania dla Rządu Emigracyjnego w Londynie.

II wojna światowa

Na skutek przegranej kampanii wrześniowej 1939 oraz niespodziewanego najazdu sowieckiego 17 IX państwo polskie zostało rozbite, a władze udały się na emigrację. Terytorium Polski zostało podzielone pomiędzy ZSRR a III Rzeszę (pakt Ribbentrop-Mołotow), przy czym Niemcy wydzielili z centralnych ziem polskich Generalne Gubernatorstwo, zachodnie wcielili do Rzeszy. ZSRR oddał Wileńszczyznę Litwie (od VII 1940 Litewska SRR), a resztę ziem włączono do sowieckich republik: Ukraińskiej i Białoruskiej. Na skutek nacisków zagranicznych rząd polski został internowany w Rumunii, a w Paryżu utworzono rząd W. Sikorskiego (premier i Naczelny Wódz), złożony głównie z antysanacyjnej opozycji. Ciągłość władz państwowych zapewnił I. Mościcki mianując swoim sukcesorem W. Raczkiewicza. W obliczu klęski Francji VI 1940 władze polskie zostały przeniesione do Wielkiej Brytanii. mimo bycia najwierniejszym sojusznikiem Wielkiej Brytanii, na skutek zerwania stosunków dyplomatycznych pomiędzy ZSRR i rządem polskim (sprawa Katynia) poparcie polityczne aliantów zachodnich dla rządu polskiego malało, czego przejawem była faktyczna zgoda na umieszczenie Polski w sowieckiej strefie wpływów (konferencja teherańska 1943, konferencja jałtańska 1945) oraz cofnięcie rządowi uznania VII 1945. Prowadził on jednak nadal swoją działalność w Londynie, zachowując ciągłość suwerennych władz państwa polskiego do 1990. W 1939 przystąpiono do formowania armii polskiej na wychodźstwie, biorącej następnie udział w kampaniach: norweskiej (1940 Narwik), francuskich (1940 i 1944), walkach w Afryce (Tobruk 1941), Belgii i Holandii (1945), a także w obronie Wysp Brytyjskich (bitwa o Anglię) i bitwie o Atlantyk; po ponownym nawiązaniu 30 VII 1941 stosunków polsko-sowieckich (układ Sikorski-Majski) utworzono w ZSRR z deportowanych tam obywateli polską armię pod dowództwem generała W. Andersa. W wyniku napięć w stosunkach polsko-sowieckich przeszła ona 1942 na Środkowy Wschód i została przekształcona w Armię Polską na Wschodzie, a następnie 1943 w II Korpus Polski, uczestniczący 1944-45 w kampanii włoskiej (Monte Cassino, Ankona, Bolonia). Nadzieje, że walka z Niemcami sił regularnych oraz powszechna konspiracja w kraju, uwierzytelniające politycznie rząd RP na uchodźstwie, stworzą szansę odbudowy państwa, w odmiennym niż przed wojną kształcie politycznym i terytorialnym (przesunięcie granicy na zachodzie), pozostającego w sojuszu z państwami zachodnimi, okazały się płonne. W kraju od samego początku podjęto żywiołową i zorganizowaną walkę z niemieckimi i sowieckimi okupantami; na obszarze zajętym przez Niemców wobec polityki degradacji gospodarczej, społecznej, narodowej oraz zagłady Żydów i Cyganów stosowano — obok biernego oporu w przemyśle i rolnictwie — sabotaż i dywersję, organizowano wywiad na potrzeby własne i aliantów, walkę zbrojną; prowadzono tajne nauczanie wszystkich stopni, działalność propagandową, charytatywną, akcję pomocy Żydom i jeńcom sowieckim. Zorganizowano konspirację wojskową — SZP, zastąpioną przez powołany przez rząd Sikorskiego ZWZ, przemianowany 1942 na Armię Krajową, oraz Polskie Państwo Podziemne, kontynuujące działalność polskiej administracji i wymiaru sprawiedliwości, kierowane od 1940 przez Delegaturę Rządu na Kraj, opierające się na zapleczu politycznym bloku 4 partii (SL, SN, SP i PPS). Partie polityczne powołały własne organizacje zbrojne: Gwardię Ludową (PPS-WRN), Bataliony Chłopskie (SL), Narodową Organizację Wojskową (SN) — po połączeniu części NOW ze Związkiem Jaszczurczym (ONR) powstały Narodowe Siły Zbrojne. Organizacje te, wraz z mniejszymi, mającymi często lokalny charakter, częściowo lub w całości zostały podporządkowane AK. Poza strukturami państwa podziemnego pozostawały organizacje skrajnej prawicy (Organizacja Polska, „Miecz i Pług”) oraz sanacji (Konwent Organizacji Niepodległościowych, Obóz Polski Walczącej), a także konspiracyjne struktury polityczne i wojskowe komunistów, którzy założyli 1942 (Grupa Inicjatywna z ZSRR) PPR i GL (od początku 1944 jako Armia Ludowa), mające za zadanie prowadzenie walki sabotażowo-partyzanckiej, realizację polityki oraz interesów strategicznych ZSRR. 1943/44 PPR, skupiając przedwojenne komunizujące środowiska inteligenckie, utworzyła, alternatywną dla Delegatury Rządu na Kraj, Krajową Radę Narodową, której celem stała się odbudowa Polski w sojuszu z ZSRR, zgodnie z programem społeczno-gospodarczym lewicy. Dążenie ZSRR do włączenia Polski do swojej strefy wpływów spowodowało zerwanie stosunków z rządem polskim oraz utworzenie podporządkowanego emigracyjnego ośrodka politycznego (Związek Patriotów Polskich) oraz regularnych sił zbrojnych — 1. Dywizji Piechoty im T. Kościuszki. W 1944 Armię Polską w ZSRR przekształcono, po połączeniu z AL, w Wojsko Polskie, którego związki taktyczne uczestniczyły 1945 m.in. w walkach nad Odrą i Nysą oraz szturmie Berlina. Wobec zbliżania się wojsk sowieckich do granic RP władze Polskiego Państwa Podziemnego opracowały zatwierdzony przez rząd plan „Burza”. Jego wykonanie (m.in. w Wilnie i Lwowie) przyniosło represje ze strony sowieckiej oraz komunistów polskich wobec żołnierzy AK, a jego realizacja w Warszawie w wyniku biernej postawy armii sowieckiej przyniosła klęskę powstania warszawskiego 1944. Na zajętych obszarach NKWD dokonywało aresztowań działaczy Polskiego Państwa Podziemnego. W III 1945 aresztowano i uprowadzono do ZSRR zaproszonych na rozmowy 16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego (proces szesnastu w Moskwie).

Sąd administracyjny

Sąd administracyjny to jeden z organów państwowych sprawujących wymiar sprawiedliwości w Polsce. Sądy administracyjne wykonują ten obowiązek poprzez kontrolę działalności administracji publicznej oraz rozstrzyganie sporów kompetencyjnych i sporów o właściwość między organami jednostek samorządu terytorialnego, samorządowymi kolegiami odwoławczymi i między tymi organami a organami administracji rządowej. Sądami administracyjnymi są obecnie: wojewódzkie sądy administracyjne orzekające w pierwszej instancji i Naczelny Sąd Administracyjny. Regułą więc jest, że skarga kierowana jest do wojewódzkiego sądu administracyjnego, a dopiero jego orzeczenia kontrolowane są przez Naczelny Sąd Administracyjny. Zarówno przed wojewódzkim sądem administracyjnym, jak i przed Naczelnym Sądem Administracyjnym obowiązuje zasada skargowości zabraniająca sądowi inicjowanie postępowania sądowego z urzędu; postępowanie sądowo- administracyjne może wszcząć wyłącznie strona wnosząc skargę, skargę kasacyjną lub zażalenie Naczelny Sąd Administracyjny rozpoznaje skargi kasacyjne i zażalenia od orzeczeń sądów wojewódzkich, rozstrzyga wspomniane spory kompetencyjne i spory o właściwość, a ponadto podejmuje uchwały wyjaśniające przepisy prawne, rozbieżnie interpretowane przez sądy administracyjne oraz uchwały rozstrzygające zagadnienia prawne budzące poważne wątpliwości w konkretnej sprawie sądowo-administracyjnej. Zgodnie z art.3 § 2 Prawa o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, kontrola działalności administracji publicznej przez te sądy obejmuje orzekanie w sprawach skarg na:

• decyzje administracyjne;

• postanowienia wydane w postępowaniu administracyjnym, na które służy zażalenie albo kończące postępowanie, a także na postanowienia rozstrzygające sprawę co do istoty;

• postanowienia wydane w postępowaniu egzekucyjnym i zabezpieczającym, na które służy zażalenie;

• inne akty lub czynności z zakresu administracji publicznej dotyczące uprawnień lub obowiązków wynikających z przepisów prawa;

• bezczynność organów administracyjnych w wydaniu decyzji, postanowienia bądź aktów i czynności poprzednio wymienionych,

• akty prawa miejscowego organów samorządu terytorialnego i terenowych organów administracji rządowej;

• inne akty jednostek samorządu terytorialnego i ich związków, podejmowane w sprawach administracji publicznej;

• akty nadzoru nad działalnością organów jednostek samorządu terytorialnego;

Organy sądów administracyjnych

w wojewódzkich sądach administracyjnych

• prezes wojewódzkiego sądu administracyjnego

• zgromadzenie ogólne sędziów sądu administracyjnego

• kolegium wojewódzkiego sądu administracyjnego

w Naczelnym Sądzie Administracyjnym

• Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego

• Zgromadzenie Ogólne Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego

• Kolegium Naczelnego Sądu Administracyjnego

Trybunał Konstytucyjny

Składa się z 15 sędziów, wybieranych przez sejm na 9 lat (wybór ponowny jest niedopuszczalny). Orzeka o zgodności ustaw, umów międzynarodowych i innych aktów normatywnych, wydawanych na szczeblu centralnym. Orzeczenia Trybunału mają charakter ostateczny, a uznanie niekonstytucyjności badanego aktu pozbawia go mocy prawnej w dniu ogłoszenia orzeczenia. Rozpatruje też spory kompetencyjne między centralnymi konstytucyjnymi organami państwa oraz o zgodności z konstytucją celów i działalności partii politycznych, a także orzeka o skargach konstytucyjnych (skargę może wnieść każdy obywatel, powołując się na zarzut naruszenia jego konstytucyjnych, gwarantowanych praw i wolności). Trybunał Konstytucyjny orzeka:

w pełnym składzie w sprawach:

• sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa,

• stwierdzenie przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta Rzeczypospolitej oraz o powierzeniu Marszałkowi Sejmu tymczasowego wykonywania obowiązków Prezydenta Rzeczypospolitej,

• zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych,

• z wniosku Prezydenta Rzeczypospolitej o stwierdzenie zgodności ustawy z Konstytucją przed jej podpisaniem lub umowy międzynarodowej przed jej ratyfikacją,

• szczególnej zawiłości, z inicjatywy Prezesa Trybunału lub gdy z wnioskiem o rozpoznanie zwróci się skład orzekający wyznaczony do rozpoznania danej sprawy albo w sprawach, w których szczególna zawiłość wiąże się z nakładami finansowymi nie przewidzianymi w ustawie budżetowej, a w szczególności gdy skład orzekający zamierza odstąpić od poglądu prawnego wyrażonego w orzeczeniu wydanym w pełnym składzie,

w składzie pięciu sędziów w sprawach:

• zgodności ustaw albo ratyfikowanych umów międzynarodowych z Konstytucją,

• zgodności ustaw z umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie,

w składzie trzech sędziów w sprawach:

• zgodności innych aktów normatywnych z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami,

• zażaleń na odmowę nadania biegu wnioskom o stwierdzenie zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawami oraz skargom konstytucyjnym,

• wyłączenia sędziego.

Rola komisji kodyfikacyjnej

Utworzona w 1919 roku w celu unifikacji prawa pozaborowego - kodyfikacji prawa cywilnego i karnego, znajdowała się pod znacznym wpływem Ministerstwa Sprawiedliwości. Komisja skupiała najlepszych cywilistów i karnistów: przedstawicieli doktryny prawa, a także praktyków - adwokatów i sędziów. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski powołał do niej 44 osoby, które następnie zostały zatwierdzone przez Sejm Ustawodawczy. Pierwszym prezydentem Komisji Kodyfikacyjnej był Franciszek Xawery Fierich (profesor i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego), który stanowisko piastował do swojej śmierci w 1928 roku. Po jego śmierci Komisja straciła na znaczeniu. Nowym prezydentem został w 1932 roku Bolesław Norbert Pohorecki, który na czele pozostał do wybuchu II wojny światowej. Komisję podzielono na 2 wydziały: cywilny (sekcja prawa materialnego, procesowego i handlowego) oraz karny (sekcja prawa materialnego i procesowego). W związku ze świeżym kształtowaniem się nowożytnego polskiego języka prawnego i prawniczego oraz dużej ilości naleciałości z języków państw zaborczych powołano w 1923 roku podkomisję redakcyjno-językową. Przez Komisję przewinęło się 69 prawników, którzy stworzyli podstawy dla polskiego prawa cywilnego i karnego, pracując w ramach wydziałów cywilnego i karnego, które to wydziały dzieliły się dodatkowo na sekcje. Formalnie Komisji nigdy nie zniesiono, lecz po wojnie nie została ona przywrócona. W latach osiemdziesiątych, za czasów Solidarności, pojawił się pomysł przywrócenia działalności Komisji Kodyfikacyjnej, ale nie został on ostatecznie zrealizowany.

Sądy i prawo II RP

• Zasada niezawisłości sędziów - sędziowie w sprawowaniu swego urzędu byli niezawiśli i podlegali tylko ustawom. Gwarancją niezawisłości był zakaz usuwania i przenoszenia sędziów, ograniczony wyjątkiem podyktowanymi zmianami w organizacji sądownictwa, dokonanymi przez ustawy oraz immunitet sędziowski. Niektóre gwarancje niezawisłości sędziowskiej podważyło Prawo o ustroju sądów powszechnych z 1928 r. (pozwalało władzy mianującej przenosić sędziów bez ich zgody do innego sądu lub w stan spoczynku).

• Zasada nominacji sędziów - wyjątkiem mieli być sędziowie pokoju, wybierani przez ludność. Mianowanie na stanowisko sędziowskie należało do kompetencji prezydenta. Sędziowie grodzcy do 1930 r. byli mianowani przez ministra sprawiedliwości. Kandydaci na stanowiska sędziowskie musieli ukończyć studia prawnicze, odbyć aplikację sądową i złożyć egzamin sędziowski.

• Zasada wyłącznej kompetencji sądów w sprawach wymiaru sprawiedliwości - od tej zasady po 1926 r. wprowadzono wyjątki (np. w sprawach karnych przekazywano rozpatrywanie wykroczeń organom administracji). W 1934 r. rozporządzenie prezydenta przekazało decyzję w sprawie kierowania osób zagrażających bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu do obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej.

• Zasada udziału czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości - 1) Konstytucja marcowa przewidywała wybór sędziów pokoju przez ludność oraz udział obywateli w sądach przysięgłych. Prawo o ustroju sądów powszechnych z 1928 wprowadzało przedstawicieli do sądów przysięgłych i sądów handlowych. Ławnicy występowali ponadto w sądach pracy. Konstytucja kwietniowa przemilczała udział przedstawicieli społeczeństwa w wymiarze sprawiedliwości. W 1938 r. zlikwidowana sądy przysięgłych (działały zresztą jedynie w byłej Galicji) i zrezygnowano z powołania sądów pokoju.

• Zasada wyłączania z kompetencji sądów uprawnienia do badania legalności - uznawano jednak natomiast ich uprawnienie do badania zgodności z ustawami aktów normatywnych niższego rzędu.

• Zasada hierarchiczno-instancyjnej budowy sądownictwa - sądy były podzielone na określone stopnie, między którymi występowało hierarchiczne podporządkowanie.

Organizacja sądów powszechnych

Została uformowana w pierwszych latach istnienia II RP przez utworzenie sądów okręgowych i apelacyjnych oraz powołanie Sądu Najwyższego. Odrębności dzielnicowe zachowały się w organizacji sądów I instancji (sądy pokoju bądź sądy powiatowe). Podział na sądy pokrywał się z podziałem administracyjnym państwa na województwa i powiaty.

• Sądy grodzkie - orzekały jednoosobowo jako I instancja w drobnych sprawach cywilnych i karnych oraz udzielały pomocy sądowej innym sądom.

• Sądy okręgowe - sądy I instancji w ważniejszych sprawach karnych i cywilnych; rozpatrywały odwołania od sądów grodzkich. Rozstrzygały sprawy kolegialnie (3 osoby) lub jednoosobowo. Dzieliły się na wydziały. (W sądach okręgowych dla orzekania o zbrodniach zagrożonych cięższymi karami i o przestępstwach politycznych miały być utworzone sądy przysięgłych; na obszarze byłego zaboru pruskiego zniesione już w 1919 r., na terenie byłej Galicji zniesione w 1938 r. po uniewinnieniu działacza endeckiego Adama Doboszyńskiego na mocy decyzji ławy przysięgłych). W sądach okręgowych utworzone wydziały handlowe, które rozpatrywały w składzie: 1 sędzia okręgowy i 2 ławników mianowanych przez ministra sprawiedliwości spośród praktyków zaproponowanych przez izby przemysłowo-handlowe.

• Sądy apelacyjne - II instancja od orzeczeń sądów okręgowych. Jako I instancja mogły orzekać w sprawach szczególnych, przekazanych im przez ustawy. Orzekały w składzie 3-osobowym (wyjątkowo jednoosobowo). Dzieliły się na wydziały.

• Sąd Najwyższy - najwyższa instancja dla sądów powszechnych. Rozpatrywał odwołania od orzeczeń sądów II instancji oraz orzekał w innych sprawach przekazanych mu przez ustawy. Czuwał nad jednolitością orzecznictwa sądowego. Dzielił się na izby: Cywilną, Karną i do spraw adwokatury (ta ostatnia dopiero pod koniec okresu międzywojennego). Orzeczenie wydawał w składzie trzyosobowym, wyjątkowo w 5- lub 7-osobowym, w składzie całej izby lub zgromadzenia ogólnego.

Sądy szczególne

• Sądy wojskowe - opierały swoją organizację na ustawie z 1919 r., znowelizowanej w 1936 r. Własności osobowej tych sądów podlegali żołnierze, podoficerowie i oficerowie; w niektórych sprawach także osoby cywilnej. Sądziły w oparciu o kodeks karny wojskowy i kodeks wojskowego postępowania karnego.

• Sądy pracy - powołane do życia w 1928 r. Orzekały w spornych sprawach cywilnych wynikłych ze stosunku pracy, sprawach związanych z nauką zawodu, od 1934 r. także w sprawach wynikających ze stosunku chałupniczego. Komplet sądzący składał się z sędziego zawodowego i 2 ławników (po jednym z ramienia pracowników i pracodawców). Przysługiwało stronom odwołanie do sądu okręgowego.

• Sądy wyznaniowe - funkcjonowały na obszarze byłego zaboru rosyjskiego. Rozpatrywały spory w sprawach małżeńskich wyznawców określonych wyznań.

• Trybunał Kompetencyjny - Zapowiedź powołania Trybunału Kompetencyjnego zawarta była w konstytucji z 17 marca 1921 r. Art. 86 Konstytucji marcowej stanowił: "Do rozstrzygania sporów o właściwość między władzami administracyjnymi a sądami będzie powołany na mocy ustawy osobny Trybunał Kompetencyjny". Jego organizację i tryb funkcjonowania określiła ustawa z dnia 25 listopada 1925 r. Siedzibą Trybunału Kompetencyjnego była Warszawa. Składał się z 2 prezesów i 14 członków mianowanych przez prezydenta na wniosek Rady Ministrów. Kadencja trwała 5 lat.

• Trybunał Stanu.

• Najwyższy Trybunał Administracyjny - utworzony na podstawie ustawy z 3 sierpnia 1922 r. rozpoczął swoją działalność 22 października 1922 r. Konstytucja z 17 marca 1921 r. w artykule 73 zapowiedziała powołanie sądownictwa administracyjnego opartego na współdziałaniu czynnika obywatelskiego. Zapowiedź ta nie została zrealizowana. NTA był dla większości ziem polskich sądem jednoinstancyjnym. Na ziemiach byłego zaboru pruskiego istniało sądownictwo I i II instancji i NTA dla tych ziem był sądem III instancji. NTA składał się z pierwszego prezesa, prezesów i sędziów mianowanych przez prezydenta. Dzielił się na dwie izby: ogólnoadministracyjną i skarbową. Orzekał w kompletach złożonych z 3 lub 7 sędziów albo zgromadzenia ogólnego. Skargę do NTA mógł wnieść każdy, którego prawo naruszano lub obciążano obowiązkiem bez podstawy prawnej. Od 1923 r. rozporządzeniem Prezydenta wprowadzono przymus adwokacki, który miał zapewnić wstępną kontrolę skargi. Zaskarżona decyzja administracyjna musiała być ostateczna (wydana przez ostatnią instancję). Z kompetencji NTA wyłączono sprawy: podlegającej właściwości sądów powszechnych, mianowania na publiczne urzędy i stanowiska, załatwiane w drodze swobodnego uznania, zagraniczne, sił zbrojnych i dyscyplinarne. Postępowanie toczyło się na zasadach jawności, ustności oraz zupełnej równości skarżącego i władzy administracyjnej jako strony pozwanej. Wyroki były ostateczne, ogłaszane publicznie, wydawane w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej.

Prokuratura

Była organem państwa powołanym do ścigania przestępstw. Podporządkowana władzy wykonawczej w osobie ministra sprawiedliwości. Jej organizację unormowało w 1928 r. prawo o ustroju sądów powszechnych. Istniały: Prokuratura Sądu Najwyższego z I prokuratorem I SN na czele, Prokuratury Sądów Apelacyjnych z prokuratorem apelacyjnym na czele, Prokuratury Sądów Okręgowych z prokuratorem okręgowym na czele.

Prokuratoria Generalna

Jej działalność regulowały: dekret z 1919 r., ustawa z 1919 r. i rozporządzenie prezydenta z 1924 r. Została utworzona do obsługi prawnej Skarbu Państwa, instytucji i przedsiębiorstw państwowych, zakładów finansowanych przez państwo. Udzielała opinii prawnych organom państwowym. Jej siedzibą była Warszawa.

Adwokatura

Jej organizację i działalność unormowały przepisy wydane w 1932 r., znowelizowane w 1938. Adwokatura stanowiła wolny zawód, którego głównym zadaniem było świadczenie pomocy prawnej polegającej na obronie i zastępstwie osób przed sądami, komisjami dyscyplinarnymi i innymi organami publicznoprawnymi, udzielanie porad, opracowywanie pism i aktów prawnych. Najwyższym organem samorządu adwokackiego była Naczelna Rada Adwokacka.

Notariat

Jego działalność normowały przepisy zaborcze zunifikowane w 1933 r. Organizacja wewnętrzna notariatu opierała się na zasadach samorządu

Podstawowe cechy ustroju księstwa warszawskiego i królestwa polskiego

Ustrój państwa regulowała Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 22 lipca 1807 roku. Choć wprowadzono równość wobec prawa i zlikwidowano poddaństwo chłopów, praktycznie niewiele się zmieniło w ich położeniu, gdyż za prawo posiadania gospodarstw musieli nadal spełniać wszystkie dotychczasowe powinności, wraz z pańszczyzną, a ich możliwości opuszczenia wsi były bardzo ograniczone. Mimo to prawodawstwo i usytuowanie Księstwa we "francuskiej Europie" wymuszało zmiany w zakresie mentalności i struktur społecznych, wymuszało modernizację. Czyniło państwo nowocześniejszym i sprawniej funkcjonującym. Król Saksonii jako książę warszawski sprawował pełnię władzy wykonawczej, oraz posiadał inicjatywę prawodawczą. Dwuizbowy Sejm posiadał bardzo ograniczone kompetencje. Książę mianował tylko przed nim odpowiedzialnych członków Rady Ministrów oraz Rady Stanu. Ministrem Wojny był książę Józef Poniatowski, bratanek króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wbrew powszechnej opinii podział kraju na 6 departamentów oraz 60 powiatów był usankcjonowaniem podziału z czasów administracji pruskiej, a nie francuskiej. Na wzór francuski zorganizowano władze administracyjne departamentów i powiatów. Administracja księstwa znajdowała się pod ścisłą kontrolą rezydentów francuskich i francuskich dowódców wojskowych. Przy Radzie Ministrów Księstwa Warszawskiego stale rezydowali wysokiej rangi urzędnicy napoleońscy, których zadaniem było zapewnienie stałej komunikacji dyplomatycznej pomiędzy Napoleonem i Fryderykiem Augustem I. W rzeczywistości czuwali oni nad wypełnianiem przez administrację Księstwa Warszawskiego cesarskich dyrektyw, przysyłanych z Paryża. Powstanie Księstwa Warszawskiego spowodowało więc znaczne zmiany polityczne. W zakresie gospodarczym nastąpiło pewne ożywienie, związane z rozwojem handlu z Saksonią, Austrią, Rosją i Francją. Z drugiej strony zmalał eksport zboża, w związku z wprowadzeniem blokady handlowej wobec Wielkiej Brytanii. Rosnący nieznacznie dochód narodowy w swej lwiej części przeznaczany był na rozbudowę wojska polskiego, także na utrzymanie wojsk francuskich, przebywających na terytorium Księstwa. Wiele kosztował też udział kilkunastotysięcznej Dywizji Księstwa Warszawskiego w walkach w Hiszpanii z powstańcami hiszpańskimi. Co ciekawe, Księstwo Warszawskie w latach 1811 - 1814 miało najwyższy wzrost gospodarczy w Europie.

Termin Korony Królestwa Polskiego zaczerpnięty został z ideologii politycznej realizowanej w monarchiach stanowych Czech i Węgier w późnym średniowieczu. W krajach tych ideologia korony królestwa przyjęła nazwy "Korony świętego Wacława" i "Korony Świętego Stefana", nawiązujące do postrzeganych jako święte insygniów władzy monarszej. W Polsce określenie "Korona Królestwa Polskiego" po raz pierwszy pojawia się w dokumentach królewskich za Kazimierza Wielkiego (1333-1370), nie niesie ze sobą jednak jeszcze spójnej ideologii politycznej, stanowiąc raczej zamiennik dla nazwy Królestwa Polskiego. Dopiero wygaśnięcie głównej linii Piastów w 1370 i przejęcie władzy przez monarchę z obcej dynastii (Ludwika Andegaweńskiego) doprowadziło do ostatecznego wykrystalizowania się terminu, określającego nowy sposób postrzegania państwa i władcy, charakterystyczny dla rozwiniętej monarchii stanowej. Początkowo stosowany był on przede wszystkim w kręgu możnowładztwa małopolskiego (grupa tzw. panów krakowskich). Z czasem dzięki wpływowi jaki wspomniana grupa dostojników wywierała na Ludwika Węgierskiego i Władysława Jagiełłę, Korona Królestwa stała się obowiązującą ideologią państwową. Korona Królestwa Polskiego odnosiła się do państwa, jako instytucji niezależnej od władcy, nie będącej już, jak w dobie monarchii patrymonialnej, jego własnością. Korona Królestwa określała Polskę, jako organizm niepodzielny, rządzący się prawami i zasadami ustrojowymi stojącymi ponad osobą monarchy. Władca zgodnie z tą ideologią nie miał prawa uszczuplania terytorium państwa, np. poprzez zapis testamentowy lub nadanie ziemi w lenno. Nie był też już jedynym i nadrzędnym źródłem prawa, jak w okresie wcześniejszym. Sam podlegał prawom królestwa, co wyrażało się m.in. w wykształconym już w pełni prawie oporu. Terminem Korony Królestwa określano często nie tylko ziemie rzeczywiście znajdujące się pod władzą króla polskiego, ale także te do których roszczono sobie prawa, czyli przede wszystkim Śląsk i Pomorze Gdańskie. Do Korony wliczano także stanowiące lenno Polski Mazowsze. Za Ludwika Węgierskiego ideologia Korony Królestwa przyjęła już w pełni rozwiniętą formę. Termin ten stosowano przede wszystkim w celu zabezpieczenia pozycji i niezależności Królestwa Polskiego, które w unii personalnej z Węgrami było stroną niewątpliwie słabszą. Przykład stanowi przywilej koszycki z 1374, w którym Ludwik zobowiązał się: zachowywać Koronę Królestwa Naszego całą i nienaruszoną i żadnych ziem lub ich części od niej nie odrywać ani uszczuplać. Nowa ideologia państwowa wpisywała się w szerszy nurt przemian, który na sile przybrał wraz z przejęciem władzy przez obcych władców, ale zapoczątkowany został już w momencie zjednoczenia państwa przez Władysława Łokietka i wykrystalizowania się monarchii stanowej. Przejawiał się on w nowym sposobie rozumienia państwa jako spójnego organizmu, w wykreowaniu symboli ogólnopaństwowych (Orzeł Biały), z czasem także w podporządkowaniu władzy monarszej zasadom ustrojowym. Po zawarciu unii z Wielkim Księstwem Litewskim termin Korony Królestwa przyjął się jako popularne i wygodne określenie Królestwa Polskiego. W kontraście do "Litwy" lub "Wielkiego Księstwa" określano je krótko mianem "Korony". Pod tą nazwą Królestwo stanowiło jedną z dwóch części składowych Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Ideologia Korony Królestwa wywarła także wpływ na terminologię stosowaną na dworze. Od późnego średniowiecza urzędy państwowe dotąd określane jako królewskie, zaczęły nosić nazwę koronnych.

System ustrojowy konstytucji 3 maja - relacje między sejmem senatem królem

SZLACHTA

• Konstytucja gwarantowała „stanowi szlacheckiemu wszystkie swobody, wolności, prerogatywy i pierwszeństwo w życiu prywatnym i publicznym” jako niewzruszone

• Mowa tylko o szlachcie-ziemianach - posesjonatach

• Nietykalność osobista i własność „tak jak od wieków każdemu służyły”

• Szlacheckie pełne prawo własności

• W ustawach szczegółowych zapewniono też inne wolności szlacheckie (np. zwolnienie od kwaterunku wojskowego)

• utrzymanie zwierzchności dominalnej szlachty nad chłopami.

• (wg Konstytucji) wewnątrz stanu szlacheckiego „równość wszystkiej szlachty” - dot. posesjonatów

• szlachtę nieosiadłą i czynszową odsunięto od wpływu na sprawy publiczne, pozbawiając ją prawa do udziału w sejmikach (by zapobiec manipulacjom magnatów)  łączyło się to z tendencją do tworzenia monarchii opartej na szlachcie ziemiańskiej przy współudziale oświeconych i zamożnych mieszczan, którym ułatwiono nobilitację

• utrzymano zasadę, że świeże szlachectwo nie daje w I i II pokoleniu prawa piastowania wyższych urzędów (by nobilitowani mieszczanie nie wykorzystywali „klejnotu szlacheckiego” do zdobycia większego wpływu na rządy krajem

• Konstytucja 3 Maja i dalsze ustawodawstwo Sejmu Czteroletniego utrzymały ustrój stanowy, ale mniej rygorystyczne przegrody stanowe → szlachectwo to nie tylko urodzenie, ale i własność ziemi + funkcja społeczna.

Krytyka ze strony radykalnego skrzydła obozu reformatorsko-patriotycznego (nobilitacja mieszczan nie będzie służyć podniesieniu pozycji miast, a wręcz przeciwnie - bo najwybitniejsi i najbogatsi mieszczanie przejdą do szlachty).

MIESZCZANIE

• Ustawa o miastach królewskich przyznawała posesjonatom tych miast przywileje, jakie dotąd przysługiwały tylko szlachcie:

• nietykalność bez wyroku sądowego (rozszerzone w praktyce też na Żydów w miastach)

• prawo nabywania dóbr ziemskich

• prawo piastowania niższych urzędów administracyjnych i sądowych, dostęp do palestry, niższe rangi oficerskie

• częste nadawanie szlachectwa

• Postanowienia te → wyraz zbliżenia szlachecko-burżuazyjnego, przy utrzymaniu dominacji szlachty.

• Obcych rzemieślników i kupców zachęcano do osiedlania się w miastach (wiele swobód).

• Ustawa mogła dotyczyć również miast prywatnych w razie ich dobrowolnego i indywidualnego poddania pod moc ustawy.

CHŁOPI

• Poświęcony im art. IV Konstytucji.

• Źródłem wartości jest ziemia i praca na niej.

• postanowienie o „opiece” dawało pewne możliwości ingerencji państwowych sądów i administracji w sprawy między pana a chłopa.

• zachęcanie dziedziców do zawierania z chłopami UMÓW INDYWIDUALNYCH lub ZBIOROWYCH co do rozmiaru i czasu trwania ich świadczeń. Zamierzano rozwinąć w projektowanym Kodeksie Stanisława Augusta.

• zapewnienie wolności osobistej przybyszom z zagranicy i zbiegom, którzy zechcieliby wrócić do kraju oraz swobodę osiedlania się i najmu pracy

• opieka nad chłopami + rozwój działalności państwowej w rolnictwie polecane przez ustawy o Komisji Policji i komisjach porządkowych.

• Komisja Policji mogła jednak tylko udzielać rad i ostrzeżeń dziedzicom, a komisje porządkowe - przedstawiać odpowiednie wnioski na sejm

• ustawa o sprzedaży królewszczyzn (1792r.) - jedyna naprawdę korzystna. Zapewniała chłopom osiadłym w tych dobrach własność wieczystą (użytkowanie) ziemi i wolność osobistą. Uwolnienie z poddaństwa „ludzi gruntu nie trzymających i pod żadnym kontraktem nie zostających”. Przy przejmowaniu królewszczyzn przez nowonabywców lustratorzy państwowi mieli czuwać nad ścisłym określeniem ciężarów chłopskich

STOSUNKI WYZNANIOWE

• swoboda wyznań, ale tradycyjne pierwszeństwo religii katolickiej (odstępstwo od niej nadal jako przestępstwo apostazji)

• tron i stanowiska ministerialne dla katolików

• 1791 r. kongregacja Kościoła prawosławnego Polski i Litwy w Pińsku - uchwalenie autokefalii (uniezależnienia tego Kościoła od czynników zewnętrznych) + własny konsystorz  statuty pińskie zatwierdzone przez sejm

NARÓD I OBYWATELE

• Pojawiły się normy stanowiące wyraz nowych dążeń i przeobrażeń społecznych, wyraz procesu formowania się nowoczesnego narodu polskiego, podejmującego walkę w obronie niepodległości.

• „Naród” - określał całą ludność, mieszczan, chłopów i szlachtę. Widać to w uwzględnionej w Konstytucji teorii zwierzchnictwa narodu, niezależnie od tego, jak silna była pozycja szlachty. Odejście od „narodu szlacheckiego” na rzecz demokratycznej koncepcji narodu

Przyczyny upadku Polski

Czynniki wewnętrzne

Do najważniejszych przyczyn należy słabość władzy królewskiej. W roku 1573, po śmierci ostatniego z Jagiellonów, władza przeszła w ręce władcy wybieranego przez szlachtę. Pierwszym królem elekcyjnym został Henryk Walezy, szlachta w trosce o swe przywileje opracowała cały szereg artykułów zwanych henrykowskimi, które nowy król przed objęciem tronu musiał zatwierdzić. Wśród nich znalazł się zapis mówiący o prawie szlachty do wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, gdyby ten nie przestrzegał praw krajowych. Kolejni władcy elekcyjni starali się prowadzić samodzielną politykę dynastyczną, stawiając na pierwszym miejscy swoje interesy. Co zazwyczaj prowadziło do otwartego konfliktu z polską szlachtą, uniemożliwiając w praktyce przeprowadzenie jakichkolwiek reform wewnętrznych. Zatargi te wykorzystywała magnateria, dążąc do przejęcia władzy w kraju. Jedynym monarchą, który na krótko wzmocnił władzę centralną był Jan III Sobieski, ale po jego śmierci efekty działań króla zostały zaprzepaszczone. Pod koniec XVII szlachta wybrała na swego władcę Augusta II, z dynastii Wettinów, który dążył do zapewnienia swej dynastii czołowej pozycji w Europie, jego nieudolna polityka wplątała Rzeczpospolitą w wieloletnią wojnę ze Szwecją. Jej konsekwencją było olbrzymie wyniszczenie kraju, straty w ludziach, wywołane nie tylko działaniami wojennymi, ale przede wszystkim epidemiami i zarazami, w wyniku których znaczna część Polski uległa wyludnieniu. Władzę w państwie po śmierci Augusta II, przejął jego syn, August III. Rządy nowego władcy tylko pogorszyły sytuację Rzeczpospolitej, utrwalając rządy magnatów i doprowadzając do głębokiego kryzysu polskiej państwowości. W roku 1764 nowym władcą obrano stolnika litewskiego, Stanisława Poniatowskiego. Wyniesiony na tron dzięki protekcji carycy Katarzyny II, otaczał się niepewnymi ludźmi, nie stanowiącymi właściwej podpory dla króla i jego planów reform, choćby ze względu na fakt, iż zostali oni pozyskani poprzez nadanie urzędów. Nowemu królowi udało się jednak zapoczątkować rozwój kulturalny i przeprowadzić pierwsze reformy. Do najważniejszych należą jednak zmiany gospodarcze. Druga połowa XVIII wieku to okres powstawania manufaktur, rozwoju wewnętrznego rynku, wzrostu roli miast i mieszczaństwa. Poprawie uległy połączenia komunikacyjne, rozwój instytucji kredytowych, banków mieszczańskich. Instytucją, której niesprawne funkcjonowanie w ciągu XVII i XVIII wieku przyczyniło się do upadku polskiej państwowości był na pewno sejm. Funkcjonująca od 1652 roku zasada liberum veto, czyli jednomyślności ułatwiała grupie posłów lub pojedynczemu posłowi zerwanie sejmu. Jego protest przekreślał wszystkie uzgodnione wcześniej uchwały sejmowe. W latach 1652-1764 roku zerwano razem 42 sejmy, czyli 60%. Zazwyczaj odbywało się to po wcześniejszym przekupieniu odpowiednich posłów przez magnatów lub obce dwory. Fiaskiem zakończyły się również podejmowane przez niektórych władców próby reform państwa, obejmujące wprowadzenie stałych podatków, zlikwidowanie liberum veto oraz elekcję vivente rege. Konsekwencją takiego stanu rzeczy była niemożność prowadzenia jednolitej polityki państwowej. To ujemnie odbijało się na funkcjonowaniu wojska i skarbowości. Liczba stałego wojska odpowiadała skromnym możliwościom skarbu. Za panowania Jana III Sobieskiego wynosiła 18 tysięcy. Brakowało jednak dochodów na regularne wypłacanie żołdu, co potęgowało demoralizację żołnierzy, którzy zawiązywali konfederacje i na własną rękę wybierali należności, pustosząc przy tym znaczne połacie kraju. Pieniędzy nie wystarczały też na utrzymywanie i budowę fortyfikacji, zaś brak nowoczesnych twierdz znacznie utrudniał obronę państwa w sytuacji ataku wroga. XVII wiek przyniósł również osłabienie pozycji Polski na arenie międzynarodowej. Wojny pociągnęły za sobą katastrofalne zniszczenia, kryzys gospodarczy, obniżenie poziomu życia kulturalnego. Najazdy obcych państw przyczyniały się do wzrostu nietolerancji religijnej i nienawiści do cudzoziemców. W 1658 roku sejm nakazał arianom odstąpienie od swej wiary, ci którzy nie chcieli jej porzucić zostali zmuszeni do opuszczenia Rzeczpospolitej. Owo wygnanie arian było potężnym ciosem dla kultury , kraj bowiem opuściło wiele wybitnych osób. Obniżenie poziomu umysłowego pociągnęło za sobą rozpowszechnianie się zabobonów. Częstym zjawiskiem były polowania na czarownice. Ważną przyczyną upadku państwa polskiego w XVIII wieku było funkcjonowanie gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej, wzrost obciążeń chłopa, ciągłe konflikty i wystąpienia chłopskie na tle społecznym. W Polsce zamierał handel, produkcja rzemieślnicza malała, upadało górnictwo. Kryzys przeżywał handel. Należy też wspomnieć o podejmowanych próbach wyjścia z kryzysu, do nich należy: przestawianie folwarków z uprawy zboża na hodowlę ziemniaków, rzepaku czy produkcję przędzy wełnianej. Podejmowano również próby ograniczania wyzysku chłopów, przez ograniczanie wymiaru pańszczyzny, wprowadzanie oczynszowania. „Familia” Czartoryskich i Potockich opracowała projekty reform ustrojowych, postulowała m.in. głosowanie w sejmie większością oraz likwidację instrukcji sejmikowych, ograniczenie lub pozbawienie głosu w sejmie szlachty gołoty. Reformę sejmu uważał za konieczną również Stanisław Konarski oraz Stanisław Leszczyński, propagując politykę promieszczańską. Postulowane zmiany uchwalił dopiero Sejm Wielki, ale przyszły one niestety za późno, szybko też zostały zlikwidowane przez samych Polaków, zwolenników liberum veto i wolnej elekcji.

Czynniki zewnętrzne

Rozbiory Polski nie było tylko wynikiem nieudolnych rządów szlachty, magnaterii i słabości władzy centralnej. Równie ważną rolę odegrały mocarstwa sąsiednie, które korzystając ze słabości Polski, pod pretekstem obrony praw innowierców i przywilejów szlacheckich doprowadziły do upadku państwa polskiego. Prusy, Rosja i Austria, przeszły w XVIII wieku gruntowne reformy gospodarcze, polityczne i społeczne. Polska natomiast wobec wieloletniego zastoju znalazła się w sytuacji słabego państwa, narażonego na ataki z zewnątrz. Rosja pod panowaniem Piotra I, a później carycy Katarzyny zyskała miano państwa absolutystycznego. Dzięki reformom gospodarczym, administracyjnym, ustrojowym oraz licznym wojnom Piotr I przekształcił państwo rosyjskie w potęgę gospodarczą i militarną. Gruntowne reformy przeszła tez monarchia austriacka pod rządami Marii Teresy i Józefa II. Przeprowadzono zmiany ustrojowe, dokonując centralizacji państwa, zniesiono poddaństwo osobiste chłopów, rozbudowano armię u ustalono stałe podatki. Podobne przekształcenia przeszły Prusy za panowania Fryderyka Hohenzollerna stając się od 1701 roku królestwem. Królowie pruscy rządzili absolutnie, nakładali podatki, rozbudowywali armię, podejmowali zwycięskie wojny, rozwijali przemysł i handel zapewniając tym samym Prusom czołowe miejsce wśród potęg europejskich. Prusy, Rosja i Austria rozpoczęły politykę ingerencji w sprawy wewnętrzne Polski . W 1720 roku na mocy porozumienia w Poczdamie między Rosja a Prusami, władcy obu państw zobowiązali się bronić niezmienności ustroju Polski, wspólnie osadzać na tronie własnych kandydatów. W 1732 roku te ustalenia poparła Austria. Porozumienie zawarte między trzema przyszłymi zaborcami nazwano traktatem trzech czarnych orłów. Na mocy owego układu rok później, sygnatariusze traktatu trzech czarnych orłów podjęli próbę interwencji zbrojnej, osadzając na tronie swego kandydata, Augusta III. W roku 1736 sejm pacyfikacyjny potwierdził władzę Wettinów w Polsce, umacniając wpływy sąsiadów. Wkrótce pod pretekstem obrony praw innowierców Prusy i Rosja wmieszały się kolejny raz w sprawy wewnętrzne Rzeczpospolitej, doprowadzając najpierw do zawiązania trzech konfederacji: katolickiej, protestanckiej i prawosławnej dla obrony praw poszczególnych wyznań, rzekomo nieprzestrzeganych w Polsce. Następnie przyczyniając się do uchwalenia przez polski sejm tzw. praw kardynalnych(m.in. wolnej elekcji, liberum veto), jako niezmiennych praw szlachty umocniły swe panowanie i kontrolę nad słabym sąsiadem. Mimo zawiązania konfederacji barskiej będącej wyrazem sprzeciwu wobec polityki rosyjskiej państwa ościenne w 1772 roku dokonały I rozbioru Polski. Nie przesądzał on jeszcze sprawy ostatecznej likwidacji państwa polskiego. Bardzo dużo zależało od postawy samych Polaków. Mimo próby reform, w postaci uchwalenia prawa o miastach i Konstytucji 3 Maja, wysiłki patriotów zakończyły się klęską. Targowiczanie zwrócili się o pomoc do Katarzyny II, jej wojska wtargnęły na ziemie polskie. Wojna polsko - rosyjska zakończyła się bezpośrednią interwencją Prus i Rosji doprowadzając do kolejnego, II rozbioru Polski. Nawet powstanie kościuszkowskie, będące przejawem patriotyzmu całego społeczeństwa, ofiarność Polaków i wielki wysiłek militarny nie zdołały uratować I Rzeczpospolitej.

Unia polsko-litewska i jej przemiany i zasady

Unia polsko-litewska - związek Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Rozpoczął się unią w Krewie 14 sierpnia 1385 r. Do 1569 r. była to unia personalna. Na mocy postanowień unii lubelskiej przekształcona została w unię półrealną, nie była to w pełni unia realna, ponieważ odrębne pozostało wojsko i skarb. Jej istnienie zakończyło się wraz z III rozbiorem Polski w 1795 r. Główną przyczyną utworzenia unii było zagrożenie ze strony Krzyżaków oraz fakt, że Ludwik Węgierski nie pozostawił męskiego potomka. Ludwik chciał pozostawić polski tron swojej córce, ale w tradycji Polski kobieta nie mogła zasiadać na tronie. Nadał więc w 1374 roku polskiej szlachcie przywilej koszycki, stanowiący, że król nie mógł nakładać na nią nowych podatków bez jej zgody. W zamian szlachta zgodziła się na objęcie tronu przez jego córkę Jadwigę. Koronacja odbyła się dopiero w 1384 roku, głównie z powodu matki Jadwigi - Elżbiety Bośniaczki, która długo zwlekała z wysłaniem jej do Polski z uwagi na jej młody wiek. Tak długie bezkrólewie wywołało oburzenie magnatów małopolskich, którzy nieustannie grozili, że odmówią Jadwidze prawa do tronu jeśli nie stawi się na koronację. Były to jednak czcze groźby, których ostatecznie nie spełniono. Według Oskara Haleckiego główną przesłanką do zawarcia unii i utworzenia federacji polsko-litewskiej było uniknięcie konfrontacji zbrojnej obu państw na ziemiach ruskich, do których oba rościły swoje pretensje.

• 1385 - unia krewska w Krewie - książę Litwy, Jagiełło, został poprzez małżeństwo (faktyczne i polityczne) z Jadwigą królem Polski, łącząc unią dwa państwa. W zamian miał przejść wraz ze swoim ludem na chrześcijaństwo, walczyć z Krzyżakami i wypuścić więźniów politycznych. Rok później został ochrzczony jako Władysław Jagiełło oraz koronowany. Unia krewska rozpadła się w 1399 r. po śmierci Jadwigi.

• 1401 - unia wileńsko-radomska - potwierdzona i zmieniana w Wilnie i Radomiu - była efektem bezdzietnej śmierci Jadwigi. Witold (kuzyn Jagiełły) miał sprawować rządy na Litwie, a po jego śmierci władza miała wrócić do Władysława.

• 1413 - unia horodelska w Horodle - wprowadziła instytucję odrębnego wielkiego księcia na Litwie. Ustalono też, że decyzje dotyczące krajów mają zapadać przy współudziale szlachty polskiej i litewskiej, co było gwarancją odrębności Litwy.

• 1432 (1432-34) - unia grodzieńska w Grodnie

• 1440 - 1447 - unia faktycznie wygasła, gdy wielkim księciem litewskim został Kazimierz IV Jagiellończyk

• 1447 - Zbigniew Oleśnicki ofiarował koronę Polski Kazimierzowi Jagiellończykowi - wznowienie unii personalnej

• 1499 - unia krakowsko-wileńska

• 1501 - unia mielnicka w Mielniku

• 1569 (1 lipca) - unia lubelska - powstanie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Król Zygmunt August powołał wspólny sejm dla Litwy i Polski (Korony), co oznaczało unię realną, czyli funkcjonowanie dwóch odrębnych państw połączonych osobą władcy, sejmem, polityką zagraniczną.

• 1791 - konstytucja 3 maja znosiła formalnie odrębność ustrojową Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, powstała Rzeczpospolita Polska. Stworzono wspólne organy władzy centralnej w tym m. in. Komisje Wielkie Obojga Narodów. 20 października Sejm Czteroletni uchwalił przepisy wykonawcze do konstytucji 3 maja pod nazwą Zaręczenia Wzajemnego Obojga Narodów.

• 1795 - III rozbiór Polski - wygasła unia lubelska.

Ustrój społeczny feudalizmu, pojęcie stanu, charakterystyka stanów szlacheckiego, chłopskiego, miejskiego, duchownego

Feudalizm był systemem społeczno-gospodarczym poprzedzającym kapitalizm, rozwijającym się zwłaszcza w zamkniętej, rolnej gospodarce, charakterystyczny dla całej Europy, a także (co jednak jest przedmiotem dyskusji) dla wielu terytoriów Azji (Japonia, Chiny, Indie) oraz, w czasach nowożytnych, dla Ameryki Południowej, dokąd został przeniesiony przez Europejczyków. Na ogół wskazuje się na 2 podstawowe cechy feudalizmu: po pierwsze, na typ własności (różny od niepodzielnej własności typu rzymskiego), w obrębie której tzw. własność bezpośrednia, czyli pełna, była skupiona w ręku króla (suzerena) — tam gdzie panował system lenny, albo w ręku feudałów (szlachty, arystokracji) — tam gdzie tego systemu nie było (środkowa i wschodnia Europa, w tym Polska), co oznaczało pozbawienie pełnej własności innych grup ludności, którym pozostawała tzw. własność użytkowa lub jedynie zwykłe użytkowanie; po drugie, na — związane z tego rodzaju podzieloną własnością — różnego rodzaju uzależnienie osobiste właścicieli niższego rzędu i użytkowników. Najostrzejszą formą feudalizmu było poddaństwo chłopów, które wprawdzie zanikło w zachodniej Europie do końca średniowiecza, lecz w środkowej i wschodniej Europie trwało, wraz z ustrojem feudalnym, do wielkich reform agrarnych XIX w. dających chłopom wolność i własność. Z feudalnej własności i feudalnego uzależnienia wynikał obowiązek różnych świadczeń na rzecz pełnych właścicieli, którzy ze swej strony w mniejszym czy większym stopniu zapewniali opiekę i bezpieczeństwo ludziom dzierżącym ich grunty. Tego typu stosunki, w których pełnym właścicielem ziemi jest państwo (jak na licznych terenach Azji), nie są przez wielu historyków traktowane jako feudalne. Dla systemu lennego charakterystyczne było powstanie w obrębie grupy feudałów (którymi mogły być także instytucje kościelne, a nawet miasta mające posiadłości ziemskie) hierarchii zależności osobistej i własności. Na szczycie tego rodzaju drabiny feudalnej stał król; feudałowie niższego stopnia byli w stosunku do niego wasalami, przy czym ci ostatni mogli mieć z kolei własnych wasali, w stosunku do których byli seniorami (stąd także termin: ustrój senioralny). Między suzerenem i seniorami oraz wasalami zawiązywał się, oparty zwykle na specjalnych umowach, stosunek wzajemnego związku i uzależnienia. Feudał wyższego stopnia nadawał wasalowi w dziedziczne lenno ziemię oraz zobowiązywał się do opieki nad nim, w zamian za co ten ostatni miał w razie potrzeby służyć wojskowo pod sztandarami swego seniora, wspomagać go finansowo i politycznie, uczestniczyć w sprawowaniu przez seniora urzędu sędziego. Doprowadziło to do łączenia funkcji publiczno-prawnych z prywatno-prawnymi. Szeroko rozpowszechnione instytucje immunitetu i przywilejów, obejmowanie urzędów na zasadzie dziedzicznego lenna, prowadziły do osłabienia władzy centralnej i dużej samodzielności poszczególnych księstw (zwłaszcza Francja X-XII w.). Więzi senioralno-wasalne osłabiał obrót gruntami, a jeszcze bardziej — scentralizowane państwo z płatnymi urzędnikami i zmiana systemu militarnego (tworzenie płatnych armii zawodowych); we Francji, ojczyźnie klasycznego feudalizmu, w XVII w. większości gruntów system lenny już nie obejmował. Jego istotą było istnienie rodzinnych gospodarstw chłopskich zobowiązanych do robocizn, danin i czynszów na rzecz właścicieli feudalnych o zróżnicowanym statusie prawnym (tam gdzie istniał system lenny) bądź pod tym względem równych (jak w Polsce), choć, jak wszędzie, zróżnicowanych pod względem gospodarczym. Chłopi i właściciele feudalni (szlachta, magnaci, arystokracja) stanowili 2 podstawowe stany społeczeństwa feudalnego; osobnymi stanami było mieszczaństwo, którego rola wraz z rozwojem gospodarki towarowej rosła, oraz duchowieństwo. Feudalizm wywarł istotny wpływ na społeczeństwo europejskie; idea koniecznej zgody na nałożenie podatków, prawo do oporu i nieposłuszeństwa wobec seniora, równowaga praw i obowiązków między seniorem i wasalami miały wpływ na zasady działania wczesnych instytucji przedstawicielskich. Ustrój feudalny jako system gospodarczo-społeczny występował w 2 podstawowych formach, nigdzie nie istniejących w stanie czystym: czynszowej oraz folwarczno-pańszczyźnianej. W pierwszej z nich właściciele feudalni nie prowadzili sami gospodarstwa rolnego, lecz ściągali od chłopów czynsze i daniny (także w formie części plonów w systemie tzw. połownictwa), w drugiej natomiast, która od XVI w. wykształciła się na terenach na wschód od Łaby, a szczególnie silnie w Polsce (gdzie miasta były słabsze i szlachta zdołała w związku z tym skoncentrować władzę polityczną w swym ręku) w formie tzw. demokracji szlacheckiej czy monarchii absolutnej — właściciele ziemi organizowali produkcję rolną na rynek we własnych folwarkach, w których chłopi obowiązkowo odrabiali pańszczyznę. Utrzymywało to i wzmacniało ich poddaństwo.

Stan - zamknięta zbiorowość społeczna w społeczeństwie feudalnym, różniąca się od innych pozycją ekonomiczną swoich członków, jak też ich pozycją prawno-społeczną (wyraźnie wyodrębnionych prawach, obowiązkach, przywilejach, przy czym najbardziej uprzywilejowaną grupą byli feudałowie świeccy). W Europie formowanie się stanów rozpoczęło się jeszcze w średniowieczu, ok. XIII wieku; najpierw nastąpiło to na zachodzie kontynentu, a nieco później na wschodzie. Przynależność do danego stanu społecznego (poza duchowieństwem) była dziedziczna. Stany korzystały z szerokiego samorządu; przez przedstawicieli w parlamentach uczestniczyły też w życiu politycznym kraju. Wyróżnienie poszczególnych stanów jest dość problematyczne, gdyż w różnych krajach podział ten był odmienny. Generalnie wymienić można następujące stany, przy czym w żadnym społeczeństwie nie występowały one wszystkie:

• feudałowie świeccy - w niektórych krajach podzieleni na 2 odrębne stany:

• wielcy panowie feudalni

• rycerstwo, które ewoluowało później w szlachtę

• duchowieństwo

• tzw. stan trzeci, obejmujący mieszczaństwo, niekiedy też chłopstwo

• mieszczaństwo

• chłopi

• żydzi (jako grupa wyznaniowa) - w niektórych krajach m.in. w Polsce traktowani jako odrębny stan.

Przynależność stanowa chłopów kształtowała się różnie: w niektórych krajach stanowili odrębny stan, w innych zaliczano ich wraz z mieszczaństwem do tzw. stanu trzeciego, niekiedy zaś jako grupa nie uczestnicząca w życiu politycznym nie byli zaliczani w obręb żadnego stanu. W Polsce istniały następujące stany:

• szlachta

• duchowieństwo

• mieszczaństwo

• chłopi (o ile grupę tę wobec braku jakiegokolwiek uczestnictwa w życiu politycznym kraju można uznać za stan)

• żydzi

stan szlachecki stan społeczny istniejący w Królestwie Polskim, Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz na polskich, litewskich i ukraińskich ziemiach w czasie rozbiorów. Powstała z przekształcenia się stanu rycerskiego w szlachecki. Szlachta posiadała szereg przywilejów oraz obowiązków. Dane tytuły szlacheckie na przeciągu wieków traciły i zyskiwały wartość i przywileje z nimi związane. Większość przywilejów szlacheckich zostało zabranych przez zaborców, a sam stan stracił swój status prawny w II Rzeczypospolitej. Przetrwała bogata kultura, tradycje, zabytki i rodziny szlacheckie. Szlachectwo przysługiwało "szlachetnie urodzonym", czyli wywodzącym się od rodziców o takim samym pochodzeniu, lub nobilitowanym w uznaniu jakichś szczególnych zasług, w odróżnieniu od "pospólstwa". Formalnie i prawnie nie istniało w Polsce rozróżnienie na szlachtę wyższą i niższą, różnice leżały jedynie w zamożności. Rozróżnienie formalne istniało jeszcze w stanie rycerskim, kiedy to przewidywano odmienne kary dla rycerstwa wyższego i niższego, lecz ustrój demokracji szlacheckiej zrównał nominalnie w prawach wszystkich szlachetnie urodzonych. Z czasem jednak i z napływem szlachty zagranicznej, zaczęło się pojawiać coraz głębsze zróżnicowanie ekonomiczne, pojawiły się rody arystokratyczne, średnia szlachta i drobna szlachta o różnym statusie społecznym, czasem różniąca się od chłopstwa jedynie kultywowaniem rodowej tradycji. Drobną szlachtę nazywano szlachtą:

• szaraczkową (nazwa pochodzi od noszonych przez nią żupanów z szarej, niefarbowanej wełny),

• zagrodową (ponieważ dysponowała niewielkimi gospodarstwami, zagrodą),

• zagonową (od zagonu czyli niewielkiej ilości posiadanego pola),

• cząstkową (od małej części posiadanej wsi),

• zaściankową (od zaścianka oznaczającego wieś zamieszkiwaną przez szlachtę),

• okoliczną (od okolicy czyli kolejnego określenia szlacheckiej wsi),

• drążkową (nie starczało dla niej krzeseł i ław a zasiadała na wąskich niewygodnych ławkach, drążkach),

• chodaczkową (od noszonych częstokroć chodaków z kory lipowej zamiast butów)

• gołotą (jeżeli nie posiadała w ogóle ziem)

Stan chłopski, drobni wytwórcy rolni, produkujący wraz z rodziną przede wszystkim w celu zaspokojenia własnych potrzeb materialnych i kult.; w szerszym znaczeniu również bezrolna ludność wsi, utrzymująca się gł. z rolnictwa; Są częścią społeczeństw o wykształconym społ. podziale pracy. Chłopów charakteryzuje specyfika warunków życia, obyczajów i tradycji, wynikająca z powiązania warsztatu produkcyjnego z gospodarstwem domowym oraz uzależnienie procesu produkcji od warunków naturalnych. Życie społeczne chłopów ogranicza się gł. do rodziny i społeczności wioskowej. Rodzina dostarcza rąk do pracy; wysiłek roboczy jest więc określany przez rozmiary i strukturę rodziny. Społeczność wioskowa stwarza ramy zabezpieczenia społ., koordynuje prace, które trzeba wykonać wspólnie, pełni funkcję socjalizującą wobec dzieci i młodzieży, tworzy świadomość grupową i opinię społeczną. Na ziemiach pol. przejście do stałego rolnictwa dokonało się zapewne między VI a VIII w., doprowadziło do wykształcenia się indywidualnej własności ziemi ornej; przedmiotem zbiorowych uprawnień wspólnoty sąsiedzko-terytorialnej, czyli opola, pozostały użytki pasterskie, leśne i wodne; w ustroju plemiennym nie występował podział na chłopów i in. kategorie społ., większość ludności stanowili pospolici wolni; w XI-XII w. najzamożniejsi weszli do warstwy książęcych wojów (rycerzy), reszta została obłożona ciężarami gosp., stali się poddanymi księcia, Kościoła, możnych; wprowadzenie w XIII w. tzw. prawa niem. poprawiło sytuację chłopów, przyniosło im umowę o czynsz pieniężny, zryczałtowaną dziesięcinę; zbożową i samorząd; w XV w. sytuacja chłopów uległa pogorszeniu, zostało ograniczone prawo chłopów do opuszczania wsi, a na pocz. XVI w. konstytucje sejmowe przywiązały ich do ziemi; rozwój folwarku wpłynął na zmniejszenie posiadłości chłopów i wzrost ciężarów; w 1. poł. XV w. pańszczyzna w dobrach kościoła dochodziła do 2 dni w tygodniu, w dobrach szlacheckich była mniejsza; 1520 uznano 1 dzień w tygodniu z 1-łanowego gospodarstwa za obciążenie minimalne.

Stan miejski- stan społeczny składający się z obywateli miast, czyli osób wolnych, podlegających prawu miejskiemu, uformowany w średniowieczu. Po upadku państwa stanowego klasa społeczna, nazywana częściej burżuazją; rzadziej mieszczaństwem nazywa się ogół mieszkańców miast. Ze względu na ideologiczne pejoratywne nacechowanie pojęć "mieszczaństwo" i "burżuazja" współczesna socjologia używa częściej określenia klasa średnia. Stan mieszczański uformował się w XIII wieku w związku z powstawaniem średniowiecznych miast rządzących się odrębnym prawem. Mieszczanie uzyskiwali od feudalnych władców prawa samorządowe i inne przywileje. Ponieważ życiem społeczności miejskiej kierowały jasno określone prawa. By spełnić warunki przyjęcia do tego prawa należało najpierw nabyć obywatelstwo miejskie pod określonymi prawem warunkami uregulowanymi w przepisach miejskich tzw. wilkierzach (kodeksach prawa miejskiego), ordynacjach Rady Miasta oraz edyktach niekiedy bardzo surowych. Jako warunki przyjęcia stawiano m.in. urodzenie z legalnego związku, przedstawienie władzom miejskim dwóch zamożnych miejscowych protegowanych oraz złożenie uroczystego zobowiązania do przestrzegania obowiązujących praw i dostosowania się do rozporządzeń władz miejskich. Przepisy miejskie w zależności od tradycji nakazywały również w określonym terminie nabycie w mieście nieruchomości oraz uregulowanie stosownych opłat do kasy miejskiej. Osoba która uzyskała akceptację władz miejskich składała przysięgę i była następnie wpisana do księgi przyjęć prawa miejskiego. Uzyskanie przyjęcia do prawa miejskiego dawało wiele korzyści - umożliwiało m.in. wolne prowadzenie działalności gospodarczej, dawało czynne i bierne prawo wyborcze do władz miejskich, członkostwo w bractwach kupieckich i cechach rzemieślniczych. Od końca XVI wieku w Polsce warunkiem uzyskania przyjęcia do prawa miejskiego było wyznawanie religii rzymskokatolickiej przez osobę starającą się o takie przyjęcie. Mieszczaństwo zajmowało pośrednie położenie między wyższym stanem - rycerstwem i niżej położonym chłopstwem. Składało się głównie z kupców i zrzeszonych w cechach rzemieślników. Jednocześnie podlegało silnej społecznej i majątkowej stratyfikacji na bogaty patrycjat i uboższe pospólstwo. Z mieszczaństwa najczęściej wyłączano rządzących się odrębnymi prawami i nie podlegających władzy rad miejskich Żydów, a także duchownych. Również nie był zaliczany do mieszczaństwa mieszkający w miastach, ale nie posiadający praw plebs. W Polsce ludność pochodzenia ruskiego mogła się starać o przyjęcie do prawa miejskiego dopiero po roku 1724. Stopniowo wśród mieszczaństwa kształtowała się bogata warstwa, zajmująca się bankowością i zamorskim handlem, zrzeszona w gildiach i kompaniach handlowych, z której powstaniem wiąże się początek kapitalizmu.

stan duchowny powstało w prawie wyznaniowym, które zazwyczaj odróżnia duchowieństwo, czyli kler od wiernych, czyli laikatu. W Kościele katolickim duchownym jest ten, który przyjął święcenia lub został ordynowany, czyli zakonnik, rycerz, diakon, prezbiter i biskup. Zakonnicy, którzy nie przyjęli świeceń kapłańskich, określani są poprawnie jako osoby konsekrowane. Tak więc osoba zakonna może być osobą konsekrowaną nie należącą do stanu duchownego lub należeć do obu tych stanów jednocześnie. Z tego punktu widzenia rozróżnia się duchowieństwo zakonne (osoby duchowne, które złożyły równocześnie śluby zakonne) i świeckie (osoby duchowne, które nie złożyły ślubów zakonnych). Osobami konsekrowanymi są także członkowie instytutów świeckich, którzy jednak z definicji - jako konsekrowane osoby świeckie - nie mogą być osobami duchownymi. Jako stan społeczny (a więc w innym sensie) duchowieństwo wyodrębniło się w Polsce w XIII wieku, kiedy arcybiskup Henryk Kietlicz uzyskał od książąt piastowskich przywileje borzykowski (1210) i wolborski (1215), nadające immunitety sądowy i podatkowy dobrom kościelnym. Tym samym Kościół w Polsce wyodrębnił się spod władzy książąt, zwolniony z podatków na rzecz państwa i poddany wyłącznie własnym sądom kościelnym. W średniowieczu duchowieństwo miało największy bezpośredni wpływ na ludność danego państwa, a pośredni poprzez papieża i biskupów na króla i władców tego kraju. Przykładem może być pełnienie przez prymasa urzędu interrexa. Od innych średniowiecznych stanów różnił się tym, że był zasilany wyłącznie przez osoby z innych stanów, a to ze względu na obowiązujący w Kościele rzymskokatolickim celibat.

Władza a społeczeństwo - wpływ społeczeństwa na sprawowanie władzy państwowej

Typ władzy uniwersalnej, ogólnospołecznej, obejmującej ludzi zamieszkujących określone terytorium, sprawowanej przez specjalny aparat, wyodrębniony od ogółu ludności; władza państwowa opiera się w ostateczności na groźbie użycia przemocy fizycznej w formach przewidzianych prawem, przy czym rządzący mają współcześnie monopol dysponowania siłą fizyczną (faktyczna moc). Ich władzę wspiera tytuł do rządzenia (autorytet), pochodzący z legitymacji kompetencyjnej (prawowitość władzy) oraz z legitymacji ideologicznej, zwłaszcza z przekonania, że rządzący działają mądrze i słusznie na rzecz społeczeństwa. Każda władza państwowa opiera się po części na mocy, po części na autorytecie instytucjonalnym organów władzy państwowej. Podmiot władzy państwowej w systemie demokratycznym ma charakter zbiorowy; składa się z bezpośredniego podmiotu władzy państwowej i społecznego (ostatecznego) podmiotu władzy. Bezpośredni podmiot tworzy personel polityczny organów państwa oraz funkcjonariusze administracji państwowej (biurokracja). Kierownicze gremia organizacji państwa, partii politycznych, grup interesów oraz środków masowej komunikacji są elitą władzy. Natomiast społecznym podmiotem władzy państwowej jest naród, lud, czyli ogół obywateli uczestniczących w powoływaniu kierownictwa politycznego i wpływających na jego rządy. Podmiotem władzy państwowej jest łącznie elita władzy i naród; nie ma zatem jednego, suwerennego podmiotu, który by w sposób ostateczny i najwyższy rozstrzygał o tym, jaki użytek czynić z uprawnień władczych (rządy ludu sprawowane przez elity wybierane przez lud). Bezpośredni podmiot władzy państwowej zapewnia bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne, chroni stosunki społeczno-ekonomiczne, stwarza też warunki do samoorganizowania się społeczeństwa, np. w formach samorządu społecznego. Do głównych uprawnień podmiotu władzy państwowej należą uprawnienia prawodawcze, tj. do ustanawiania na gruncie konstytucji norm prawnych powszechnie wiążących, bez naruszania konstytucyjnych praw i wolności obywatelskich, do dokonywania czynności aktualizujących obowiązki przewidziane przez już ustanowione normy (decyzje administracyjne podejmowane przez rząd, pion administracji ogólnej i służby wyspecjalizowane) oraz do wymierzania sankcji w stosunku do osób przekraczających normy prawne (wymiar sprawiedliwości oraz organa bezpośredniego przymusu: wojsko, policja, Służba Więzienna). Organa wyposażone w uprawnienia władcze tworzą aparat władzy państwowej; aparat ten jest zbudowany bądź na zasadzie jednolitości i centralizacji (ustroje władzy absolutnej), bądź zgodnie z zasadą podziału władzy. Historycznie częstsze były i są nadal niedemokratyczne formy sprawowania władzy państwowej; personel polityczny nie jest wyłaniany w wyborach, nie odpowiada przed społeczeństwem za swoje działania, a społeczeństwo jest tylko biernym przedmiotem rządzenia (tyranie starożytne, monarchie, dyktatury). Podmiotem władzy jest w takich systemach bądź jednostka, bądź niewielka grupa oligarchiczna (magnateria, rada wojskowa, przywódcy monopartii). Monarchie, zwłaszcza dziedziczne, opierają się na autorytecie władzy, natomiast dyktaturom towarzyszy reżim policyjny; nasila się wówczas stosowanie bezpośredniego przymusu, w formach nie przewidzianych prawem.

---