PAŃSTWO

1. PAŃSTWO EUROPEJSKIE. DEFINICJA I ZASIĘG. PERIODYZACJA
   

Teoria współczesnego państwa ukształtował się dopiero miedzy XVIII a XIX wiekiem. Dziś państwo jest polityczną organizacją społeczeństwa wyposażona w suwerenną władzę, jest też organizacją terytorialną i przymusową, porządkiem służącym do spełnienia, osiągnięcia pewnych narodowych celów, historią instytucji i relacji miedzy nimi, władza państwową a społeczeństwem. Na państwo składaj się takie elementy jak:
- Terytorium
- Ludność (społeczeństwo)
- Władza (najwyższa)
- Kultura
- Prawo
- Język
Terytorium państwa to zakres sięgania władzy państwowej na określonym terenie (jest to zarówno obszar lądowy i w głąb ziemi jak i wody przybrzeżne, strefa powietrza nad obszarem państwa, statki wodne i powietrzne należące do tego państwa).
Pierwotnie państwo postrzegane było jako wytwór woli boskiej a władza monarsza jest odbiciem woli boskiej. Do IX - X wieku państwo miało charakter osobowy - dopiero później zasięg terytorialny. Korzenie państwowości europejskiej wywodzą się od kilku czynników. Tradycja ludów wędrownych - podstawową jednostką organizacji stanowił ród, kilka rodów składało się na plemię, które tworzyły państwa szczepowe (plemienne), których ustrój nazywany jest demokracja wojenną. Kultura antyczna (Grecja, Rzym). Kultura judeo - chrześcijańska.
Periodyzacja:
* Państwo plemienne
* Państwo feudalne (monarchia wczesnofeudalna, rozdrobnienie feudalne)
* Monarchia stanowa
* Monarchia absolutna
* Państwo kapitalistyczne

2. KULTUROWE PODSTAWY POWSTANIA USTROJU PAŃSTW EUROPEJSKICH W

ŚREDNIOWIECZU

3. PAŃSTWO ZWIĄZKÓW OSOBOWYCH. POCZĄTKI ORGANIZACJI PAŃSTWOWEJ W EUROPIE

4. UNIWERSALNA KONCEPCJA PAŃSTWA W EUROPIE

Uniwersalizm -dążenie do powszechności jakiejś idei lub podporządkowania wszystkich jednej władzy, np. w średniowieczu uniwersalizm papieski lub uniwersalizm cesarski.

Uniwersalizm papieski. Idea jedności chrześcijańskiej której realizacja miała być zwierzchnia władza papieża nad całym światem chrześcijańskim. Walkę o wprowadzenie uniwersalizmu papieskiego rozpoczął papież Grzegorz VII. Sformułował on tzw. Dictatus papae, zasadę wyższości władzy papieskiej nad władzą świecką oraz wynikające stąd prawo papieży do mianowania i usuwania wszystkich władców świeckich, także cesarzy. Realizowanie idei uniwersalizmu papieskiego Grzegorz VII rozpoczął od przeprowadzenia reform Kościoła, której celem było oprócz zlikwidowania szerzących się nadużyć np. symonii (handel godnościami kościelnymi) podporządkowanie papieżowi całego duchowieństwa i uniezależnienie go od władzy świeckiej. Dlatego też przede wszystkim dążył do odbrania inwestytury władcom świeckim. Idea uniwersalizmu papieskiego została rozwinięta przez Innocentego III, który głosił, iż nie jest namiestnikiem św. Piotra, lecz zastępcą Chrystusa na ziemi i z tego tytułu od niego należą rządy nad światem także w sprawach doczesnych . Uważał niezłomnie, że ,,władza papieska stoi niewątpliwie ponad władzą królewską.''. Jednakże walka jego następców z cesarstwem, zwłaszcza papieża Innocentego IV z Fryderykiem II, osłabiła autorytet papiestwa, tym bardziej że idee uniwersalistyczne wyraźnie się przeżywały. Jako ostatni z papieży głosił uniwersalizm papieski Bonifacy VIII. Rosnące w potęgę nowe państwa ,zwłaszcza Francja ,zaczynały akcentować swoje prawa do pełnej suwerenności - niezależności zarówno od cesarza jak i papieża.

Uniwersalizm cesarski. Idea, zgodnie z którą cesarz miał być zwierzchnikiem jednego powszechnego państwa chrześcijańskiego, którego skład wchodziłyby różne ludy na zasadach równości, jak też zwierzchnikiem Kościoła .Inicjatorem uniwersalizmu cesarskiego był Otton I Wielki, a rozwinął go cesarz Otton III. Idee. U. cesarskiego miała służyć podporządkowaniu cesarstwu sąsiednich państw i ludów, zwłaszcza słowiańskich, oraz opanowaniu bogatych Włoch . W końcu XI w. u. cesarski zakwestionowali papieże pretendujący do władzy nad światem. U. cesarski i papieski doprowadziły do prawi dwustuletniej walki między papiestwem i cesarstwem, której jednym z przejawów był spór o inwestyturę.

INWESTYTURA w średniowieczu ceremonia nadawania lenna ( ziemi, urzędu) wasalowi przez seniora. Także nadawanie stanowisk kościelnych. Na zakończenie ceremonii hołdu lennego senior wręczał wasalowi chorągiew lub włócznię, symbolizując nadawane lenno. Gdy hołd składał biskup, inwestytura była nadawana za pomocą pastorału lub pierścienia, symbolizujących nadawany urząd kościelny i związane z nim uposażenie. Władcy uznawali więc inwestyturę świecką duchowieństwa za dowód takiej samej podległości jak lenników świeckich. Przeciw tej interpretacji wystąpiło papiestwo. Walka o inwestyturę rozgorzała szczególnie po wyborze papieża Grzegorza VII, który w 1075 r. zabronił duchownym przyjmowania inwestytury od władcy świeckiego, panującym zaś, którzy nadawali godności kościelne, zagroził ekskomuniką (klątwą). W obronie prawa do inwestytury stanął cesarz niemiecki Henryk IV, jego walkę zaś kontynuował Henryk V. Spór został zakończony za pontyfikatu papieża Kaliksta II, wtóry w 1122 zawarł z Henrykiem V Konkordat wormacki. W Polsce duchowieństwo wygrało spór o inwestyturę na początku XIII w.

Grzegorz VII, brat Hildebrandt, ur. Ok. 1020, zm. Ok. 1085, papież od 1073r., jeden z najwybitniejszych z dziejów Kościoła. Jeszcze przed elekcją zaangażowany był w walkę o reformę Kościoła, którą zrealizował jako papież. Prowadził walkę z cesarzem niem. Henrykiem IV o inwestyturę i niezależność papiestwa, a tym samym o realizację uniwersalizmu papieskiego. Stworzył szeroką opozycję antycesarską w Europie, m.in. udzielił zezwolenia na koronację Bolesława II Śmiałego, chcąc pozyskać jego poparcie w zatargu z Henrykiem IV. Walka o inwestyturę skończyła się niepomyślnie dla Grzegorza VII. Po wkroczeniu wojsk niem. Do Włoch i zajęciu Rzymu papież bronił się w zamku św. Anioła; dopiero odsiecz Normanów sycylijskich zmusiła wojska cesarskie do odwrotu. Złupienie Rzymu przez Normanów wywołało gniew mieszkańców przeciw Grzegorzowi VII, który był zmuszony opuścić miasto; wkrótce zmarł w Salerno; kanonizowany.

Henryk IV, ur. 1050, zm. 1106, król niem. Od 1056, cesarz od 1084, z dynastii salickiej, syn Henryka III. W czasie walk o inwestyturę z papieżem Grzegorzem VII został przez niego wyklęty i stanął w obliczu groźby detronizacji. Aby jej uniknąć i uzyskać zdjęcie klątwy. H. przybył w 1077 do Canossy i upokorzył się przed papieżem - przez trzy dni stał boso na mrozie przed bramą zamku odziany w wór pokutny. Po cofnięciu klątwy i opanowaniu sytuacji w kraju H. wystąpił przeciw papieżowi i wprowadził do Rzymu antypapieża Klemensa III. Wojska cesarskie zostały jednak wyparte z Rzymu i choć Grzegorz VII zmarł na wygnaniu, jego następcy, zwłaszcza Urban II, prowadził dalej walkę z cesarstwem. Zakończyła się ona przegrana Henryka, który ponownie obłożony klątwą, opuszczony przez najbliższych i wzięty do niewoli przez swego syna , Henryka V, został zmuszony do abdykacji.

Konkordat wormacki, umowa zawarta w 1122r. w Wormacji między papieżem Kalikstem II a cesarzem niem. Henrykiem V. Konkordat ten zakończył długotrwały spór między papiestwem a cesarstwem o inwestyturę świecką duchowieństwa. Cesarz zrzekł się wpływu na wybór dostojników duchownych ( z wyjątkiem ziem niem. Gdzie zachował prawo obecności przy wyborze biskupów i opatów), ale zatrzymał prawo nadawania duchownych dóbr lennych.

5. PRAWA I PODSTAWY WŁADZY MONARSZEJ W PAŃSTWACH EUROPEJSKICH OKRESU ŚREDNIOWIECZA

Średniowiecze. Plemienne państwa barbarzyńskie...

Ustrój polityczny

I. Wiec

Pierwotnie we wszystkich plemiennych państwach barbarzyńskich 124 najwyższym organem władzy był wiec (concilium). Brali w nim udział wszyscy wolni zdolni do noszenia broni, stąd ustrój ten nazywamy demokracją wojskową (wojenną). Wiec zbierał się zazwyczaj w ściśle określonych terminach. Możliwe jednak było jego zwołanie w sprawach nadzwyczajnych. Wiec decydował o najważniejszych sprawach w państwie. Do jego uprawnień należało: wypowiedzenie wojny lub zawarcie pokoju, sądownictwo w najważniejszych sprawach (np. zdrady kraju), nadawanie praw obywatelskich osobom, które uzyskały pełnoletność, wybór króla, a wśród tych plemion, które go nie miały - dowódcy wojskowego na czas wojny, oraz wyznaczanie naczelników okręgów administracyjnych. Na zgromadzeniu wiecowym nie głosowano. Wybór przyjmowano potrząsaniem włóczniami, wniosek odrzucano szemraniem.

Z czasem znaczenie wiecu zaczęło upadać. Złożyło się na to wiele czynników. Za najważniejsze z nich wymienia się: rozwój terytorialny państwa, wzrost uprawnień

monarchy, który zaczął przejmować kompetencje wiecu, rozwarstwienie ludności wolnej i

zmiana ich zajęć oraz rozszerzenie się zakresu władzy państwowej. W rezultacie w

państwie frankońskim pod koniec panowania Merowingów wiece nabrały jedynie charakteru przeglądów wojskowych, zwoływanych najczęściej w maju. Po śmierci Karola Wielkiego w ogóle zaprzestano ich zwoływania. Podobnie rzecz się miała w innych państwach germańskich.

W państwach słowiańskich geneza i ewolucja wieców była podobna. Z czasem wiec przekształcił się w zjazd feudalny, w którym uczestniczyło, obok panującego, już tylko możnowładztwo, rycerstwo i przedstawiciele miast. Z tego powodu nabrał on charakteru urzędniczego. W okresie rozdrobnienia państw słowiańskich najczęściej zwoływano wiece dzielnicowe (prowincjonalne). Rzadkością były wiece ogólnokrajowe, jakkolwiek i one

występowały dla uregulowania spraw, którymi zainteresowani byli wszyscy książęta

dzielnicowi.

II. Król

1. Powstanie władzy patrymonialnej

Państwo barbarzyńskie nie miało pierwotnie znamion państwa terytorialnego. Było

związkiem wolnych osób. Na jego czele stał władca, tytułujący się królem (rex). Nie był

to jednak król państwa szczepowego, lecz jego członków, np. rex Francorum (król Franków,

a nie Francji). Władcy słowiańscy używali natomiast tytułu książęcego, co najwyżej - jak

na Rusi - wielkoksiążęcego.

Instytucja króla wywodziła się bezpośrednio od zwierzchniego

dowódcy wojskowego, wybieranego spośród najdzielniejszych i najzdolniejszych

wojowników. Wybierał go wiec, z reguły spośród członków arystokracji rodowej. Starano się

przy tym trzymać zawsze tego samego rodu. Stanowiło to połączenie zasad elekcyjności i

dziedziczności. Wolną elekcję stosowano dopiero w razie wymarcia rodu królewskiego.

Symbolem wyboru króla było podniesienie jego osoby na tarczy, w obecności zgromadzonych na wiecu zbrojnych.

W okresie demokracji wojennej uprawnienia króla były niewielkie. Zasadniczo należało do niego przewodzenie wiecowi, realizacja jego uchwał oraz dowództwo wojskowe. Kompetencje te systematycznie wzrastały kosztem uprawnień wiecu oraz rozciągania władzy nie tylko na członków własnego szczepu, lecz wszystkich zamieszkujących państwo, zwłaszcza zaś na terytorium i ludność plemion podbitych. Nastąpiła w związku z tym zmiana charakteru władzy królewskiej. Monarcha zaczął uważać swe państwo za osobistą własność prywatną. Stało się ono rzeczą prywatnoprawną. W nauce zwykło się takie państwo nazywać patrymonialnym (patrimonium - majątek prywatny). Z istoty monarchii patrymonialnej wynikało, że król mógł dysponować, państwem jako całością, poszczególnymi jego ziemiami oraz ludnością. Utrzymała się ona w prawie całej Europie do przełomu XIII/XIV w., za wyjątkiem Rosji, gdzie przetrwała do XV w. (zrzucenie w 1480 r. jarzma mongolskiego). Z nastaniem monarchii stanowej państwo przekształciło się w rzecz publicznoprawną.

2. Następstwo tronu

Patrymonialny charakter państwa znalazł swe odzwierciedlenie w zasadach regulujących system dziedziczenia i następstwa tronu. Wraz z po­wstaniem barbarzyńskich państw szczepowych ustaliła się generalnie za­sada dziedziczności tronu. Tam gdzie utrzymała się zasada elekcyjności, z reguły przestrzegano zasady wyboru najstarszego syna (np. u Wizygo­tów). Do sukcesji uprawnieni byli synowie zmarłego władcy, z wyjątkiem tych, którzy wstąpili do stanu duchownego, np. u Franków. Praw do tronu nie posiadały córki. W razie istnienia kilku równouprawnionych synów możliwe były rozmaite rozwiązania. Najczęściej dzielono wtedy państwo na dzielnice, zarządzane przez każdego z synów, noszących tytuł króla. W związku z tym, że praktyka taka, mimo zachowywania pozo­rów jedności państwa, przyczyniała się do jego rozpadu i walk dynastycz­nych, z czasem więc zaczęto stosować zasadę elekcyjności w obrębie rodu (np. u Longobardów, Anglów, Sasów) lub desygnacji nowego króla przez swego poprzednika, np. u Ostrogotów. Zazwyczaj był to najstarszy syn, np. u Wandalów. Zasady te nie były stałe i wielokrotnie w dziejach poszczególnych państw się zmieniały. W razie braku uprawnionych sy­nów tron przechodził na braci zmarłego króla. Symbolem objęcia wła­dzy stało się uroczyste wyniesienie nowego króla na tron (intronizacja). W tradycji nieodłącznym atrybutem władzy były też długie włosy i broda. Ich obcięcie uznawano za zanik władzy królewskiej (np. u Merowingów).

3.Zakres władzy królewskiej

Formalnie zakres władzy królewskiej był bardzo szeroki. Faktycznie zależał on od

panujących aktualnie stosunków politycznych, autorytetu władcy, rozgrywek o władzę, roli

możnowładztwa itp. Ostatnich Merowingów nazywano nawet „królami gnuśnymi i leniwymi".

Wpływu na rozstrzyganie spraw państwa nie mieli żadnego. Władza należała bowiem

faktycznie do wpływowego rodu Arnulfingów, zwanych później Karolingami, sprawujących

dziedzicznie urząd majordoma i decydujących o losach państwa.

W zakresie sprawowania władzy królowie germańscy opierali się na tradycjach

rzymsko-bizantyjskich, przenosząc na siebie uprawnienia cesarzy. Jedynie królowie

ostrogoccy występowali jako przedstawiciele cesarza wschodniorzymskiego, sprawując

delegowaną przez niego władzę.

Podstawą władzy monarszej był tzw. bań (bannus). Oznaczał on prawo wydawania przez króla rozkazów i karania za ich nieprzestrzeganie. Z niego też rozwinął się zakres uprawnień

królewskich. Obejmowały one: władzę wojskową, najwyższe zwierzchnictwo sądowe,

prowadzenie skarbowości, utrzymywanie pokoju królewskiego (pax regid) w państwie,

wydawanie ustaw oraz administrowanie i zarządzanie państwem. W praktyce król najczęściej wojował i sądził, o inne sprawy dbając mniej albo wcale. Podobny zakres władzy sprawowali książęta słowiańscy.

III. Administracja centralna.

1. Dwór królewski

Ośrodkiem zarządu państwa był dwór królewski (palatiuni). Z reguły znajdował się on w

stolicy państwa. W związku z tym, że nie we wszystkich państwach była ona ustalona, np.

u Franków, dwór przenosił się wraz z królem z miejsca na miejsce. Skład osobowy członków

dworu określał król. Ważną jego część stanowiła drużyna królewska, pełniąca zarówno

funkcje gwardii przybocznej władcy, jak i instytucji, z której wywodzili się najbardziej

zaufani urzędnicy. Przebywali też na nim możnowładcy duchowni i świeccy (palatini) oraz

mnóstwo innych osób, nawet niewolników, tworzących otoczenie króla. Wszyscy oni podlegali szczególnej ochronie karnej.

2.Zebrania nadworne

Zebrania nadworne (placitd) zajęły miejsce dawnych zgromadzeń. Na- 129 wiązywały one do

synodów kościelnych. Zwoływał je król celem omówienia najważniejszych spraw państwowych.

Ich skład stanowili dygnitarze świeccy i duchowni. Z reguły zbierały się one 2 razy w

roku - wiosną i jesienią. Pierwsze miały pierwotnie charakter przeglądów wojskowych, dla

stwierdzenia gotowości bojowej rycerstwa (pola marcowe, później majowe). Z czasem

uzyskały one większą rangę, pretendując do decydowania o kierunku polityki państwa.

Drugie miały mniejsze znaczenie; służyły do rozstrzygania spraw aktualnych i

przygotowywania kwestii, które miały rozpoznać zebrania wiosenne.

Skład i kompetencje kolegiów nadwornych nie były ściśle określone. Zasadniczo posiadały one głos doradczy. Przyjęte na nich stanowisko formalnie nie wiązało króla, jakkolwiek ten bardzo się z nim liczył. Zebrania współdecydowały również o ustawodawstwie, polityce zagranicznej i sądownictwie. W przyszłości na tych wzorach oparły się rady królewskie.

W Anglii zebranie możnowladców nazywano zgromadzeniem wita-nów (witenagemot). Jego skład nie był ściśle określony, gdyż o powoływaniu jego członków decydował król. Zwyczajowo wchodzili do niego: król i jego rodzina, wysocy urzędnicy kościelni (arcybiskupi, biskupi i opaci), najwyżsi dygnitarze i urzędnicy królewscy (eldormani) oraz możnowładcy (tanowie). Ich liczba wahała się od 30 do 100. Zebraniom przewodniczył król.

3.Urzędnicy nadworni

Struktura urzędów nadwornych zależała od konkretnego państwa. 130 Wśród dawnych

sprzymierzeńców dominowały wzory rzymskie, w pozostałych uwzględniano wcześniejsze

tradycje szczepowe. Pierwsza tendencja reprezentowana była najwyraźniej w państwie

Ostrogotów. Urzędnicy nadworni nosili tutaj tytuły i posiadali kompetencje niemalże

identyczne jak w Rzymie. Najwyższymi urzędnikami byli: minister dworu (magister

officiorum), ale bez kompetencji wojskowych, kanclerz (que-stor palatii) i minister

skarbu. Nowo utworzonym urzędem był minister majątku królewskiego (comes patrimonii).

W państwie Franków i Longobardów na urzędy powoływano prawie wyłącznie starszych członków drużyny królewskiej. W państwie frankońskim najważniejszym urzędnikiem był majordomus (maior domus regis). Pełnił on funkcje zastępcy króla i jego głównego doradcy oraz rządy w państwie w okresie małoletniości lub niedołężności władcy. Znaczenie i pozycja ;i rzędu majordoma z czasem stała się tak wielka, że wymusili oni na królach najpierw dożywotność, a następnie dziedziczność urzędu. Od 678 r. majordomowie (Pepin z Heristalu) sprawowali już faktyczną władzę w państwie. W 751 r. majordom Pepin Mały zdetronizował Merowingów i utworzył własną dynastię. Jedną z pierwszych jego decyzji było zlikwidowanie urzędu i podzielenie jego uprawnień między różnych dygnitarzy. Z innych urzędników nadwornych należy wymienić: cześnika (zawiadywał piwnicami i winnicami królewskimi), marszałka (sprawował nadzór nad stajniami), skarbnika (zarządzał dochodami i wydatkami) oraz stolnika (nadzorował funkcjonowanie dworu). Z czasem do obsługi administracji dworskiej utworzono kancelarię królewską. Za Merowingów kierowali nią referendarze. Do ich zadań należało sporządzanie dokumentów i pism królewskich. Oprócz wymienionych na dworze funkcjonowało wielu niższych urzędników. Podobna do frankońskiej była organizacja administracji centralnej u Longobardów.

W Anglii do głównych urzędników nadwornych należeli komornik (zarząd dworu), stolnik i marszałek. Za panowania w Anglii królów duńskich (pierwsza połowa XI w.) większe znaczenie uzyskał również koniuszy. Sprawowanie urzędów dworskich opierało się na systemie pałacowo--domenialnym. Oznaczało to, że osoby zajmujące się rozmaitymi działami zarządu dworu i majątku panującego pełniły jednocześnie funkcje państwowe, administracyjne i sądowe. Nazwy większości urzędów wywodziły się od wykonywanych czynności.

§ 3. Ustrój polityczny

I. Idee uniwersalne

1. Godność cesarska. Cezaropapizm

1. Cesarz wschodniorzymski (bizantyjski)

Naturalną kontynuacją imperium rzymskiego było cesarstwo wscho- 164 dniorzymskie, zwane też cesarstwem Romąjów albo Bizancjum. Istniało ono w latach 395-1453. Na jego czele stał cesarz, noszący od VII w. grecki tytuł basiłeus. Był on władcą absolutnym. Z tej racji uznawano go za źródło prawa, najwyższego sędziego, zwierzchnika administracji i naczelnego wodza.

Cesarz był też głową wspólnoty chrześcijańskiej, namiestnikiem Boga na ziemi. Jeden był Bóg na niebie i jeden cesarz na ziemi - jego zastępca dla rozstrzygania spraw doczesnych, noszący tytuł „trzynastego apostoła" lub „równego apostołom".

Władza cesarska była uniwersalna i imperialna. Obejmowała cały 165 świat i wszystkich chrześcijan. Podlegali jej wszyscy władcy, tworzący wielką rodzinę pod przewodnictwem cesarza. Najwięksi z nich byli jego braćmi (cesarze frankońscy, później niemieccy), inni synami lub krewnymi. Cesarz był też głową Kościoła, zaś wspólnota religijna chrześcijan była równoznaczna ze wspólnotą państwową. Podlegało mu 5 patriarchów Kościoła chrześcijańskiego. Zwoływał on ich konsylium, któremu przewodniczył, a podjętym na nim uchwałom nadawał moc obowiązującą, wymuszając dla nich posłuszeństwo. Tak pojmowana cesarska zwierzchność nad Kościołem wschodnim utrzymała się aż do upadku Bizancjum w 1453 r.

Dużo trudniej ideologię imperialną było realizować w stosunkach świeckich. W polityce zewnętrznej powstały bowiem konkurencyjne cesarstwa i królestwa zachodnioeuropejskie, skutecznie rywalizujące o dominację ideologiczną i polityczną w świecie. Również w stosunkach wewnętrznych pozycja cesarza słabła, rozpływając się w walkach o władzę. Niemały wpływ na to miało nieutrwalenie się w Bizancjum zasady dziedziczności tronu. Podstawą formalną była bowiem zawsze elekcja cesarza przez Senat, wojsko i lud. Rządy elekcyjnego cesarza trwały dopóty, dopóki Bóg się od niego nie odwrócił i nie cofnął mu delegacji do sprawowania władzy. W praktyce opieka boska kończyła się wraz z przewrotem pałacowym. W rezultacie na 88 cesarzy wschodnich zaledwie 37 zmarło śmiercią naturalną.

B. Cesarz frankoński (karoliński)

Dominację i imperialną pozycję cesarzy wschodniorzymskich poważnie naruszyło przyjęcie w 800 r. przez Karola Wielkiego korony cesarskiej z rąk papieża Leona III. Akt koronacji był dla Karola dużym zaskoczeniem, z którego nie krył on zresztą swego

niezadowolenia. Jego marzenia o cesarstwie uniwersalnym były bowiem całkowicie odmienne. Zamierzał bowiem poślubić cesarzową Irenę - władczynię Bizna-cjum, łącząc oba imperia pod swym zwierzchnictwem. Ta przedwczesna koronacja, dokonana bez zawarcia stosownego porozumienia między zainteresowanymi władcami, spotkała się z jak najgorszym przyjęciem ze strony Bizancjum, doprowadzając do wojny. Tytuł cesarski Karola Wielkiego został uznany ostatecznie przez Konstantynopol dopiero w 812 r. Akt ten sankcjonował nowy

porządek w świecie chrześcijańskim. Odtąd miał on posiadać 2 niezależnych od siebie

cesarzy - wschodniego i zachodniego.

Koronacja cesarska Karola Wielkiego poszerzyła koncepcję władzy monarszej władców frankońskich, która została odtąd związana z religią.

Ich państwo nabrało charakteru imperium chrześcijańskiego. Koronacja papieska,

nawiązująca do sakry królewskiej przekazanej przez tradycję Starego Testamentu, była

bowiem aktem liturgicznego pomazania, przyjętym zresztą później przez wszystkich

monarchów średniowiecznych. Cesarze zaczęli się też tytułować władcami z Bożej łaski (Dei

gratia). Oznaczało to ustalenie ich władzy jako funkcji wykonawczej powierzonej

bezpośrednio przez Boga, pozwalając na uznanie się przez Karola Wielkiego za obrońcę i

patrona religii chrześcijańskiej oraz Kościoła. Z racji tak sprawowanego zwierzchnictwa

cesarz mianował dostojników kościelnych, czuwał nad moralnością duchowieństwa,

organizował akcje misyjne, walczył zbrojnie z pogaństwem, rozstrzygał spory o zasady

wiary itp. Realizując te zadania, musiał jednak działać zgodnie z prawem boskim, które

go ograniczało i uzasadniało wystąpienia przeciwko jego władzy (prawo oporu). Pierwotnie

nie miało to większego znaczenia, lecz z czasem Kościół stworzył z tej zasady silną broń

do zwalczania niewygodnych dla siebie monarchów, nakładając na ich osoby klątwę kościelną (ekskomunikę), pozbawiającą ich władzy i stawiającą poza nawiasem społeczeństwa chrześcijańskiego.

Koronacja Karola Wielkiego była aktem całkowicie politycznym. Kiedy jednak już się

dokonała, cesarze frankońscy zaczęli z nową godnością wiązać szeroką koncepcję panowania

nad światem chrześcijańskim. Ukształtowała się w związku z tym teoria uniwersalnej władzy

cesarskiej jako zwierzchniej władzy świeckiej nad całym światem chrześcijańskim.

Natomiast w dziedzinie władzy duchownej zwierzchnictwo takie należało do osoby papieża.

Podział ten przygotował grunt dla przyszłego sporu między cesarstwem a papiestwem o

prymat w świecie chrześcijańskim.

3. Cesarz niemiecki

Karolińska teoria uniwersalna wygasła po 888 r., wraz z ostatecznym rozpadem

cesarstwa frankońskiego. Podjęli ją ponownie w drugiej połowie X w. władcy niemieccy. W

962 r. król niemiecki Otton I, przyjmując z rąk papieża Jana XII rzymską koronę

cesarską, związał ją do 1806 r. z I Rzeszą. Królowie niemieccy zaczęli się tytułować

cesarzami, a ich państwo zaczęto nazywać cesarstwem. Odnowione cesarstwo zachodnie stało się odtąd, obok Bizancjum, najważniejszą strukturą ustro-jowo-polityczną średniowiecznej Europy.

Koronacja Ottona I na cesarza stworzyła nową sytuację polityczną 168 w Europie. Powstało ogromne państwo, które nawiązywało do tradycji imperium rzymskiego. Jego granice, licząc narzucone innym państwom zwierzchnictwa lenne, wychodziły daleko poza germański zasięg etniczny monarchii karolińskiej. Ambicją Ottona I stało się bowiem podporządkowanie sobie całego świata chrześcijańskiego. Zamiar ten kontynuowali jego następcy Otton II i Otton III. W związku z tym uniwersalizm cesarski przez nich prezentowany nazwano ottońskim, w odniesieniu do późniejszej doktryny nazywanej cesarskim uniwersalizmem niemieckim.

Od Ottona I cesarz występował jako symbol jedności europejskiej. Był władcą wielu krajów i ludów, sukcesorem imperium rzymskiego. Podporządkowana mu też została władza duchowna reprezentowana przez papieża, który mógł być ordynowany dopiero po uprzednim złożeniu cesarzowi przysięgi wierności. Aby nie prowokować konfliktu z cesarstwem wschodnim, późniejszy Otton II poślubił w 972 r. księżniczkę bizantyjską Teofano. Było to

równoznaczne z podziałem wpływów obu cesarstw na obszarze Italii. Plany cesarstwa

uniwersalnego kontynuował Otton III, który od 995 r. przejął władzę z rąk regentki.

Wychowany w kulcie imperium rzymskiego i cesarstwa ottońskiego, stworzył wizję państwa

ogólnoeuropejskiego. Jego ośrodek władzy miał znajdować się w Italii. Równe z nią prawa

miały posiadać 3 kolejne człony: Germania, Galia i Słowiańszczyzna. Do nich wszystkich w

późniejszym czasie miało być dołączone Biznacjum. Władza najwyższa w tym uniwersalnym

imperium miała należeć do cesarza, obejmując zarówno sprawy świeckie, jak i duchowe,

przy czym pomocnikiem cesarza w tych ostatnich miał być papież.

Następcy Ottona III zerwali z takimi wizjami. Ich głównym zadaniem stało się jak

największe wzmocnienie Rzeszy, kosztem innych państw. Jednoczesna realizacja tych planów

na kierunku wschodnim (Słowianie) i południowym (Italia) nie była jednak możliwa bez

wplątania się Niemiec w długotrwałe wojny z sąsiadami. W sumie cesarze, poza koroną

niemiecką i cesarską, zdołali pozyskać królewskie korony Włoch, Burgundii i przejściowo

Sycylii, narzucić trwale bądź przejściowo zwierzchnictwo lenne niektórym państwom

słowiańskim, wreszcie też roztoczyć swą opiekę nad zakonem krzyżackim w Prusach i

Inflantach. Tytuł cesarski dla tych zdobyczy był bowiem znakomitym uzasadnieniem,

ułatwiającym ekspansję terytorialną.

Teoria imperialna cesarstwa niemieckiego była połączeniem argumentów religijnych,

historycznych i prawnych. Cesarstwo zaczęto początkowo uważać za cesarstwo rzymskie

(Imperium Romanum) i chrześcijańskie (Imperium Christianum), zaś cesarzy za panów świata (dominus mundi), a od połowy XII w. (Fryderyk I Rudobrody) za Święte Cesarstwo Rzymskie (Sacrum Imperium Romanum). Dla uzasadnienia ich władzy sięgnięto do argumentów podkreślających pochodzenie władzy cesarza od samego Boga, którego był on namiestnikiem w całym świecie chrześcijańskim. W konsekwencji skoro był tylko jeden Bóg, jedno państwo boże, jeden też musiał być cesarz, bo taki był porządek boży. Dla uzasadnienia tej tezy pomocniczo posługiwano się argumentami historycznymi. Najważniejszym z nich było uznanie cesarstwa niemieckiego za schedę dziedziczną po cesarstwie rzymskim, którą należało kontynuować i naśladować. Mocnego wsparcia teorii uniwersalnej udzieliło również prawo rzymskie, zwane „prawem cesarskim". Cesarze uznali się bowiem za jedyne źródło prawa i sprawiedliwości. Fakt ten miał dodatkowo uzasadniać absolutny zakres władzy

przysługującej monarsze. Obejmować ona miała wszystkich ludzi, w tym papieża i innych

monarchów. Wynikały z niej należące wyłącznie do cesarza prerogatywy: nadawania koron,

mianowania na najwyższe dostojeństwa świeckie i duchowne, rozpatrywania odwołań od

wszystkich wyroków wydanych w ramach imperium, zakładania uniwersytetów, wyzwalania,

nakładania podatków bez zgody stanów itp.

Zmierzch uniwersalizmu cesarskiego zapoczątkował spór z uniwersalizmem papieskim, który zainicjował słynny zatarg między cesarzem Henrykiem IV a papieżem Grzegorzem VII w 1076 r. Upadku władzy cesarskiej dopełniło wielkie bezkrólewie w drugiej połowie XIII w. Ich uniwersalizm skończył się wtedy, przechodząc do historii. W XVI w. cesarze zaprzestali nawet wypraw koronacyjnych do Rzymu. Cesarstwo rzymskie stało się już tylko „Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego" i takim też pozostało do końca swego istnienia w 1806 r.

II. Władza cesarska i królewska

1. Zakres władzy

Władza królewska we wczesnofeudalnych monarchiach lennych była nominalnie silna.

Dotyczyło to zwłaszcza władców karolińskich, jak i angielskich oraz sycylijskich.

Utrzymywali ją również przez długi czas królowie niemieccy. Zdarzały się jednak okresy w

historii tych państw, że wyraźnie ona słabła, nosząc charakter czysto formalny. Jako

jedyni rządy osobiste sprawowali właściwie królowie sycylijscy, zwłaszcza Roger II i

Fryderyk II.

Nie zmienił się dotychczasowy charakter władzy. Państwo nadal pozostawało monarchią patrymonialną - rzeczą prywatnoprawną. Władza królewska rozciągała się na następujące dziedziny: ustawodawczą, wykonawczą, sądowniczą i wojskową. Monarcha czuwał również nad zabezpieczeniem pokoju królewskiego, zapewniającego bezpieczeństwo publiczne. Z wyjątkiem Rzeszy władza królewska miała też silne podstawy finansowe.

W państwie frankońskim, począwszy od 789 r., Karol Wielki przywrócił zwyczaj odbierania

od ludności przysięgi wierności. Zobowiązani ją byli składać wszyscy wolni, półwolni i

niewolni, począwszy od 12. roku życia. W 802 r., po koronacji na cesarza, zażądał nawet,

aby ludność przysięgę wierności złożyła mu powtórnie. Zwyczaj ten utrzymał się też za

jego następców. Podobnie było w normandzkiej Anglii, gdzie obowiązek składania przysięgi

wiernopoddańczej wprowadził w Salisbury Wilhelm Zdobywca, a egzekwowali go kolejni

królowie, oraz w innych państwach.

2. Następstwo tronu

Kwestia następstwa tronu była unormowana rozmaicie. W monarchii 171 karolińskiej ustaliła

się zasada dziedziczności, z utrzymaniem podziału państwa między synów. Jej realizacja

doprowadziła ostatecznie do rozpadu imperium frankońskiego, zapoczątkowanego w 843 r., a

utrwalonego w 888 r. Wraz z osłabieniem władzy ostatnich Karolingów na obszarze

późniejszej Francji trwała, aż do wymarcia tej dynastii (987), rywalizacja dynastyczna

między Karolingami a Robertynami, a tron w zasadzie stał się elekcyjny, przechodząc z rąk

jednego rodu do drugiego. Nieco lepsza sytuacja była na terenie państwa niemieckiego,

gdzie dynastia frankońska rządziła do wygaśnięcia w osobie Ludwika Dziecię (911).

Po wymarciu Karolingów tron niemiecki stał się elekcyjny. Reguły elekcji nie były jednak

jasne. Początkowo faktycznego wyboru dokonywali możnowładcy świeccy i duchowni. W X w. doszło jednakże do próby wykształcenia się elekcji połączonej z desygnacją za życia

następcy, a nawet jego wyborem. Doprowadziło to do przyjęcia zasady, że prawo do tronu

przysługuje synowi króla, a elekcja powinna być dokonywana w obrębie rodu królewskiego. W ten sposób Niemcami rządziły pierwotnie całe dynastie: saska (919-1024), salicka

(1024-1125) i szwabska (1138-1250), aż do usunięcia tej ostatniej przez papieża Innocentego

IV.

W normandzkiej Anglii początkowo ścierała się zasada elekcyjności w obrębie rodu z

dziedzicznością tronu. Po śmierci Wilhelma Zdobywcy górę wzięła pierwsza tendencja,

jakkolwiek na tron wybrano kolejnych jego synów (Wilhelm II, Henryk I). Jednakże już

plany dynastyczne Henryka I zakończyły się fiaskiem, gdyż feudałowie odmówili wyboru

jego córki Matyldy, zamężnej z Gotfrydem Plantagenetem, desygnując na tron jego

siostrzeńca - Stefana I. Rozpoczął się okres anarchii zakończonej porozumieniem między

Stefanem I a Henrykiem Andegaweńskim - synem Matyldy, na mocy którego ten ostatni, po

śmierci Stefana, rozpoczął w 1154 r. kilkuwiekowe dziedziczne rządy dynastii

Plantagenetów.

W Portugalii tron był od samego początku (1143) dziedziczony w dynastii burgundzkiej. Po

śmierci Ferdynanda l w 1383 r., ostatniego z rodu, rozpoczął się w państwie okres

interregnum, po którym na króla proklamowany został na zebraniu Kortezów w 1385 r. mistrz

zakonu Avis - Jan I, rozpoczynając nową dynastię. Zakończyła się ona na panowaniu Jana

II w 1495 r., który na swego następcę wyznaczył młodszego brata królowej - Emanuela,

zapoczątkowując w ten sposób dynastię Avis - Baja.

W Królestwie Sycylii obowiązywała początkowo elekcyjność w obrębie rodu królewskiego. Po wymarciu linii męskiej Hautevillów tron przeszedł w 1189 r. na córkę Rogera II, zamężną z cesarzem Henrykiem VI, który wprowadził zasadę dziedziczności. Ostatnim Staufem na

tronie sycylijskim był zmarły w 1254 r. Konrad IV.

W Szwecji tron elekcyjny utrzymywał się przez cały okres średniowiecza. Kandydatura

elekta była rozpatrywana najpierw na wiecach dzielnicowych, a następnie wnoszona na wiec

ogólnopaństwowy, który zbierał się pod Uppsalą. Po wyborze król, stojąc na uświęconym

kamieniu, przyjmował od zebranych przysięgę wierności. Następnie dokonywał

symbolicznego objazdu kraju. Obrzęd ten nazywano drogą Eryka.

W Norwegii pierwsi władcy, począwszy od Harolda Pięknowłosego (900-930), byli obwoływani i zatwierdzani przez najważniejsze zgromadzenie w państwie, tzw. 0yrating, a niekiedy też i przez inne zgromadzenia lokalne. W 1163 r. podjęto wprawdzie uchwałę o

wprowadzeniu dziedziczności tronu na zasadzie primogenitury, lecz nie weszła ona w życie.

Odbyła się wtedy jedynie pierwsza w dziejach Norwegii oficjalna koronacja władcy na

króla. Do sprawy powrócono w 1260 r., uznając ostatecznie dziedziczność tronu w oparciu

o primogeniturę. W razie wymarcia dynastii miano odtąd zwoływać ogólnopaństwowe

zgromadzenie, dokonując elekcji króla spośród przedstawionych mu kandydatów. W latach

1273 i 1302 ustawę tę uzupełniono, dopuszczając do dziedziczenia córki królewskie i ich

synów. W oparciu o tę zasadę w 1319 r. tron Norwegii objął Magnus Eriksson - król

Szwecji.

W Danii tron był pierwotnie elekcyjny, a o następstwie decydował wiec. Przy wyborze

trzymano się z reguły osób pochodzących z rodu królewskiego. W 1170 r., jeszcze za życia

Waldemara I, dokonano koronacji jego syna Knuda. Była to pierwsza koronacja kościelna w

dziejach państwa, oznaczając jednocześnie wprowadzenie dziedziczności tronu. Utrzymała

się ona do 1250 r., kiedy to tron ponownie stał się elekcyjny.

W Rusi Kijowskiej następstwo tronu wielkoksiążęcego również nie było początkowo

określone, z reguły przechodząc na najstarszego syna. Nowy porządek dziedziczenia

wprowadził dopiero Jarosław Mądry w 1054 r., doprowadzając do rozdrobnienia państwa.

3. Ograniczenia władzy królewskiej na rzecz możnowładztwa. Przywileje

W państwie frankońskim wzmocniona za panowania Karola Wielkie- 172 go władza królewska, już za jego syna Ludwika Pobożnego, a zwłaszcza jego wnuków, uległa poważnemu osłabieniu. Równolegle wzrosło znaczenie możnowładztwa, wobec którego królowie szli na coraz większe ustępstwa. Odbywało się to w drodze zawieranych układów, jak i ustawodawstwa królewskiego (kapitularzy). W państwie zachodniofrankońskim Karol Łysy już z chwilą objęcia tronu w 843 r. zobowiązał się bowiem nie pozbawiać feudałów urzędów inaczej niż na podstawie wyroku sądowego, z kolei w 865 r. zezwolił możnym na udzielanie sobie instrukcji, do których miał się stosować, wreszcie w 877 r. wprowadził dziedziczność urzędu hrabiego.

W Rzeszy wyraźne wzmocnienie władzy królewskiej, kosztem uprawnień władców szczepowych, nastąpiło za panowania Ottona 1. Stan taki utrzymał się aż do 1180 r., kiedy to nastąpiła likwidacja księstw szczepowych i powstanie księstw terytorialnych. Buntujący się

przeciwko cesarzowi Fryderykowi I - ostatni szczepowy książę saski i bawarski - Henryk

Lew został odsunięty od swych posiadłości, które rozdzielono między wasali korony,

zgodnie z obowiązującą zasadą przymusu lennego, nie pozwalającą na ich włączenie do

domeny cesarskiej. Władcy nowo utworzonych księstw terytorialnych przystąpili odtąd do

walki o przywileje, większą niezależność i osłabienie władzy królewskiej. Podsumowaniem ustępstw cesarzy były wielkie przywileje wydane na rzecz możnowładztwa przez Fryderyka II w latach 1220 i 1232, w których monarcha zrzekł się większości swych uprawnień, zwłaszcza skarbowych i sądowych.

§ 3. Ustrój polityczny

I. Władza królewska

1. Francja

A. Zakres władzy

Władcy francuscy występowali w dwojakiej roli: króla (rex) i księcia (dux) Franków.

Różniło te tytuły to, iż z pierwszego wykonywali swe uprawnienia w stosunku do całego

państwa, zaś z drugiego jedynie w granicach własnej domeny.

Jako rex Francorum monarchowie francuscy uznawali się za spadkobierców władców

frankońskich. Szczególną pozycję dawała im sakra królewska, uprawniająca ich do używania

tytułu „z łaski Boga" (Dei gratia). Akt koronacji dokonywany był w katedrze w Reims.

Obrzęd ten przyznawał stanowisku króla moc boską, wzmacniając tym samym jego pozycję

świecką. Rangę królów Francji podnosiła dodatkowo ich niezależność zarówno w stosunku do cesarza, jak i papieża.

Uprawnienia królów Francji sprowadzały się do: najwyższego zwierzchnictwa lennego, utrzymywania pokoju publicznego w państwie, sprawowania najwyższego sądownictwa i dowództwa wojskowego oraz wykonywania obowiązków głowy państwa.

Król był najwyższym zwierzchnikiem lennym, suzerenem. Z tej racji stał na czele

hierarchii lennej, przez co formalnie podlegały mu wszystkie jej stopnie. Faktycznie jego

zwierzchnictwo obejmowało bezpośrednich wasali korony, gdyż w stosunku do niższej

struktury lennej jego uprawnienia ograniczała zasada „wasal mego wasala nie jest moim

wasalem".

Władcy wykorzystywali jednak przepisy prawa lennego umożliwiające im

przejmowanie lenn bezdziedzicznych i skonfiskowanych, roszczenie praw dziedziczenia na

kobiety oraz wyrażania zgody na ich alienację, czym doprowadzili do faktycznego

zjednoczenia Francji i stworzenia państwa jednolitego.

Ważnym obowiązkiem monarchy było też zapewnienie porządku publicznego wewnątrz

państwa. Przeszkodą do tego było rozpowszechnione w okresie rozdrobnienia feudalnego

pozasądowe rozstrzyganie sporów, zwłaszcza lennych. Odbywało się to przez dochodzenie

sprawiedliwości w drodze wojen prywatnych. Prawo do ich prowadzenia wynikało bo¬wiem z ustroju lennego i przysługiwało każdemu feudałowi. Jego częsta realizacja doprowadziła

jednak do spustoszenia kraju, pogłębiania się chaosu, a tym samym i do spadku autorytetu

władzy królewskiej. Z pomocą kro łowi w zwalczaniu wojen prywatnych przyszedł Kościół. Za jego to sprawą wprowadzono w XI w. 2 instytucje, które łagodziły, a nawet przeciwdziałały ich skutkom. Były to pokój boży (pax Dei) i rozejm boży (treuga Dei). Pierwszy brał pod ochronę prawa osoby nieprowadzącej wojen, np. duchownych, oraczy, zaś drugi zabraniał ich wszczynania i prowadzenia w dni szczególnie uroczyste, np. Wielkanoc, Boże Narodzenie, aż w końcu we wszystkie dni z wyjątkiem czasu od poniedziałku wieczór do środy rano. Naruszenie ustanowionych zakazów groziło ekskomuniką kościelną i postawieniem przed trybunałem pokoju. Z czasem inicjatywę Kościoła zaczęło wspierać odgórne ustawodawstwo królewskie. Zapoczątkowało je ustanowienie zabezpieczenia i kwarantanny, zmuszającej do odczekania 40 dni od wypowiedzenia wojny do rozpoczęcia działań. Wreszcie Ludwik IX wprowadził w 1258 r. ogólny zakaz prowadzenia wojen prywatnych. Nie był on zresztą specjalnie skuteczny, gdyż ostatnie wojny zanikły dopiero w XV w.

Jako głowa państwa król prowadził politykę zagraniczną Francji. Znajdowała ona pełną akceptację ze strony prawie całej struktury lennej. Jej głównym założeniem było podkreślenie całkowitej niezależności monarchy w stosunku do uniwersalistycznych teorii papiestwa i cesarstwa. Wyrażała j ą maksyma „król jest cesarzem w swym królestwie". Podkreślała ona niezależność i suwerenność władzy królów francuskich od cesarzy niemieckich oraz określała zakres uprawnień monarszych na równi

z cesarskimi. Jej uzupełnieniem było głoszenie idei podległości Kościoła krajowego władzy świeckiej. Wywołało to w końcu słynny spór Filipa IV Pięknego z papieżem Bonifacym VIII, zakończony pełnym sukcesem króla i podporządkowaniem papiestwa Francji w XIV w. (niewola awiniońska). Istotnym elementem polityki zagranicznej monarchy było też sprawowanie przez niego naczelnego dowództwa nad armią. Atrybut ten pozwolił, w rezultacie na ogół zwycięskich dla Francji wojen, doprowadzić do zjednoczenia państwa.

Jako dux Francorum władcy francuscy wykonywali swą władzę w ramach własnej domeny prywatnej. Obejmowała ona pierwotnie włości Kapetyngów skupione wokół Paryża i Orleanu (Il-de-France), jak i ziemie przyłączone do nich później. Na tym terytorium sprawował on władzę podobną do każdego z feudałów senioralnych. Nie uznawał jedynie nad sobą niczyjej zwierzchności lennej.

B. Następstwo tronu

W drugiej połowie IX w. zaczęła we Francji uzyskiwać przewagę zasada elekcyjności tronu, wypierając skutecznie jego dziedziczność. Skład kolegium elekcyjnego nie był nigdy ściśle określony, ale w praktyce wyboru dokonywali możnowładcy świeccy i duchowni. W 98-7 r. powołali oni na tron Hugona Kapela. Ten, dążąc do utrzymania korony w swym rodzie, jeszcze za własnego panowania zdołał przeforsować wybieranie następcy tronu jeszcze za życia panującego króla. Z reguły był nim najstarszy syn. Utorowało to drogę systemowi desygnacji.

Ostatnim desygnowanym królem był Filip II August (l 180-1223). Od niego tron stał się dziedziczny. Obejmował go, zgodnie z zasadą primogenitury, najstarszy syn i jego potomstwo. W razie jego braku tron przechodził na kolejnych braci i ich następców. Kobiety od sukcesji były wyłączone. W razie małoletniości władcy rządy sprawował regent ustanowiony przez zmarłego króla. Z jego braku na stanowisko regenta powoływano osobę, która zgodnie z prawem lennym i prywatnym dziedziczyłaby po nim koronę, a więc była najbardziej uprawniona do sprawowania opieki.

2. Konfederacja Rzeszy Niemieckiej

1. Zakres władzy

Po 1250 r. następował stopniowy upadek władzy królewskiej w Niemczech. Równoległym zjawiskiem był zmierzch uniwersalizmu cesarskiego. Ostatnim cesarzem, który starał się go utrzymać, był Henryk VII Bawarski (1327). Koronacji na cesarza dokonywał w Rzymie papież. Po upadku uniwersalizmu cesarze coraz rzadziej jednak podejmowali tam wyprawy koronacyjne. Wreszcie po 1520 r. (Karol V) ceremoniału tego zaniechano.

Koronacja na króla Niemiec odbywała się najpierw w Akwizgranie. Od XVI w. dokonywano jej najczęściej we Frankfurcie nad Menem. Ceremonię przeprowadzał prymas Niemiec - arcybiskup Moguncji.

Władza króla niemieckiego na terenie Rzeszy był niewielka i ciągle ograniczana. Z uprawnień wyraźnie zastrzeżonych dla władcy (iura cesarea reservatd) wymienić należy: reprezentowanie państwa na zewnątrz, sprawowanie najwyższego zwierzchnictwa lennego, podejmowanie inicjatywy ustawodawczej, zwoływanie Sejmu Rzeszy (do 1663 r.), zatwierdzanie ustaw uchwalonych przez Sejm Rzeszy, legitymowanie dzieci nieślubnych, przyznawanie pełnoletności nieletnim oraz udzielanie moratorium na długi. Pozostałe swe kompetencje cesarze wykonywali wspólnie z Sejmem Rzeszy (iura comitialid) lub elektorami (iura cesarea limitata), którzy udzielali im swej akceptacji, wystawiając listy zgody.

Od Karola V (1519) każdy nowo wybrany cesarz musiał przyjmować i zaprzysięgać kapitulacje wyborcze. Zawierały one warunki, jakich cesarz zobowiązywał się dotrzymywać w okresie swego panowania. Od XVIII w. kapitulacje nabrały charakteru stałego.

B. Elekcja króla

Zasady elekcji zostały ostatecznie ustalone w 1356 r. Normowała

je Złota bulla, ustawa cesarza Karola IV, regulująca wybór króla niemieckiego. Dokonywało go we Frankfurcie nad Menem grono 7 elektorów - 4 świeckich i 3 duchownych. Byli nimi: król czeski, margrabia brandenburski, książę saski, palatyn Renu oraz arcybiskupi Moguncji,

Trewiru i Kolonii. Skład ten wywołał ostre protesty, zwłaszcza ze strony pominiętych książąt Austrii i Bawarii. W XVII w. liczba elektorów wzrosła do 9, powiększając się o władców Bawarii (1623) i Hanoweru (1692). Ostatecznie, po zjednoczeniu Bawarii i Palatynatu (1777) pozostało ich 8.

W okresie bezkrólewia władza znajdowała się w rękach 2 wikariuszy cesarstwa. Byli nimi dla obszaru prawa frankońskiego palatyn Renu, zaś dla prawa saskiego książę saski.

3. Hiszpania

Władza królewska w państwach tworzących późniejszą Hiszpanię

oparta była na autorytecie wodza posiadającego szerokie uprawnienia. Stan

taki wynikał z wielowiekowej wojny z okupującymi Półwysep Iberyjski Arabami. Do króla należało przede wszystkim naczelne dowództwo wojskowe, zwierzchność lenna, a ponadto sprawowanie najwyższego sądownictwa i administrowanie krajem.

Władcy państewek hiszpańskich (Kastylii, Aragonu, Barcelony itp.) władzę swą wywodzili z praw przyrodzonych (sehorio natural). Część z nich uzyskała sakrę królewską, reszta tytułowała się książętami i hrabiami. Alfons VI - król Leonu, jako pierwszy, począwszy od 1077 r., zaczął się nazywać totius hispaniae imperator, chcąc podkreślić swe roszczenia nad całym Półwyspem Iberyjskim.

4. Ruś Kijowska

1. Zakres władzy

Rozpad państwa kijowskiego spowodował stopniowe ograniczanie sil- 202 nej przedtem władzy wielkoksiążęcej, która słabła na rzecz uprawnień książąt dzielnicowych. W końcu stosunek książąt dzielnicowych do wielkiego księcia nabrał charakteru stosunku wasala („młodszego brata") do suzerena („starszego brata"). Rezultatem tego było przejęcie przez książąt dzielnicowych, w ramach swego władztwa, najwyższych uprawnień sądowych, wojskowych i administracyjnych oraz prowadzenie samodzielnej polityki zagranicznej. W zależności od panujących w poszczególnych księstwach stosunków gospodarczo-politycznych rozwinęły się 3 podstawowe typy określające zakres władzy książęcej: jedynowładztwo (np. księstwo włodzimiersko-suzdulskie), współrządy księcia z bojarami (np. księstwo halicko-wołyńskie) oraz wykonywanie funkcji wojskowych (republika nowogrodzka i pskowska).

Nominalnie na czele księstw ruskich, od czasów panowania mongolskiego (1240), stał

wielki książę włodzimierski. Tronem tego księstwa formalnie dysponował chan, który

nadawał na sprawowanie w nim władzy specjalny dokument zwany jarłykiem. Upoważniał on

księcia do: sprawowania naczelnego dowództwa wojskowego, utrzymywania stosunków

dyplomatycznych z Ordą, prowadzenia ograniczonej polityki zagranicznej i ściągania

podatków. W rezultacie książęta włodzimierscy tytułowali się książętami całej Rusi.

B. Następstwo tronu

Nowy porządek dziedziczenia tronu ustalił w 1054 r. Jarosław Mądry. 203 Opierał się on na zasadzie senioratu. Zgodnie z nią państwo zostało

podzielone na 5 dzielnic. Najstarszy syn otrzymał we władanie Kijów i Nowogród (Izjasław), a pozostali kolejno Czernichów (Światosław), Perejesław (Wsiewołod), Włodzimierz Wołyński (Igor) i Smoleńsk (Wieczysław). Seniorowi, panującemu w Kijowie, przysługiwała władza wielkoksiążęca oraz zwierzchnictwo nad juniorami. Po śmierci seniora władzę w Kijowie przejmował najstarszy w rodzie. W związku z tym przechodząc do księstwa wyższej rangi musiał władzę w posiadanej przez siebie dzielnicy ustąpić kolejnemu młodszemu. Ten z kolei swe księstwo przekazywał najbliższemu sobie wiekiem. W rezultacie każda zmiana na tronie któregoś z księstw powodowała przesunięcia we

wszystkich księstwach hierarchicznie niższych. Efektem tego były ciągłe wojny domowe

między książętami, walczącymi o tron wielkoksiążęcy i lepsze dzielnice oraz bezustanne przenoszenie się władców z jednego do drugiego księstwa. Doprowadziło to do kompletnego chaosu w państwie. Ostatecznie na zjeździe w Lubeczu (1097) książęta ruscy obalili wprowadzoną przez Jarosława Mądrego zasadę senioratu, ustanawiając dziedziczność poszczególnych dzielnic.

§ 4. Ustrój polityczny

I. Konstrukcja Korony Królestwa

Wraz ze zmierzchem średniowiecza w poszczególnych krajach Europy 256 zaczęły zachodzić głębokie przemiany ustrojowe, polityczne, społeczne, gospodarcze i kulturowe. Podstawową formą państwa stała się monarchia stanowa. Jej prąwno-ustrojowym wyrazem była konstrukcja Korony Królestwa (Corona Regni).

Pojęcie to powstało w Anglii w XII w. W XIII i XIV w. przeniknęło zaś do ustroju wszystkich państw europejskich. Jego istota sprowadzała się do zmiany charakteru państwa z prywatnoprawnego (państwo patrymonialne) na publicznoprawne. Korona, symbol panowania i władzy państwowej, została oderwana od osoby władcy i związana z państwem jako całością. Państwo przestało być rzeczą prywatnoprawną, własnością władcy wykonującego w stosunku do swego terytorium funkcje publiczne, a stało się rzeczą publicznoprawną (res publica), własnością powszechną. Król z prywatnego właściciela państwa stał się jedynie najwyższym w nim urzędnikiem. Jego domena straciła charakter majątku prywatnego, stając się dobrem publicznym, domeną Korony identyfikowaną z całym państwem. Władza królewska przestała się też opierać wyłącznie na stosunkach lennych, zaczynając docierać do całego społeczeństwa. Król współdziałał już bowiem nie tylko ze swymi wasalami, lecz z całym społeczeństwem zorganizowanym w stany. Konstrukcja Korony Królestwa, tworząc pojęcie terytorium niezależnego od monarchy, nadała więc państwu suwerenność wewnętrzną.

Kolejnym etapem było uzyskanie przez nie suwerenności zewnętrznej. Przeszkodą były tutaj dominujące od XI do XIII w. koncepcje uniwersalistyczne, związane ze zwierzchnością nad całym światem chrześcijańskim, a więc zarówno nad władcą, jak i państwem, cesarstwa (cezaropapizm) lub papiestwa (papocezaryzm). Początek temu dali juryści francuscy, głoszący maksymę „król jest cesarzem w swym państwie". Pozwoliło to upowszechnić ogólną zasadę, iż władcy nie podlegają zwierzchnictwu uniwersalnego cesarstwa, posiadając władzę suwerenną, niezależną od nikogo. Spory doktrynalne straciły zresztą rację bytu wskutek faktycznego rozpadu Rzeszy w połowie XIII w. oraz ostrego kryzysu Kościoła w XIV w. i upowszechnienia się w nim koncyliaryzmu, teorii głoszącej zwierzchność soboru nad papieżem. Suwerenność zewnętrzna państwa stała się w ten sposób faktem niepodważalnym.

Pojęcie Korony Królestwa, w którym państwo było oddzielone od osoby monarchy, doprowadziło również do proklamowania zasady niepodzielności i niepozbywalności jego terytorium. W większości krajów wiązało się to z likwidacją pozostałości rozdrobnienia feudalnego, odzyskiwaniem ziem utraconych i zakazem tworzenia trwałych lub nietrwałych oddziałów państwa. Państwo miało pozostać całością, bez uszczupleń terytorialnych. W wielu państwach realizacja tych zasad była potwierdzana osobistymi zobowiązaniami władców, składanymi zwłaszcza przy uroczystościach koronacyjnych.

Konstrukcja Korony Królestwa sprzyjała także wytworzeniu się administracji centralnej i lokalnej państwa. Zaczęły się kształtować ogólnopaństwowe reprezentacje stanowe. Pojawiły się też tendencje do unifikacji i ujednolicenia prawa i gospodarki. Przystąpiono do likwidacji istniejących partykularyzmów. Ideą stało się stworzenie państwa jednolitego, zorganizowanego i spójnego. Droga ku temu była jednak długa i uciążliwa, a dla wielu państw, jak się później okazało, niewykonalna.

Dla zabezpieczenia się ze strony władców umowy z królami i przywileje stanowe zaczęto więc opatrywać klauzulami dopuszczającymi wobec niego czynne prawo oporu. Po raz pierwszy pojawiło się ono w Wielkiej karcie wolności (1215), później Złotej bulli króla Węgier Andrzeja II (1222), następnie w aragońskim Privilegio generał (1283). W XIV w. było ono gwarancją powszechną już we wszystkich państwach.

Symbolem jedności państwa było ustalenie się również stałej stolicy, chorągwi ogólnopaństwowej, godła państwowego itp.

II. Władza królewska

1. Zakres władzy

Władza królewska nabrała w monarchii stanowej pełnego charakteru publicznoprawnego. We Francji dokonało się to przy współudziale wykształconych prawników, tzw. legistów. Byli to urzędnicy pochodzenia szlacheckiego i mieszczańskiego, znawcy prawa rzymskiego. Z tego to właśnie systemu przejęli oni podstawowe koncepcje państwa i władzy królewskiej, starając sieje realizować w praktyce. Ugruntowali oni podstawy władzy królewskiej, opierając ją na przynależnych monarsze atrybutach: najwyższego zwierzchnictwa lennego, źródła wszelkiej sprawiedliwości i suwerenności władzy. Na podstawie tej ostatniej zaczęli nawet głosić przyznanie królom francuskim, na wzór cesarza, władzy absolutnej we własnym państwie.

W Anglii władza królewska została wyraźnie ograniczona postanowieniami Wielkiej karty wolności (1215). Na tle jej przestrzegania doszło : jednak do walk wewnętrznych między monarchą a baronami. Dało to początek upowszechnionej w drugiej połowie XIII w. przez Henryka Bractona tezie, iż król, jak wszyscy inni, nie stoi ponad prawem, lecz jest nim związany. Pogląd ten utrwalił się w kolejnych stuleciach. Spowodowało to dalsze osłabienie władzy królewskiej, głównie na rzecz Parlamentu, który potrafił zdobyć przewagę nad monarchą. Miało to miejsce zwłaszcza w XIV w., kiedy to królowie zobowiązywali się w przysiędze koronacyjnej do przestrzegania i podległości prawom uchwalonym przez Parlament, pod groźbą pozbawienia tronu. O tym, że nie był to pusty zapis, świadczyło złożenie z tronu Edwarda II (1327) i Ryszarda II (1399). Mimo tych ograniczeń uprawnienia monarchy i tak były znaczne. Należały do nich m.in.: prawo wydawania statutów, naczelne dowództwo wojskowe, prowadzenie polityki zagranicznej, mianowanie i odwoływanie urzędników itp.

Rzesza niemiecka nadal pozostawała monarchią elekcyjną. Przepisy zawarte w Złotej bulli z 1356 r. utrzymały się zasadniczo bez zmian do końca jej istnienia (1806). Od 1438 r. korona, prawie nieprzerwanie, znajdowała się w rodzie Habsburgów. Od wyboru Karola V (1519) władzę cesarską ograniczały jednak kapitulacje wyborcze. Zawierały one warunki, jakich każdy nowo wybrany cesarz musiał przestrzegać w okresie swego panowania.

Z królestw Hiszpanii w miarę silna władza królewska utrzymywała się w Kastylii, gdzie Alfons X dążył nawet do uzyskania korony cesarskiej (pokrewieństwo z Hohenstaufami). Natomiast w państwie Aragonu w 1262 r. doszło do podziału państwa, zakończonego dopiero w 1349 r. Od tego czasu władza królewska systematycznie wzrastała. Podobnie było w Portugalii, utrzymującej ścisłe związki dynastyczne z Kastylią.

W Danii, po krótkotrwałym rozdrobnieniu, na posiedzeniu parlamentu (Danehofu) w Kalundborgu w 1360 r. ogłoszone zostało porozumienie między królem Waldemarem IV a poddanymi, określające zakres władzy królewskiej (tzw. Landfreden). Król obiecał im zachować stare prawa i przywileje, zwłaszcza zaś: zwoływać raz w roku Danehof, przestrzegać zasady nietykalności osobistej i majątkowej wszystkich wolnych, zezwalać na odwoływanie się od wyroków sądów królewskich do parlamentu itp. Z kolei poddani w 11 artykułach zobowiązali się przestrzegać prawa, popierać króla w jego ochronie i opiece

nad stanami itp. W związku z tym, że Dania od 1250 r. była monarchią elekcyjną, przyjął się też zwyczaj narzucania nowo wybranym władcom zobowiązań, zwanych haandfaestning. Były one zmienne. Część z nich jednak ustawicznie się powtarzała, należały do nich: elekcyjność tronu, współrządzenie z Radą Królewską, prawo oporu itp.

Podobną rolę, jak porozumienie z 1360 r. w Danii, odegrał wcześniej: w Szwecji przywilej z 1319 r. Jego postanowieniom próbował się przeciwstawić, po dojściu do pełnoletności, król Magnus Eriksson. Przybierająca na sile opozycja zmusiła jednak władcę do pojednania się z Radą Królestwa, czego następstwem był uniwersał z 1346 r., wydany wprawdzie przez króla, ale z woli Rady, w którym Magnus zobowiązał zwracać się o zgodę na nałożenie podatków nadzwyczajnych do przedstawicieli wszystkich stanów oraz gwarantował, że będą one wprowadzane tylko w przypadkach najwyższej wagi, np. wojny. Spokój był jednak krótkotrwały. Magnus został zdetronizowany (1364), a władzę przejął Albrecht III Meklemburski. W 1371 r. wydał on asekurację, jeszcze bardziej ograniczającą władzę króla na rzecz Rady.

W Rosji władza monarsza wzrosła najbardziej w XVI w. Wielcy książęta moskiewscy zaczęli, począwszy od Iwana IV Groźnego (1547), używać tytułu cara (cesarza). Swą władzę określali jako samodzierżawie. Termin ten oznaczał sprawowanie przez carów wszelkiej władzy państwowej, łącznie z prawem do życia i śmierci nad poddanymi. W pełni korzystał z tego zwłaszcza Iwan IV Groźny (1533-1584). Jego bezwzględne i okrutne rządy utrwaliły w Rosji system jedynowładztwa. Do cara należało: prowadzenie polityki zagranicznej, obsadzanie urzędów, zwoływanie soborów ziemskich i pełne kontrolowanie ich działalności itp. W zasadzie była to monarchia absolutna, stąd wyodrębnienie okresu stanowego w ramach jego rządów wynika jedynie z występowania w tym czasie Soboru Ziemskiego i samorządu stanowego. Stan taki trwał jednak tylko do śmierci Iwana IV (1584).

Władza carska, po wymarciu Rurykowiczów, została ograniczona. Wasyl Szujski (1606-1610), który zawdzięczał tron bojarom, jako pierwszy został zobowiązany do zaprzysiężenia feudałom gwarancji nietykalności osobistej i majątkowej. To samo musiał uczynić Michał Romanów (1613). Dało to podstawy do rozwoju monarchii stanowo-przedstawicielskiej, dominującej w pierwszej połowie XVII w. Jej cechą był, typo¬wy dla monarchii stanowej, dualizm władzy królewskiej i stanowej.

2. Następstwo tronu

W 1316 r. zmarł król francuski Ludwik X Kłótnik, który pozostawił po sobie córkę i syna pogrobowca, wkrótce zresztą zmarłego. Nie chcąc puścić córki do dziedziczenia tronu, legiści powołali się przy tym na ais prawa salickiego, wykluczający kobiety od dziedziczenia ziemi, i samym państwa i tronu. Tron przejęli więc kolejno 2 bracia Ludwika. IW 1328 r. wraz ze śmiercią Karola IV najstarsza linia Kapetyngów wymarła. Do korony zgłosiło się dwóch kandydatów - Filip Walezy, kuzyn zmarłego króla z linii bocznej, i Edward III - król angielski, po kądzieli ; wnuk Filipa IV Pięknego. Kandydatura tego ostatniego została odrzucona w oparciu o przywołany wcześniej przepis prawa salickiego, który rozszerzono na potomstwo po matce. Wyłączenie Edwarda III z sukcesji spowodowało, jak wiadomo, wybuch wojny stuletniej. Tron przeszedł zgodnie z zasadą dziedziczenia w linii męskiej, na najbliższego krewnego Filipa VI Walezego. We Francji ugruntował się zatem system agnatyczny następstwa tronu (z wykluczeniem kobiet). W trakcie wojny stuletniej zmieniono jednak zasadę dziedziczenia tronu. Tron w 1422 r. objął niemowlęcy Henryk VI. Tego samego dnia opozycja ogłosiła królem odsuniętego Karola VII. Obrońcy jego praw do tronu sformułowali przy okazji teorię statutową. Zgodnie z nią jedynym dziedzicem korony mógł być, z mocy samego prawa (statutu), wyłącznie najstarszy syn zmarłego władcy (zasada primogenitury). Prawo to nabywał on przez samo urodzenie, a uzyskiwał z chwilą śmierci poprzednika. Nie mógł się go zrzec, zmienić ani przekazać innemu (np. abdykować). Zasada ta uwolniła Francję od bezkrólewia. W razie małoletniości króla regencję sprawowała osoba wyznaczona, zazwyczaj matka. Aby jednak rządy opiekuńcze nie trwały nazbyt długo, w XVI w. granicę pełnoletności króla obniżono z 20 do 14 lat.

W Anglii zasada dziedziczności tronu była już zakorzeniona od XII w. Następca tronu, którym był zgodnie z zasadą primogenitury najstarszy syn, nosił od 1301 r. tytuł księcia Walii. W razie małoletniości lub nieobecności króla regencję sprawowała królowa-matka lub rada regencyjna. Z czasem wyłączne prawo ustanawiania regenta uzyskał Parlament.

W hiszpańskiej Kastylii i związanej z nią dynastycznie Portugalii utrwaliła się zasada dziedziczności tronu na zasadzie primogenitury. Odwrotnie było w Aragonie, gdzie w latach 1262-1349 doszło do podziału państwa. Później jednak i tutaj wprowadzono dziedziczność tronu.

W Danii w 1250 r. przywrócono elekcyjność tronu. Wyboru nowego władcy dokonywał Danehof, zazwyczaj spośród męskiego potomstwa króla. Niektórym jednak władcom udawało się zapewnić powołanie na tron syna jeszcze za swego życia. Wymagało to wydawania na rzecz możnych stosownych przywilejów. Chociażby w 1319 r. po śmierci Eryka Maendveda rządy przejęła Rada Królewska, która zgodziwszy się na elekcję jego brata Krzysztofa II, wymusiła na nim kapitulacje wyborcze na rzecz zarówno państwa, jak i Kościoła, które bardzo wyraźnie ograniczyły uprawnienia monarchy.

W Szwecji tron przez cały okres średniowiecza pozostawał elekcyjny. Nowo wybrany król zobowiązany był do zaprzysiężenia praw, wolności i przywilejów szwedzkich. Natomiast w Norwegii tron przez cały czas był dziedziczony.

W Rosji następstwo tronu nie było pierwotnie ustawowo uregulowane. Opierało się ono na zwyczajowej sukcesji tronu przez syna, a z jego braku - nawet córki. Wśród wielości rodzeństwa przyjmowano porządek starszeństwa. Ostatecznie jednak sukcesora wyznaczał car. Wraz z wygaśnięciem dynastii Rurykowiczów (1598) o powołaniu na tron zaczął decydować Sobór Ziemski. Od 1613 r. wyboru cara dokonywano już w obrębie dynastii Romanowów.

6. SYSTEM LENNY W PAŃSTWA EUROPEJSKICH.

7. INSTYTUCJONALIZACJA PAŃSTWA ZWIĄZKÓW OSOBOWYCH W EUROPIE

8. RADY MONARSZE I RADY PAŃSTWA W PAŃSTWACH EUROPEJSKICH

OKRESU ŚREDNIOWIECZA I CZASÓW WCZESNONOWOŻYTNYCH

Radę Królewską tworzyli nadworni dygnitarze. Obok nich król powoływał na naradę swoich bezpośrednich wasali. Zgromadzenia dygnitarzy i kurii feudalnej nazywano kurią królewską. Kuria miała charakter doradczy, wykonywała też sądownictwo w sprawach , które dotarły w drodze apelacji, między wasalami korony. Wkrótce zaczęto wyróżniać Wielka Rade i Rade Zwyczajną. W miarę rozszerzania się i wzrastającego różnicowania zadań administracyjnych, z kurii zaczęły wyodrębniać się organy przy czym kuria ulegała poważnym przekształceniom. Z kurii angielskiej okresu średniowiecza wywodzą się następujące organa:

1. Exchequer - jako najwyższy organ skarbowy oraz trybunał sadowy do spraw skarbowych, przewodniczył jej kanclerz szachownicy

2. Sąd Lawy Królewskiej i Sąd Spraw Pospolitych

3. Izba Lordów oraz sam Parlament

4. Rada Zwyczajna - nieliczna grupa wyższych urzędników ściśle współpracujących z królem.

Instytucja Rady Królewskiej wywodzi się ze średniowiecznej kurii. Podobnie jak w końcu XIII w. z Rady tej wyodrębnił się parlament i Izba Obrachunkowa, tak i w dalszym rozwoju Rada, w związku z rozbudową aparatu państwowego, przechodziła zmienną ewolucję, która doprowadziła do wykształcenia się czterech sekcji Rady Królewskiej. W składzie Rady Królewskiej główny trzon zaczęły tworzyć elementy urzędnicze, a wiec ministrowie i inne osoby powoływane przez króla. Decyzje były podejmowane nawet, gdy król nie brał udziału w Radzie i nie podlegały rejestracji przez Parlament. Do Rad w XVII w. należały:

• Rada Stron Procesowych ( Rada Prywatna) - stanowiła bezpośrednia kontynuację dawnej Rady Królewskiej. Przewodniczył jej kanclerz, a udział w niej brali 4 sekretarze stanu, arystokraci i 30 radców reprezentujących wszystkie trzy stany. Rada Prywatna pełniła funkcje wyłącznie sądowe. Charakter sądu kasacyjnego ( mogła znieść wyrok najwyższej instancji). Jako instytucja kasacyjna Rada nie rozsądzała danej sprawy, lecz przekazywała ją innemu sądowi. Ponieważ Rada rozpatrywała często spory miedzy jednostkami a władzami administracyjnymi, tworzyła prototyp sądu administracyjnego. Działała również jako trybunał kompetencyjny w wypadku sporu o właściwość sądową miedzy sądami najwyższej instancji

• Rada Stanu, czyli Rada Tajna ( Le Conseil d'Etat d'en Haut) - odgrywała rolę najważniejszą. Przewodniczył jej król, w skład wchodziło kilka osób powołanych przez króla. Członków tej Rady nazywano ministrami stanu. Z czasem, z reguły w Radzie zaczęli zasiadać: sekretarze stanu, kanclerze i generalny kontroler finansów. Rada Stanu zajmowała się najważniejszymi sprawami państwowymi ( polityką zagraniczną, sprawami pokoju i wojny). Przypomina swym kształtem angielski gabinet ministrów z XVIII w.

• Rada Depesz ( Consiles des Depeches) - obradowała pod przewodnictwem króla z udziałem wszystkich ministrów członków Rady Stanu i właściwych ministrów. Przedmiotem jej obrad były sprawy zarządu wewnętrznego, w szczególności zapewnienie współdziałania między sekretarzami, między których rozdzielana była administracja wewnętrzna

• Rada Finansowa - zajmowała się sprawami finansów państwowych. Główną rolę odgrywał w niej generalny kontroler finansów

9. WŁASNOŚĆ LENNA I ALODIALNA W ROZWOJU STRUKTUR PAŃSTWOWYCH W OKRESIE ŚREDNIOWIECZA I CZASÓW NOWOŻYTNYCH

w prawie lennym własność zwierzchnia należała do seniora, a do wasala tylko bardziej lub mniej ograniczone użytkowe prawa do ziemi, której własność zwierzchnią miał pan feudalny. Podział tych praw miedzy dwie osoby mógł układać się rożnie, czasem prawa wasala albo chłopa poddanego były bardziej nikle, czasem zbliżały się do pełnej własności. Rozwój prawa własności feudalnej zmierzał na ogol w kierunku umocnienia uprawnień wasala, właściciela użytkowego, a ograniczenia praw seniora. Podobni w wielu krajach z upływem wieków ograniczeniom zaczęły ulęgać prawa zwierzchnie panów feudalnych w stosunku do praw użytkowych przysługujących poddanym. Ewolucja zmierzała ku skupieniu niepodzielnego prawa własności w ręku właścicieli użytkowych, zarówno wasali jak i chłopów. Jednak koncepcja rzymskiego prawa własności, niepodzielnego, indywidualnego, pełnego władania rzeczą odzyska znaczenie dopiero w kodyfikacjach nowożytnych. U kresu tej ewolucji nastąpi proces uwłaszczania chłopów poddanych w XVIII i XIX w.

Przeciwieństwem własności lennej wasali była własność wolna, czyli a l o d i a l n a. Alodia były rzadkie w krajach o rozbudowanych stosunkach lennych, jak np. we Francji. W miarę stopniowej likwidacji ograniczeń „własności użytkowej”, która stała dziedziczna i pozbywalna, zacierały się różnice miedzy własnością lenną a alodialną. Zawsze jednak utrzymywała się różnica podstawowa polegająca na tym, ze własnością lenna wasal nie mógł dysponować na wypadek śmierci, gdy tymczasem własnością alodialną można było dysponować.

10. POWSTANIE I ROLA KORPORACJI STANOWYCH W EUROPIE.

Korporacja - zrzeszenie osób mające na celu realizację określonych wspólnych zadań.

Organizacja handlu sprawowanego przez kupców i przemysłu będącego w rękach rzemieślników była b. unormowana w ramach gildii kupieckich i cechów rzemieślniczych.

Gildie nie ograniczały się do jednego miasta lecz łączyły kupców z większej ilości miast wspólnie zainteresowanych osiągnięciem jakiegoś gospodarczego celu.

Potężne gildie utrzymywały nieraz znaczne oddziały zbrojne dla ochrony karawan kupieckich.

Gildie były to stowarzyszenia kupców. Spełniały one rolę podobną do cechów rzemieślniczych. Zrzeszenia takie występowały solidarnie wobec seniorów i uzyskiwały prywileje i monopole handlowe. Ostro walczono z konkurencją obcych kupców. W tym celu powstało tzw. prawo składu, które zmuszało kupca przybywającego do danego miasta do sprzedaży całości towaru bądź pozostawienia go w składzie miejskim. Handel był ograniczany też wielką liczbą komór celnych zarówno wewnętrznych jak i na granicach państw.

Gildie stały się wzorem dla zrzesznia się również producentów w ramach specjalnych organizacji, które przybrały postać cechów.

Cechy  były to organizacje rzemieślników tej samej specjalności tym samym mieście. Zrzeszały osoby wykonując ten sma zawód - mistrzów, czeladników i ucznów. Specjalności rzemieślnicze nie mające w mieście wielu przedstawicieli łączono w jeden cech ze specjalnościami pokrewnymi. Przynależność rzemieślników do cechu była przymusowa. Kto nie należał do cechu, ten nie miał prawa zajmować się rzemiosłem w obrębie miasta. Cechy spełniały różnorodne funkcje: produkcyjne, szkoleniowe, sądownicze, religijne, militarne, towarzysko kulturalne i samopomocowe. Głównym celem cechów była obrona rzemieślników przed konkurencją. Cech pilnował też, by nie wzrastała nadmiernie liczba warsztatów rzemieślniczych. Liczba mistrzów i czeladnków w każdyn cechu była ściśle określona i nie można było jej zmieniać. Aby powstał nowy warsztat, trzeba było uzyskać uprawnienia mistrza cechowego. Na czlele cechu stała starszyzna cechowa. Czuwała ona nad przestrzeganiem ststutów cechowych, które rozpoczęto spisywać już w XIII w. Zawierały one szczegółowe przepisy określające dozwoloną wysokość produkcji, normy jakości towaru oraz ceny. Określały ogólnie warunki pracy, godziny otwarcia i zamykania warszatatów, dni wolne od pracy i sposób wynagradzania. Strajk czeladników oraz lokaut mistrzów były zabronione. Cechy powinny zaopatrywać się w surowce na rynku w ten sposób, żeby wszyscy rzemieślnicy nabywali towar po zbliżonych cenach. każdy wyprodukowany towar powinien mieć jednakową jakość (wysoką) i tą samą cenę.

Obok cechów organizowano bractwa o silnym zabarwieniu religijnym. Miały one swoich świętych patronów i zajmowały się opieką nad sierotami, wdowami, starcami itp.

Ustrój cechowy na początku odgrywał b. dodatnią rolę w gospodarce miast średniowiecznych. Czuwał nad utrzymaniem równowagi między rolnictwem a przemysłem poprzez eliminację konkurencji a konsumentom dawał towar o gwarantowanej jakości. B. przyczynił się do rozwoju miast. Cechy głosiły zasadę, że wykonują funkcję społeczną nie nastawioną na najwyższy zysk a jedynie na osiągnięcie „sprawiedliwej ceny”. Już w średniowieczu ujawniła się wewnętrzna nierówność społeczna i wyzysk czeladników przez mistrzów.

W późniejszym czasie cechy hamowały rozwój gospodarczy, będą walczyć o utrzymanie przywilejów i dochodów, staną na przeszkodzie rozwoju produkcji i wprowadzeniu wolności przemysłowej.

11. KORONA KRÓLESTWA W TRADYCJI PAŃSTWOWEJ W EUROPIE

Korona Królestwa
Prawno - ustrojowym wyrazem monarchii stanowej stała się Korona Królestwa ujmowana jako państwo wyodrębnione od osoby monarchy. Konstrukcja ta powstała w Anglii XII w.( monarchia angielska skutecznie opierała się tendencjom odśrodkowym reprezentowanym przez wielkich baronów), a w następnym stuleciu zastosowano ją na Węgrzech, skąd przeszła do Polski. Istota Korony polegała na tym, że stała się symbolem panowania i niezależności państwowej oderwanej od osoby monarchy i wiązanej z państwem jako całością. Była ucieleśnieniem państwa i jego praw niezależnych od osoby króla. Podkreślało to element publicznoprawny władzy państwowej, który odsuwał na drugi plan elementy patrymonialne, dominujące uprzednio w konstrukcji władzy monarszej. W tym sensie monarchia stanowa była antytezą monarchii patrymonialnej poprzedniego okresu.
Taka konstrukcja Korony Królestwa stwarzała przesłanki dla uznania w braku króla za jej reprezentację ogół mieszkańców, w praktyce przede wszystkim szlachtę. Prowadziło to do formalnego zagwarantowania udziału stanu szlacheckiego we władzy.
Koncepcja Korony Królestwa obejmowała zasadę suwerenności, która znajdowała wyraz w przekonaniu, że zarówno państwo, jak i jego monarcha są od niego niezależni (rex est imperator in regno suo).
Pojęcie państwa - Korony Królestwa, wyodrębnionego od osoby monarchy, prowadziło do proklamowania zasady niepodzielności i niepozbywalności terytorium państwowego. W Polsce (Corona Regni Poloniae) wiązało się to z troską o likwidację pozostałych elementów rozdrobnienia oraz odzyskaniem utraconych ziem, np. było to zobowiązanie Ludwika Węgierskiego; treść przywileju koszyckiego, że król nie odda grodu ani zamku, czsowo ani na stałe, nikomu nie pochodzącemu z rodu książęcego..
Konstrukcja Korony miała istotne znaczenie dla zaciśnięcia więzi między ziemiami wchodzącymi w skład państwa. Sprzyjała ona wytworzeniu się urzędów centralnych oraz administracji lokalnej.
W Polsce wówczas wzrastało poczucie przynależności państwowej. Szkołą myślenia politycznego była kancelaria i rada królewska. z jej kręgu wyszedł min. Spytko z Melsztyna, który jako poseł na dworze cesarskim miał wypowiedzieć: „Wasz cesarz jest niższy od papieża, składa mu przysięgę, nasz król posiada koronę i miecz od Boga, swoje prawa i tradycje przodków stawia wyżej od praw cesarstwa...”.

12. DUALIZM WŁADZY W PAŃSTWACH STANOWYCH W EUROPIE

Główne cechy.

Zjednoczenie państwa wywołało rozszerzenie się agend państwowych i wzrost władzy monarszej. Władza monarchy była jednak ograniczona przez współudział w zwierzchnictwie państwowym stanów uprzywilejowanych. Udział ten wyrażał się w zdobywanych przez Nich uprawnieniach politycznych, w działalności zgromadzeń stanowych oraz w różnych formach samorządu stanowego i lokalne go. Typowe dla monarchii stanowej było zjawisko równoległego działania organów państwowych i stanowych, czyli dualizm władzy.

Faktycznie decydującą przewagę miała w monarchii stanowej klasa feudałów (stan szlachecki i wyższe duchowieństwo). Głównym źródłem siły politycznej stanów było to, że na mocy posiadanych przywilejów zwolnione one były od podatków i świadczeń państwowych w zakresie określonym tymi przywilejami.
Monarcha zmuszony do wprowadzenia nowych podatków musiał w tym celu odwoływać się do zgody stanów. Stany w zamian za uchwały podatkowe uzyskiwały nowe, nieraż bardzo szerokie prawa polityczne.

Siłę polityczną stanów osłabiała ta okoliczność, że występowały między nimi poważne antagonizmy, a więc przede wszystkim antagonizm między szlachtą a mieszczaństwem. Podobnie zarysowały się też różnice wewnątrzstanowe, a więc między górnymi a niższymi warstwami szlachty i mieszczaństwa. W późniejszym
rozwoju monarchii stanowej dojdzie do sojuszu między królem i mieszczaństwem taki prowadzić będzie do przekształcenia się monarchii stanowej w monarchię absolutną .

Władza monarchy.

W monarchii stanowej nastąpiła regeneracja władzy centralnej. Umocnieniu jej sprzyjały nowe, szerzone pod wpływem prawa rzymskiego pojęcia o państwie jako instytucji publicznej i suwerennej. Monarchie stanowe kształtowały się jako państwa narodowe, silnie podkreślające niezależność wobec roszczeń uniwersalistycznych cesarstwa czy papiestwa.

Władza państwowa nie była skupiona w całości w osobie monarchy. Była ona ograniczona przez stany, które na mocy posiadanych już i stale rozszerzanych przywilejów uczestniczyły w mniejszym lub większym stopniu w zarządzie państwa. Przywileje stanowe miały zazwyczaj formę umów między królem a stanami, umów opatrzonych wzajemnymi sankcjami. Władcy obejmując panowanie musieli często przywileje takie solennie zaprzysięgać (kapitulacje wyborcze w Niemczech, artykuły henrykowskie w Polsce). Wprawdzie w okresach
poprzednich stosunek między monarchią a feudałami opierał się również na umowach, różnica jednak polegała na tym, że układy dawniejsze miały charakter umów władcy z jednostkami, obecnie zaś miały formę przywilejów monarszych dla całej grupy społecznej, czyli stanu. Odtąd poszczególni przedstawiciele stanu uprzywilejowanego występowali nie tyle w imieniu własnym, ile w interesie całej grupy, którą reprezentowali. W ten sposób powstały warunki do solidarnego występowania i działania całych stanów. Prowadzić to mogło nawet do uzyskania przez stany władzy przewyższającej władzę monarchy. W literaturze naukowej spotkać się można z określeniem, że dawna społeczno-polityczna struktura "pionowa" (wertykalna) przybrała w
monarchii stanowej charakter poziomy (horyzontalny).

Aparat państwowy.

Zjednoczenie państwa wymagało gruntownej reorganizacji aparatu państwowego, powołania nowych organów państwowych zarówno na szczeblu centralnym, jak i lokalnym, powstała również potrzeba wprowadzenia
do tych organów wykształconych fachowców. Na szczeblu centralnym pojawi się przede wszystkim instytucja zgromadzeń stanowych, genetycznie związanych z dawną feudalną Radą Królewską, obecnie odpowiednio rozszerzoną przez udział mieszczaństwa. Rozbudowało się sądownictwo królewskie, jak np. Parlamenty we Francji, itp. Kształtowały się nowe centralne organy skarbowe.

Podobnie tworzyła się nowa sieć organów zarządu lokalnego (sędziowie pokoju w Anglii, baliwowie we Francji, amtmani w Niemczech, starostowie w Polsce itp.). W niektórych państwach rozwinął się samorząd lokalny, obejmujący nie tylko samorząd miejski, ale i samorząd w ramach poszczególnych ziem czy prowincji (Anglia, Rosja, Polska). W zarządzie państwa często występował wyraźnie dualizm władzy. Typowym jego przykładem była administracja skarbowa. Często obok skarbowości państwowej, zajmującej się własnymi dochodami królewskimi, występowała odrębna stanowa administracja skarbowa oparta na uchwalonych przez stany podatkach.

13. SĄDOWNICTWO. ROZWÓJ STRUKTURY, FUNKCJI I ZADAŃ W TRADYCJI PAŃSTW EUROPEJSKICH

Władza sądownicza:

- był najwyższym sędzią (sądził osobiście albo w jego imieniu sądzili niektórzy jego urzędnicy, ale on był najwyższym sędzią, bo każdą sprawę mógł wywołać przed swoje oblicze)

- system sądownictwa książęcego, obejmował całą ludność na terenie Polski

- sądownictwo orzekało na podstawie polskiego prawa zwyczajowego (przechodziło z pokolenia na pokolenie)

- początkowo wymiar sprawiedliwości opierał się na tzw. samopomocy (własny wymiar sprawiedliwości - polegał na zemście), później był likwidowany i ograniczany poprzez:

• instytucję jednaczy (pośrednicy, mediatorzy, którzy zaczęli przeliczać szkody na zdrowiu czy śmierć na pieniądze, efektem były kary prywatne: kara główszczyzny - za zabicie, kara nawiązki - za zranienie)

• umacnianie się pozycji księcia i jego urzędników (sąd samego księcia: sąd inkuria - na dworze, sąd inkolokwio - sąd na wiecu)

Urzędnicy, którzy mieli kompetencje sądownicze:

- wojewoda

- mincerz

- kasztelan

Ograniczenia władzy panującego:

1. zewnętrzne (papiestwo i cesarstwo)

2. wewnętrzne: teoretycznie nie była ograniczona, ale w praktyce musieli liczyć się z tzw. grupami nacisku:

• z hierarchią kościelną (odgrywała olbrzymią rolę)

• możnowładcy (rada monarsza nazywana starszą drużyną).

• Rodzina panującego (dynastia Piastowska)

Sądy szlacheckie I instancji - geneza, skład, kompetencje.

• sąd ziemski

• sąd grodzki

• sąd podkomorski

- sądy I instancji - od 1523 r. możemy używać takiego określenia, gdy wprowadzono formułę processus - przepisy procesu, które wprowadzają nowoczesny środek odwoławczy apelację

Sąd ziemski.

- podstawowy sąd dla szlachty

- wykształcił się z sądu nadwornego książąt dzielnicowych

- skład sejmu w Wielkopolsce:

• starosta

• wojewoda

• podkomorzy

• kasztelan

• sędzia ziemski

- skład sejmu w Małopolsce:

• przewodniczył sędzia ziemski

• podsądek

• pisarz ziemski

• woźni sądowi do czynności technicznych

- sąd objazdowy, nie ma stałej siedziby, zjawiał się w konkretnych miejscach i konkretnych terminach tzw. roczkach (konkretne dni), teren wokół tego miejsca stawał się powiatem

Kompetencje:

- wszystkie sprawy szlachty osiadłej

- do ksiąg sądu ziemskiego wpisywano obok wyroków wszelkie czynności prawne dot. nieruchomości np. sprzedaż nieruchomości, obciążenie nieruchomości pożyczką, wpisywano hipoteką; księgi pełniły funkcję dzisiejszej księgi wieczystej

Sąd grodzki (starościński)

- należał do kompetencji starosty

- starosta sądził sam lub wyznaczał kogoś innego

- miał stałą siedzibę

Kompetencje:

- sądził wszystkie sprawy szlachty gołoty (która nie miała majątków ziemskich, stanowiła duży odsetek, miała największe znaczenie w okresie oligarchii magnackiej, była to szlachta wykorzystywana przez magnatów)

- sądził szlachtę osiadłą w przypadku 4 najpoważniejszych przestępstw tzw. 4 artykuły grodzkie albo 4 artykuły starościńskie:

• napad na drodze publicznej

• napad na dom szlachcica

• podpalenie

• gwałt (zgwałcenie kobiety przez mężczyznę)

- księgi sądu grodzkiego:

• można było wpisywać czynności prawne dot. nieruchomości, ale księgi te nie miały wieczności, pod koniec XVI w. księgi sądu łęczyckiego i sieradzkiego otrzymywały wieczność.

Sąd podkomorski.

- sądził spory o granicy dóbr ziemskich pomiędzy szlachtą (spory o miedzę)

- posiedzenie odbywało się na miejscu spornej granicy

- jechał podkomorzy lub w jego zastępstwie niższy urzędnik komornik

- sąd wydawał decyzję na miejscu i wyznaczał na miejscu sporną granicę.

14. DOMENA PAŃSTWA I ROZWÓJ FISKALIZMU W CZASACH WCZESNONOWOŻYTNYCH

15. PRZYWILEJE W ROZWOJU PAŃSTWOWOŚCI EUROPEJSKIEJ

Feudalizm w przeciwieństwie do państw nowożytnych, które głoszą zasadę równości i powszechności prawa dla wszystkich obywateli , oparty był na nierówności prawa ,które miało różną miarę dla poszczególnych grup i osób. W kształtowaniu tego prawa ogromną rolę odgrywały przywileje. Nie tworzyły one prawa „powszechnego” lecz odrębne prawa dla poszczególnych jednostek czy całych grup społecznych. Na przywilejach opierały się odrębne prawa poszczególnych stanów. Ta nierówność prawa hamowała możliwość stworzenia jednolitego prawa w całym państwie. Powszechnie dominowały prawa zwyczajowe, partykularne ,różne dla różnych stanów i zróżnicowane terytorialnie.

Przywileje szlacheckie

PRZYWILEJ W CIENI - 1228

Nadany przez: Władysława Laskonogiego

Opis: Nadany dla możnowładztwa małopolskiego. Potwierdzono odrębność ziem dzielnicowych, określono prerogatywy dla urzędników dzielnicowych i zatwierdzono przestrzegania przywilejów.

PRZYWILEJ W LUTOMYŚLU - 1291

Nadany przez: Wacława II Czeskiego

Opis: Przywilej dla trzech stanów polskiego społeczeństwa: duchownego, szlachty i mieszczan. Zapewniał nienakładanie nowych podatków oraz obsadzanie urzędów w porozumieniu z dostojnikami danej ziemi. Gwarantował ponad to dotychczasowe prawa.

PRZYWILEJ W BUDZIE- 1355

Nadany przez: Ludwika Węgierskiego

Opis: Nadany szlachcie za uznanie Węgierskiego w przyszłości królem. Określa świadczenia szlachty na rzecz państwa. Ustanawia wynagrodzenia za straty w wyprawach poza granicami kraju.

PRZYWILEJ KOSZYCKI - 1374

Nadany przez: Ludwika Węgierskiego

Opis: Nadany szlachcie w celu zapewnienia tronu jednej ze swoich córek. Szlachta została zwolniona ze wszystkich podatków i danin oprócz podarku w wysokości 2 groszy z każdego łanu chłopskiego. Urzędy zostały powierzone Polakom. Wypłacono odszkodowania za straty w wyprawach poza granicami kraju i zagwarantowano wykup szlachcica z niewoli. Zamki warowne od tej pory budowano na koszt króla.

PRZYWILEJ PIOTRKOWSKI - 1388

Nadany przez: Władysława Jagiełłę

Opis: Potwierdzono dotychczasowe przywileje. Król zobowiązuje się do wykupienia szlachcica, który trafiłby do niewoli podczas wyprawy poza granicami kraju oraz do wypłacenia żołdu (3 grzywny od kopii) podczas wyprawy zagranicznej. Nie powierzano zamków osobom obcej narodowości.

PRZYWILEJ CZERWIŃSKI - 1422

Nadany przez: Władysława Jagiełłę

Opis: Król zobowiązał się, że żaden szlachcic nie będzie pozbawiony swojego majątku bez wyroku sadowego. Zapewnił nietykalność majątkową. Zakazano łączenia stanowiska sędziego ziemskiego i starosty w jednym ręku. Król musiał uzyskać zgodę Rady Królewskiej na bicie monety (dotychczas były to regalia królewskie).

STATUT WARCKI - 1423

Nadany przez: Władysława Jagiełłę

Opis: Szlachta mogła wykupić majątki sołtysów "krnąbrnych i nieużytecznych" i sama wyceniała wartość sołectw. Ograniczono wychodźstwo chłopów ze wsi. Wprowadzono taksy wojewodzińskie - wojewodowie ustalali maksymalne ceny na wyroby rzemieślnicze.

PRZYWILEJE JEDLIŃSKO-KRAKOWSKIE - 1430 i 1433

Nadany przez: Władysława Jagiełłę

Opis: Przywilej został sformułowany w 1425 roku w Brześciu Kujawskim, nadany w Jedlinie i potwierdzony trzy lata później w Krakowie. Jagiełło nadał go szlachcie za koronację Władysława III i kontynuację dynastii Jagiellonów na tronie polskim. "Neminem captivabimus nisi iure victum" - "Nikogo nie będziemy więzić bez wyroku sądowego". Zapewniono nietykalność osobistą. Tylko szlachcic mógł zostać dostojnikiem kościelnym.

PRZYWILEJE NIESZAWSKO-CERKWICKIE - 1454

Nadany przez: Kazimierza Jagiellończyka

Opis: Nadany za cenę udziału szlachty w wojnie trzynastoletniej z Krzyżakami. Potwierdzono dotychczasowe przywileje. Bez zgody szlachty nie mogły być odtąd ustanawiane nowe prawa i podatki. Zgody sejmików ziemskich wymagało także powoływanie jej pod broń, tzw. pospolite ruszenie. Przywilej ten stał się podstawą polskiego parlamentaryzmu.

PRZYWILEJ PIOTRKOWSKI - 1496

Nadany przez: Jana Olbrachta

Opis: Nadany za cenę udziału wyprawie na Mołdawię. Szlachtę zwolniono z opłat celnych na towary własne i sól. Dla niej została zastrzeżona większość urzędów w państwie. Mieszczanie nie mogli nabywać dóbr ziemskich. Ceny towarów ustanawiali urzędnicy szlacheccy. Chłopi bez zgody pana nie mogli wyprowadzać się ze wsi. Tylko jeden syn chłopski mógł opuścić wieś w ciągu roku. Tylko jeden przedstawiciel rodziny chłopskiej mógł zmienić zawód i iść do miasta, jeśli był to jedynak nie mógł opuszczać wsi. Wprowadzono taksy wojewodzińskie na towary miejskie. Rozkwitała gospodarka folwarczano-pańszczyźniana.

PRZYWILEJ RADOMSKI - KONSTYTUCJA NIHIL NOVI - 1505

Nadany przez: Aleksandra Jagiellończyka

Opis: Król nie mógł wydać ustawy bez zgody senatu i izby poselskiej. Król nie mógł wprowadzić żadnych zmian (stąd nazwa "nihil novi" = "nic nowego") w przywilejach i prawach szlachty bez zgody Senatu i Sejmu.

1518

Nadany przez: Zygmunta Starego

Opis: Król zrzekł się sądzenia sporów między panami duchownymi i świeckimi a ich poddanymi - w dobrach ziemskich obowiązywało sądownictwo patrymonialne.

1520

Nadany przez: sejm w Toruniu i Bydgoszczy

Opis: Ustalono wymiar obowiązkowej pańszczyzny w wysokości 1 dnia w tygodniu. Zapewniono swobodę żeglugi dla szlachty po Wiśle. Ograniczono prawa sądów miejskich w razie, gdy sprawcą przestępstwa popełnionego w mieście był szlachcic.

ARTYKUŁY HENRYKOWSKIE - 1573

Nadane przez: Henryka Walezego

Opis: W dwudziestu jeden artykułach zagwarantowano "złotą wolność" szlachecką i tolerancję religijną. Następni królowie mieli być wybierani poprzez wolną elekcję. Władzę ustawodawczą pełnił dwuizbowy sejm z dwuletnią kadencją, zajmował się sprawami podatków, ceł i pospolitego ruszenia. Nad polityką zagraniczną kontrolę sprawował senat. Szesnastu rezydentów-senatorów kontroluje działalność króla. Szlachta ma prawo rokoszu, jeżeli król łamie prawo.

16. PAŃSTWA REPUBLIKAŃSKIE W EUROPIE WCZESNONOWOŻYTNEJ

Anglia prowadziła wojnę domową. Gdy aresztowano monarchę, ogłoszono republikę w 1649. Na czele stał dyktator Cromwell.
Niderlandy prowadziły wojnę w 1566.republika miała miejsce w roku 1579.
Szwajcaria- republika w 1291.w tym czasie były wielkie odkrycia geograficzne. Ameryka, Afryka i Azja stały się imperiami kolonialnymi. Kształtował się absolutyzm, władza króla była nieograniczona. W roku 1772 powstały stany zjednoczonej ameryki północnej. Wybuchła rewolucja francuska w 1787(zburzenie bastylii).

17. KONCEPCJA MONARCHII MIESZANEJ W TRADYCJI EUROPEJSKIEJ CZASÓW WCZESNONOWOŻYTNYCH.

w obrębie zasad ustrojowych państwa utrzymywały ciekawy system republik ,na których czele stał książę wybierany na drodze elekcji .
Formalnie najwyższy organ stanowiły więc władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza, z czasem jednak został podporządkowany bajorom, którzy wchodzili w skład rady panów. Książe sprawował dowództwo nad wojskiem i musiał zaprzysiąc umowę przyjmując tym samym określone zobowiązania.

18. ABSOLUTYZM JAKO FORMA RZĄDU W PAŃSTWACH EUROPEJSKICH

Absolutyzm

1. Okres monarchii absolutnej stanowi okres przejściowy od państwa feudalnego do państwa kapitalistycznego.

2. Od XV wieku monarchia stanowa przekształciła się w monarchię absolutną

1-zmierzch feudalizmu ( nowe elementy, które legną w epoce kapitalist.)

2-zapowiedź kapitalizmu

c) Podstawy polityczne powstania tego ustroju to:

• Ograniczenie uprawnień nabytych przez stany

• Znoszenie zgromadzeń stanowych przez władców

Podstawy gospodarcze to:

• Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej

• Rozkład gospodarki feudalnej

-Wzrost pozycji mieszczaństwa

-Akumulacja kapitału miejskiego

-XVIw. -reformacja

-wojny wewnętrzne

Francja w okresie monarchii stanowej

Początki rządów absol. Już za panowania Ludwika XI ( 1461-1483). Po jego śmierci zostały powołane raz jeszcze Stany Generalne w 1484r. i następnie zamilkły na lat kilkadziesiąt (112). Odtąd utrwaliły się rządy absolutne., na okres przeszło trzech stuleci, do 1789roku. Przez ten okres mon. Absolutna przechodziła ewolucję i kryzysy.

Monarchia- zachowała podstawowa cechę - silną nie podlegającą niczyjej kontroli władzę

monarszą z podporządkowanymi sobie organami państwowymi.

3 KRYZYSY:

I ) W DRUGIEJ POŁOWIE XVI WIEKU.

Kryzys powiązany był z reformacją, która szerzyła się we Francji w formie nauki kalwina co doprowadziło do rozbicia społeczeństwa na dwa obozy i wstrząsnęło podst. Mon. Absolut.

Krwawe wojny religijne 1562-1598 ( rześ hugenotów hugenotów noc św. Bartłomieja 1572 rok)

Henryk IV zdołał położyć kres wojnom religijnym a ogłoszony przezeń edykt nantejski

w roku 1598 zapewnił w stosunku do protestantów umiarkowaną tolerancję religijną.

II) W DRUGIEJ POŁOWIE XVII WIEKU.

Panowanie Ludwika XIII (1610-1643)- odbudowa silnej władzy państwowej za sprawą kardynała Armanda du Plessis de Richelieu „Wszystko musi być podporządkowanego racji stanu”

Julek mazanin był ministrem regentki Anny Austriaczki (wdowy po ludwiku XIII) podczas małoletniości Ludwika XIV; kontynuował reformy Richelieu. Wprowadził m.in. w celu usprawnienia fiskalizmu liczne podatki pośrednie. Jego polityka doprowadziła w 1649 roku do wybuchu tzw. Frondy,.

Za czasów Ludwika XIV monarchia absolutna we Francji doszła do szczytowego rozwoju, stała się pierwszym mocarstwem w Europie. Utrwalony we Francji i najpełniej rozwinięty system rządów absolutnych, oparty na centralizmie i biurokratyzmie, służył jako wzór dla wielu narodów monarchii absolutnej.

III ) W DRUGIEJ POŁOWIE XVIII WIEKU.

Francja Ludwika XIV ( „Państwo to ja”).

• Szybkie narastanie kapitalistycznych elementów w gospodarce

• Wzrost znaczenia mieszczaństwa

• Nowe idee polityczne i ekonomiczne

1685- uchylił edykt nantejski, co spowodowało masową emigrację hugenotów tym samym zlikwidowano ostatnią zorganizowaną opozycję. Narastające sprzeczności ekonomiczno- społeczne i polityczne doprowadziły do gwałtownego wybuchu antyfeudalnej rewolucji w roku 1789.

Cechy systemu rządów.

- upadek starego systemu administracyjnego

- system policyjny

- reformy gospodarcze

- wszystkie decyzje podejmował król, jego władza była nieograniczona

- rozwój merkantylizmu

Charakterystyka okresu.

1. Okres monarchii absolutnej we Francji- od końca XV wieku do wybuchu rewolucji w 1789 roku.

2. Przyczynił się sojusz mieszczaństwa z królem skierowany przeciw możnowładcom.

3. We Francji najbogaciej rozwinęła się doktryna absolutyzmu i najkonsekwentniej wprowadzone zostały centralistyczne i biurokratyczne rządy absolutne.

4.Nie wkroczyła ona jednak w etap absolutyzmu oświeconego.

Hasła.

-Merkantylizm

-zakładanie manufaktur

-fizjokratyzm - fizjokraci głosili prymat rolnictwa w życiu gospodarczym, tak że pozornie można było w nich widzieć obrońców feudalnej własności ziemskiej

- podział społeczeństwa na 3 stany duchowieństwo, szlachtę i stan trzeci.

- pojecie poddaństwa państwowego państwowego charakterze publicznoprawnym ( wszyscy mieszkańcy kraju podporządkowani są władzy państwowej i państwo może na nich nakładać obowiązki oraz świadczenia, nie licząc się z przywilejami przez poszczególne stany czy grupy społeczne.

- duchowieństwo - wyższe i niższe

- szlachta- rodowa i urzędnicza

- urząd intendenta

- Ludność wiejska: chłopi poddani i chłopi czynszowi

Ustrój Państwa.

Istotą monarchii absolutnej było to, że na czele Państwa sta ł władca posiadający absolutną niepodlegającą niczyjej kontroli władzę.

a. Król nie podlegał żadnym prawom.

b. Władza absolutna króla była jedyną władzą w państwie.

- wszechstronność ( omnipotencja)ogarniająca wszystkie dziedziny zycia społecznego.Królpwi podporządkowane było całe ustawodawstwo, należała Don władza wykonawcza i sądowa, on decydował o wojnie i pokoju, był naczelnym dowódcą.

- nadanie charakteru państwa policyjnego

c. Zarząd państwa opierał się na centraliżmie i biurokratyźmie

- król podejmował decyzje a jego organy miałty tylko głos doradczy

-rozbudowa systemu urzędów hierarchicznie podporządkowanych władzy centralnej

d. Urzędy ministerialne

-kanclerz

-sekretarz stanu

-generalny kontroler finansów

-ministeriat

e. Rady królewskie

Wszystkie decyzje rady uważane były za podjęte przez „Króla w swej Radzie”, chociaż król nie brał udziału w jej posiedzeniu.

-Rada Stron Procesowych czyli RADA PRYWATNA

-Rada Stanu czyli RADA TAJNA

-Rada Depesz

-Rada Finansowa

f. Stany generalne

-ta instytucja nie mogła się utrzymać w monarchii absolutnej, ostatni raz zwołano je w roku 1484

-Stany Prowincjonalne utrzymały się do końca monarchii.

g. Zarząd lokalny

-Baliwowie i gubernatorzy

-Intendenci

h. Sadownictwo

Królowi przysługuje pełni władzy sądowej i dopuszczalne jest tylko sądownictwo królewskie

- patrymonialne

- kościelne

- sądy miejskie

Wyróżniamy Sądownictwo królewskie delegatowi

Sady: - patrymonialne

-prewotalne

-baliwialne

-pezydialne

-parlamenty

Sadownictwo królewskie zastrzeżone

Sądow. Zastrzeżone przejawiało się w różnych formach, wykonywał je Król osobiście albo w Radzie, tzn. że orzekała Rada Stron.

Do form sadownictwa należały: - rozstrzyganie placetów

- wydawanie „listów opieczętowanych”

- ewokacja

- listy „committimus” i sady komisarskie

- kasacja wyroku

- listy sądowe

i. Ustawodawstwo królewskie

Wśród ustaw królewskich zwanych ordonansami odróżnia się ordonanse właściwe, edykty i dekrety.

Powstały trzy wielkie ordonanse:

-ordonans o postępowaniu cywilnym z roku 1667

-ordonans o postępowaniu karnym z roku 1670

-ordonans o handlu z roku 1673

Anglia w okresie monarchii absolutnej

W roku 1485 tron w Anglii objęła dynastia Tudorów, po wyczerpującej wojnie dwóch róż, co wyraźnie oznaczało początek nowych dziejów Anglii.

• Stworzone zostały podstawy kapitalizmu

• Wprowadzenie rządów absolutnych

• Utrwalił je Henryk VIII ( 1509-1549)

• Henryk VIII podporządkował sobie parlament i przejął w swe ręce całą władzę państwową

Elżbieta I, córka Henryka VIII, również rządy absolutne, które nie napotykały na opór ze strony społeczeństwa i parlamentu. Po jej śmierci era Stuartów: Jakub I i Karol I.

Lata ich panowania były okresem zmagań między królewskim absolutyzmem a parlamentem - konflikt ( mieszczaństwo i nowa średnia szlachta, tworzące izby gmin przeszły do opozycji). Wybuch pierwszej rewolucji (1540-1648) zaprowadził Karola I na szafot i spowodował ukonstytuowanie się republiki (1649-1660). Próba przywrócenia rządów absolutnych - nieudana.

Stosunki gospodarcze i społeczne.

- Anglia Była pierwszym w Europie królestwem, które przeszło od feudalizmu do

kapitalizmu

- Rozwój kapitalizmu w rolnictwie

- Szlachta dotknięta skutkami wojny dwóch róż przeszła na gospodarkę handlową;

wzbogaciła się w VIII w.

- Rozwój przemysłu sukienniczego, metalowego, manufaktur, przywileje monopolowe

- Wydany przez Elżbietę I w roku 1563 statut o terminatorach regulował obszernie kwestię pracy nie tylko w przemyśle ale i w handlu oraz w rolnictwie. Określono w nim m.in. max. Wynagrodzenie, czas pracy, który zimą wynosił ponad 12h a latem jeszcze więcej.

- „ Krwawe ustawodawstwo” skierowane przeciwko nędzarzom oraz włóczęgom - aż do upływu krwi.

Ustrój państwa

a) Władza królewska i parlament

- W mon. Stanowych na kontynencie wprowadzenie rz. absolut. Wiązało się z ograniczeniem lub zupełną likwidacją działalności lub reprezentacji stanowej.

- Parlament utrzymał się przez cały czas jej istnienia.

- W izbie lordów obok grupy możnowładców zasiadali przedstawiciele arystokracji i nominowani przez króla biskupi

- W izbie gmin zasiadali przedstawiciele średniej szlachty i mieszczaństwa

- Uchwalona w 1539 ustawa ACT OF PROCLAMATION uprawniała króla do wydawania w szerokim zakresie proklamacji czyli rozporządzeń, które miały mieć moc obowiązującą na równi z ustawami uchwalonymi przez parlament.

- Parlament zrezygnował ze swych głównych uprawnień ustawodawczych na rzecz króla i poparł rządy absolutne!!!

b) Organa centralne

- Rada królewska przybrała nazwę tajnej rady (PRIVY COUNCIL) i stała się głównym narzędziem absolutyzmu

• Radę mianował król

• Skład: lord kanclerz, kanclerz szachownicy itp. Oraz nowo kreowani sekretarze stanu

• Do sekretarza stanu (sprawy północne) należały administracja hrabstw (pn), sprawy kolonii, stosunki z Państwami na…( II sekretarz - sprawy południowe)

- Z rady wyłonił się już za Henryka VII w roku 1487 nowy organ sadowy

• Sąd izby gwiaździstej - miał charakter sadu wyjątkowego pierwszej i ostatniej instancji, sprawy przestępstw przeciw bezpieczeństwu państwa, mógł stosować tortury i sądzić bez przysięgłych

Cechy wyróżniające

- Monarchia absolutna w Anglii trwała krótko bo tylko 1,5 wieku ( 1485-1640/1648)

- Powstała w oparci u silny sojusz króla z mieszczaństwem i drobną szlachtą

- Specyficzną cechą było to że przez cały czas jej istnienia utrzymał się parlament

- Okres panowania Stuartów 1603-1648 stanowi zarówno końcowy etap królewskich rządów absolutnych, jak i początkowy etap okresu przemian wew. Zakończonego II rewolucją w 1688r.

Rosja w okresie monarchii absolutnej

- II połowa XVII w. a w większym stopniu XVIII w. były w dziejach Rosji okresem przełomowym. Wtedy umocniła się potęga polityczna Rosji. Przeprowadzono reformy, które miały wydobyć Rosję z zacofania ( Przeprowadzone prze Piotra I i Katarzynę II).

W ten sposób zarysowuje się podział omawianego okresu monarchii absolutnej na trzy etapy:

• Etap kształtowania się monarchii w drugiej połowie XVII w.

• Umacnianie się M.A. od panowania Piotra I (Xviii.)

• Etap II XVIII w. - rozwój pod wpływem Katarzyny II

Piotr I 1682-1725 ( Rozbudowa polityczna potęgi Rosji )

- Reforma administracyjna

- Reforma armii - obowiązek od 15 roku życia

- Reformy gospodarcze

- Reforma oświaty 1708r. - grażdanka

- Reforma kościoła 1718r. - świątobliwy synod

- Reforma sądowa

- Ustawa na mocy, której każdy imperator miał odtąd prawo wyznaczania następcy

tronu wg. Uznania 1722r.

Podniesienie stanu mieszczańskiego, który mógł zakładać manufaktury, wzrost gospodarczy, ożywienie handlu. Piotr I wybił „okno Rosji na morze” przez zdobycie na Szwecji zajmowanych przez nią prowincji nadbałtyckich, podniesienie eksportu, podwyższenie podatków, które stanowiły 55 % dochodów budżetu, przypisano chłopów do ziemi, merkantylizm.

W 1721r. wprowadzono podział mieszczaństwa na obywateli regularnych ( dzieląc się na dwie gildie )i nie regularnych.

Sposobem nabycia szlachectwa było urodzenie się z ojca szlachcica jak i przez nadanie cesarskie, osiągnięcie rangi w służbie wojskowej albo cywilnej - TABELA O RANGACH 1733r. ( Która określała warunki nabycia przez nie szlachcica szlachectwa osobistego lub dziedzicznego)

Katarzyna II 1762-1796r.

- Przez rozbiory Polski Rosja rozszerzyła swe panowanie na zachodzie po Niemen i Bug

- W tym okresie przypadło wielkie powstanie chłopskie

- Reformy carycy polegały na zwiększeniu przywilejów szlachty i zapewnieniu jej większego jeszcze niż dotąd udziału w aparacie państwowym

Katarzyna II w 1785r. podzieliła ludność miejską na 6 kategorii. Ludność chłopską dzielono wg. 3 podstawowych kategorii:

1 - chłopi pańszczyźniani prywatni ( najgorsza)

2 - chłopi państwowi

3 - chłopi posesyjni

Ustrój państwa

a) Władza cesarska. W 1721 senat ogłosił cara Piotra I cesarzem (IPRERATOREM) Wszech Rosji. Rosja stała się cesarstwem. Cesarz jest samowładnym monarchą (samodzierżcą). Władza absolutna i nie podlegająca niczyjej kontroli, stanął na czele kościoła prawosławnego, zniósł patriarchat

b) Piotr I zbudował aparat państwowy centralny i lokalny na zasadach centralizmu i biurokratyzmu. Centralny zarząd oparł się wg. Reform Piotra I na 2 organach: na senacie oraz kolegiach

1- senat rządzący 1711 - organ doradczy cesarza sprawował zastępczo rządy w czasie jego nieobecności, kompetencje pierwotnie wszechstronne z czasem ograniczone. W 1722 zorganizowana została przy senacie prokuratura z generał-prokuratorem na czele („ Oko monarchy”)

2- Kolegia. Piotr I zlikwidował dawne prikazy a na ich miejsce powołał kolegia (10).

Podział kompetencji oparty na kryterium rzeczowym ( kol. Ds. zagr., wojskowych itd.), na czele stał prezes, wszystkie sprawy były wspólnie dyskutowane i rozstrzygane większością głosów.

3. Zarząd lokalny. System monarchii absolutnej wymagał stworzenie adm. Lokalnej.

1 - kraj dzielił się na gubernię (8) później 20. Gubernatorzy mięli uprawnienia administracyjne, skarbowe, wojskowe i sądowe

2- gubernie na prowincje z wojewodami

3- dystrykty - ziemscy komisarze

Katarzyna II zwiększyła liczbę guberni do 51 i podzieliła je na powiaty.

W 1785r. utworzyła samorząd szlachecki ( powiatowi marszałkowie szlachty). Adm. Nie była ściśle oddzielona od sądownictwa. Istniał skomplikowany system sadownictwa stanowego. W każdej guberni istniały dwie izby sądowe - jedna dla spraw karnych, druga dla spraw cywilnych.

Cechy wyróżniające okres

1- 2 połowa XVII w. była okresem kształtowania się monarchii absolutnej w Rosji

2- rządu absolutne utrwalił w Rosji Piotr I. Jego gruntowne reformy doprowadziły do umocnienia pozycji szlachty i wyższych warstw ludności miejskiej, przy skrajnym upośledzeniu ludności chłopskiej.

3 - stworzyła aparat państwowy oparty na centralizmie centralizmie i biurokratyzmie,

na armii, na kadrach urzędniczych. Dlatego rosyjską M.A. określa się jako MON. Urzędniczo-szlachecką.

4- Zaciśnienie sojuszu monarchii ze szlachtą

5- M.A. rosyjska miała cechy wspólne z M.A. pruską

6- rosyjska M.A. przetrwała nawet okres likwidacji feudalizmu na wsi 1861 - 1864 i utrzymała się formalnie do XX w.

19. EUROPEJSKIE PAŃSTWA ZŁOŻONE W EUROPIE DO KOŃCA XVIII W.

Państwo stanowi suwerenną organizację, zajmującą określone terytorium. Jest to podmiot, który musi posiadać trzy cechy:
- stałą ludność,
- określone terytorium,
- władzę suwerenną (rząd).

Państwo złożone - poszczególne jednostki terytorialne mają charakter państwowy (Stany w USA) - organy centralne decydują o sprawach ogólnopaństwowych a organy terenowe o sprawach ich terenu - występuje decentralizacja. Państwa złożone dzieli się na federacje (silna władza centralna), konfederację (silna władza poszczególnych elementów składowych a władza centralna jest ograniczona).

Państwa złożone mają różne źródła:

narodowe - wiele narodów w jednym państwie,

historyczne - kiedyś odrębne państwa się połączyły zachowując autonomię,

zewnętrzne - narzucone przez inne państwa np. Niemiecka Republika Federalna.

Rodzaje państw z uwagi na ich strukturę:

a)Państwa jednolite - występują na zewnątrz jako jeden podmiot; mimo istniejącego wewnętrznego podziału administracyjnego nie powstaje w ich przypadku problem podziału suwerenności między całość i części składowe;

b)Państwa złożone - występuje tu podział suwerenności między całość i części składowe; państwa złożone dzieli się na:

• państwa związkowe - państwo jako całość jest podmiotem prawa międzynarodowego, a części składowe mogą mieć jedynie ograniczoną zdolność do utrzymywania stosunków zewnętrznych; obecnie państwami związkowymi są federacje - mają one centralne organy państwowe, a więc występują jako jeden podmiot prawa międzynarodowego, a części państwa związkowego nie są podmiotami prawa międzynarodowego; przykłady federacji - USA, Meksyk, Argentyna, Szwajcaria, RFN;

• związki państw - podmiotami prawa międzynarodowego są części składowe, a całość w ogóle nie ma, albo ma ograniczoną zdolność do czynności prawno-międzynarodowych; przykładem związku państw jest konfederacja - czyli luźny związek państw oparty na umowie międzynarodowej (zwykle dotyczącej wspólnej polityki zagranicznej i obronnej), z reguły bez centralnej władzy wykonawczej; państwa wchodzące w skład związku pozostają suwerennymi i samodzielnymi podmiotami prawa międzynarodowego, natomiast związek może mieć ograniczona podmiotowość; konfederacja współcześnie nie występuje --kiedyś były nimi m. in. Konfederacja Szwajcarska (w latach 1648-1848) i Związek Niemiecki (lata 1815-1866);

c)Podział państw ze względu na ich samodzielność:

• państwa samodzielne;

• państwa zależne - chodzi tu o przejęcie reprezentacji zewnętrznej jednego państwa przez inne, występujące w jego imieniu; nie pozbawia to podmiotowości prawnomiędzynarodowej, ale w konsekwencji ogranicza zdolność do czynności prawnych państwa zależnego; państwami zależnymi są:

a). protektoraty - opierają się one na umowie międzynarodowej, zawartej przez dwa suwerenne podmioty - w umowie tej jedno państwo, zwane protegowanym, zrzeka się w całości lub części swej zdolności do działania w płaszczyźnie zewnętrznej i przekazuje je państwu-protektorowi; obecnie protektoratem jest Bhutan, a jego państwem-protektorem są Indie;

b). państwa wasalne - zewnętrzną demonstracją stosunku wasalnego są różne zobowiązania charakterystyczne dla stosunków feudalnych, w szczególności zaś składanie daniny; do niedawna przykładem państwa wasalnego była Andora, niewielka republika położona w Pirenejach, nad którą władzę zwierzchnią sprawowali łącznie prezydent Francji i biskup z Urgel (Hiszpania); w 1993 roku Andora przyjęła konstytucję, w tym samym roku przystąpiła do ONZ, a w 1994 roku do Rady Europy; w dalszym jednak ciągu Andora opłaca symboliczną daninę Francji (960 franków) i biskupowi Urgel (460 peset);

c). minipaństwa - Liechtenstein, Monako i San Marino - właściwie są to protektoraty (odpowiednio - Szwajcarii, Francji i Włoch), jednak to niewielkie terytorium i niewielka liczba ludności uniemożliwia im niejako fizyczne występowanie w stosunkach międzynarodowych w pełnym wymiarze; ograniczona podmiotowość minipaństw nie jest jednak kwestionowana - np. w latach 1990-1993 przystąpiły one do ONZ;

d)Państwa trwale neutralne - w zamian za uzyskaną w umowie międzynarodowej gwarancję niepodległości i integralności terytorialnej zobowiązują się one nie używać siły zbrojnej przeciwko innemu państwu, ani nie przystępować do toczących się już działań wojennych, z wyjątkiem samoobrony (dlatego państwa te mogą mieć własne armie, ale używać ich mogą wyłącznie dla obrony swej neutralności - gdyż są to państwa w pełni suwerenne); status trwałej neutralności musi być zaakceptowany i zagwarantowany przez inne państwa; przykłady państw trwale neutralnych - Szwajcaria i Austria;

Klasyfikacja współczesnych państw

Powszechnie stosuje się następujące sposoby podziału państw:

• ze względu na zasady organizacji aparatu państwowego;

• charakter głowy państwa;

• monarchia;

• absolutna;

• konstytucyjna;

• parlamentarna;

• republika;

• arystokratyczna;

• demokratyczna;

• relacje między organami państwowymi;

• system dyrektoriatu;

• system parlamentarny;

• system prezydencki;

• system mieszany;

• ze względu na strukturę terytorialno-prawną państwa;

• państwo unitarne;

• państwo złożone:

unia personalna- związek dwóch lub więcej państw posiadających wspólnego monarchę (króla), przy zachowaniu odrębnego systemu instytucji państwowych.

Przykłądem może być, trwająca w latach 1603 - 1649 i 1660 - 1707, unia Anglii i Szkocji pod berłem Stuartów, Anglii z Holandią w latach 1688 - 1702 i unia Polski i Litwy w latach 1385 - 1569 (z przerwą w latach 1440 - 47 i 1492 - 1501).

Obecnie charakter unii personalnej mają związki niektórych byłych kolonii brytyjskich z Wielką Brytanią - wspólną głową państwa jest monarcha brytyjski (obecnie Elżbieta II).

unia realna- związek dwóch lub większej liczby państw oparty na wspólnych instytucjach państwowych. Wspólnymi instytucjami łączącymi kraje mogą być: parlament, rząd, waluta czy polityka zagraniczna, odrębnymi: wojsko, urzędy, administracja, sądownictwo i skarbiec.

Przykładem unii realnej jest Rzeczpospolita Obojga Narodów.

federacja- (łac. foederatio - sprzymierzenie) - państwo składające się z mniejszych, obdarzonych autonomią państw związkowych (np. stanów, landów, prowincji), ale posiadających wspólny (federalny) rząd. Państwa związkowe posiadają zwykle szeroką autonomię wewnętrzną oraz tworzą w niektórych kwestiach własne prawa, wspólna pozostaje najczęściej polityka zagraniczna i obronna. Kraje federacyjne posiadają wspólną walutę. Do państw federalnych należą między innymi Stany Zjednoczone, Kanada i Meksyk (na kontynencie amerykańskim), Niemcy, Austria, Belgia i Rosja (w Europie), Indie i Malezja (w Azji), Nigeria czy wreszcie Australia.

Federacja w starożytnej Grecji

Forma uzależnienia polis. Związek polityczny greckich polis z Macedonią, w którym polis musiały całkowicie podporządkować się Filipowi II w polityce zagranicznej lecz zachowały samodzielność w swojej polityce wewnętrznej.

konfederacja- związek państw (z bardzo ograniczoną władzą centralną), partia, związek lub zrzeszenie utworzone przez grupę, albo miasta dla osiągnięcia określonych celów, mający istnieć do chwili osiągnięcia tego celu.

związek państw

• Konfederacja Szwajcarska

• Skonfederowane Stany Ameryki (Konfederacja w wojnie secesyjnej)

• Konfederacja Kanady.

W I Rzeczypospolitej konfederacja oznaczała lokalny lub ogólnopaństwowy związek szlachty utworzony dla osiągnięcia określonych celów; najsłynniejszymi były konfederacja tyszowiecka, konfederacja barska oraz konfederacja targowicka. Niekiedy konfederaci zwoływali sejm, obradujący wtedy pod węzłem konfederacji, gdzie uchwały mogły przechodzić zwykłą większością głosów.

Anglia

Historycznie Anglia dzieli się na 39 hrabstw. Chociaż ten podział administracyjny istniejący od średniowiecza został od połowy XX wieku zmieniony, to nadal istnieje w świadomości ludności i w życiu codziennym. Większe miasta wchodzą w skład hrabstw, a same dzielą się na odpowiednik dzielnic (boroughs).

Szkocja

dawniej niezależne królestwo, obecnie część Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej.

Jako jednolity organizm społeczny i gospodarczy, istnieje od IX w., kiedy to drobne małe państwa piktyjskie oraz ziemie zasiedlone przez iryjskich osadników zostały połączone w jedno królestwo przez Kennetha MacAlpina, który też pojednał oba plemiona przez małżeństwo z Piktyjką.

W końcu XII wieku została najechana przez Anglików, po czym na 2 wieki odzyskała suwerenność, mimo coraz większych angielskich wpływów. W 1296 roku wybuchł bunt Williama Wallace, a w 1314 Robert I Bruce został uznany za faktycznego króla Szkocji (po bitwie pod Bannockburn). Od 1603 roku Szkocja i Anglia miały wspólnego władcę (unia personalna), a od 1707 roku wspólny parlament. Szkoci nigdy nie pogodzili się z angielską dominacją, co wraz z poparciem dla legitymistycznej dynastii Stuartów doprowadzało wiele razy do powstań.

Rzeczpospolita Obojga Narodów

Pierwszym krokiem do utworzenia wspólnego państwa polsko-litewskiego była zawarta w 1385 unia w Krewie. Na przestrzeni dwóch wieków unia ta była na zmianę zacieśniana, osłabiana a nawet zrywana. Dopiero w drugiej połowie XVI w. wobec braku potomka dynastii Jagiellonów przystąpiono do działań mających na celu utrwalenie międzypaństwowego związku. Federacyjna Rzeczpospolita Obojga Narodów powstała w efekcie Unii Lubelskiej z 1569. Zawarcie unii realnej między Polską i Litwą było jednym z głównych osiągnięć króla Zygmunta II Augusta. Po jego śmierci w 1572 doszło do trzyletniego bezkrólewia, podczas którego zreformowano system prawny kraju. Znacznie zwiększyły się wpływy szlachty, a także wprowadzono wolną elekcję jako sposób wyboru monarchy.

Złoty wiek Rzeczypospolitej przypadł na koniec XVI i pierwszą połowę XVII wieku, kiedy po dymitriadach i wojnie z Rosją osiągnęła ona w 1618 największy zasięg terytorialny w historii. W tym okresie państwo skutecznie opierało się atakom Szwecji, Rosji i Tatarów. Kres jego świetności położyło powstanie Chmielnickiego w 1648, które zapoczątkowało serię wojen z sąsiadami. W 1654 ruszyła ofensywa rosyjska przeciw Polsce, a w 1655 rozpoczął się tzw. potop szwedzki. Szwedzi zajęli i spustoszyli większość kraju, a król Jan Kazimierz został zmuszony do ucieczki na Śląsk. Wprawdzie Szwedzi ostatecznie wycofali się z Rzeczypospolitej, ale państwo zostało osłabione, a także utraciło zwierzchność nad Inflantami i Prusami Książęcymi. Jedynie częściowym powodzeniem zakończyła się wojna z Rosją, w efekcie której Rzeczpospolita utraciła jednak liczne ziemie na wschodzie. Dalszy upadek pozycji państwa wiązał się z rządami Michała Korybuta Wiśniowieckiego i wojną z Turcją, po której Rzeczpospolita utraciła w 1672 Podole i Ukrainę.

Pod koniec XVII wieku, za panowania Jana III Sobieskiego Rzeczpospolita zawarła sojusz z Habsburgami i razem z nimi przystąpiła do walki z Imperium Ottomańskim. W 1683 Turcy zostali pokonani pod Wiedniem, co zakończyło okres ich ekspansji w Europie. Po pokoju w Karłowicach w 1699 Rzeczpospolita odzyskała utracone w 1672 ziemie, ale nie udało jej się przejąć żadnych innych terytoriów.

Od końca XVII wieku narastać zaczęły problemy wewnętrzne. Anarchia, słabość władzy centralnej i paraliż instytucji państwowych sprawiły, że w czasach saskich Rzeczpospolita istniała jako zbiór państewek magnackich o dużej niezależności. Państwo otoczone przez silniejszych sąsiadów zaczęło wchodzić w orbitę wpływów rosyjskich. W 1772 doszło do jego pierwszego rozbioru, dokonanego przez Rosję, Prusy i Austrię.

Próbę radykalnej reformy Rzeczypospolitej podjęto za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego. Od 1788 do 1792 obradował Sejm Wielki, który w 1791 uchwalił Konstytucję 3 Maja. Ustawa zasadnicza likwidowała unię i tworzyła formalnie jednolite państwo - Polskę. Reforma nie powiodła się i konstytucja została odwołana po wojnie z Rosją. Przez kolejne lata Rzeczpospolita funkcjonowała jako nieformalny protektorat tego państwa. Jej ostateczna likwidacja nastąpiła w 1795 wraz z trzecim rozbiorem.

Podział Administracyjny:

Na państwo składały się trzy prowincje: Wielkopolska, Małopolska i Wielkie Księstwo Litewskie. Dodatkowo Rzeczpospolita podzielona była na województwa zarządzane przez wojewodów. Ich ilość wahała się od 33 do 35. Województwa dzieliły się na mniejsze jednostki administracyjne - starostwa.

Stany Zjednoczone

Przed Kolumbem:

Prawdopodobnie pierwsi ludzie dotarli na kontynent amerykański z Azji przez cieśninę Beringa (naukowcy spierają się zarówno o datowanie kolejnych fal tej migracji, jak i o inne możliwe teorie o zasiedleniu kontynentu). Pierwszymi Europejczykami, którzy dotarli do Ameryki Północnej byli Wikingowie, którzy pod wodzą Leifa Erikssona dotarli do Zatoki Św. Wawrzyńca (Vinland). Osadnictwo skandynawskie nie utrzymało się i tylko nieliczni ocaleli. W czasach przedkolumbijskich obecny obszar Stanów Zjednoczonych był zaludniony przez co najmniej kilkaset tysięcy ludzi różnych narodowości zwanych później Indianami, tworzących wspólnoty plemienne o różnych poziomach organizacji społecznej. Podstawą utrzymania było myślistwo, rybołówstwo, rolnictwo i zbieractwo. Na kontynencie nie było koni.

Po Kolumbie (1492):

Kolumb odkrył Amerykę 12 października 1492 r. Wszystkie odkrycia geograficzne okresu (jak np. la Empresa de las Indias Krzysztofa Kolumba) były prywatnymi przedsięwzięciami finansowymi osób posiadających patenty odpowiednich władców na przyszły monopol handlowy lub na sprawowanie władzy w imieniu monarchy w odkrytych terenach. Jednak wiele z nich nie miało powodzenia.

W 1497 dopłynął do kontynentu John Cabot, (urodzony w Genui jako Giovanni Caboto), działający na rzecz angielskich handlarzy. Rejon określił "new found land" (nowo odkryta ziemia) dzisiaj znany jako Nowa Fundlandia.

W 1513 roku w poszukiwaniu El Dorado wtargnęli od południa w głąb kraju Hiszpanie pod wodzą Juana Ponce de León i nazwali cały obszar Florydą. Następnie zajęli Nowy Meksyk. Na północy wylądowali Francuzi i po założeniu w 1608 roku Quebecu, opanowali rejon Wielkich Jezior i posuwali się wzdłuż Missisipi na południe aż do Luizjany; Holendrzy rozpoczęli ekspansję od ujścia rzeki Hudson i w 1614 założyli Nowy Amsterdam, Szwedzi zajęli ujście Delaware.

Osadnictwo angielskie Najwięcej kolonii w tym okresie założyli Brytyjczycy. Pierwszą ich kolonią było Roanoke (na wyspie u wybrzeży Wirginii; założona w 1586 r. Osada nie dotrwała do dzisiejszych czasów. W 1607 r. ekspedycja poszukiwania złota wysłana przez Virginia Company założyła kolonię o nazwie Jamestown. W 1620 grupa angielskich purytan niezadowolona z życia na uchodźstwie w Holandii osiedliła się w okolicach dzisiejszego Massachusetts, z niej z kolei wzięły początek Connecticut (1633), Rhode Island (1636), New Hampshire (1639), Vermont (1791) i Maine (1820). W 1634 powstał Maryland, w 1663 Carolina, w 1664 Anglicy wyparli Holendrów (w zamian Holandia otrzymała Surinam) i przemianowali Nowy Amsterdam na Nowy Jork, w 1732 powstała Georgia. W końcu 1681 Pensylwania założona przez kwakra Williama Penna połączyła zamieszkane tereny na południu i północy. Oba obszary różniły się pod względem wyznaniowym, kulturalnym i gospodarczym. Północ była zaludniona przez osadników mieszczańskich (zwykle wyznawców różnych sekt) rozwijających przemysł i handel, na południu przeważała anglikańska szlachta rozwijająca wielkie gospodarstwa rolne, posługując się czarnymi niewolnikami. Poczucie wspólnoty wyrosło w walce z Indianami i Francuzami. W czasie wojny siedmioletniej 1756-1763 zdobyto posiadaną dotąd przez Francuzów Kanadę. W tym okresie rozwój kultury był raczej skromny, życie kulturalne ograniczało się do objazdowych trup cyrkowo-aktorskich i wędrownych grajków, rozwijało się jednak szkolnictwo - głównie nauki przyrodnicze i techniczne. W 1743 powstało w Filadelfii Amerykańskie Towarzystwo Filozoficzne; w 1636 powstał Uniwersytet Harvarda, w 1693 William and Mary College w Williamsburgu, w 1701 Uniwersytet Yale w New Haven, w 1746 College of New Jersey w Princeton, w 1754 King's College późniejszy Uniwersytet Columbia w Nowym Jorku. W koloniach (z wyjątkiem Delaware, Maryland i Pensylwanii, które z nadania króla były własnością prywatną), rządzili gubernatorowie; jednocześnie rozwijały się w nich instytucje przedstawicielskie, które zdobywały coraz większe znaczenie.

Kryzys podatkowy i wojna o niepodległość:

Po wojnie z Francuzami, pomiędzy koloniami a metropolią wybuchł spór o prawo nakładania podatków. Rolnictwo wspierane pracą niewolników i rozwijający się szybko przemysł, przynosiły duże dochody. W 1765 parlament angielski uchwalił podatek stempla (opłata za każde pismo urzędowe), a następnie cło na herbatę. W ramach protestu zatopiono transport 342 skrzyń herbaty w porcie bostońskim (1773) rękoma przebranych za Indian Amerykanów (incydent ten stał się znany jako "herbatka bostońska").

Kongres delegatów wszystkich kolonii zorganizowany z inicjatywy Benjamina Franklina w 1774 roku w Filadelfii (Kongres Kontynentalny) uchwalił deklarację praw Amerykanów, mianował wodzem naczelnym Jerzego Waszyngtona i zarządził zbrojenia. Doprowadziło to do walk zbrojnych pod Lexington i Concord w 1775, które przerodziły się w wojnę o niepodległość. Wydarzenia leżące u podłoża tej wojny znane są także jako Rewolucja amerykańska. W wojnie tej wyróżnili się Thomas Jefferson, Benjamin Franklin, John Adams, James Monroe, Tadeusz Kościuszko, Kazimierz Pułaski, Marie Joseph de La Fayette.

4 lipca 1776 r. proklamowano niepodległość (Deklarację niepodległości Stanów Zjednoczonych angielskich kolonii w Ameryce).

W 1781 pod Yorktown w Wirginii wojska angielskie doznały ostatecznej klęski. W wyniku tego w 1783 podpisano pokój wersalski, na mocy którego Amerykanie uzyskali niezawisłość, z Missisipi jako zachodnią granicą. Pierwszym prezydentem został Jerzy Waszyngton. Początkowo nowe państwo miało wiele kłopotów finansowych i politycznych. Trwała walka pomiędzy dwoma obozami: Federalistów (późniejszych Republikanów) chcących silnej władzy centralnej i Antyfederalistów (którzy przekształcili się w Demokratycznych Republikanów, a następnie w Demokratów) dążących do zachowania odrębności poszczególnych stanów. Drugą sprawą sporną była kwestia niewolnictwa: na północy Murzyni byli ludźmi wolnymi, natomiast na południu niewolnikami. Na skutek tych sporów dopiero w 1787 uchwalona została konstytucja. Sytuację finansową poprawiła energiczna gospodarka ministra skarbu Alexandra Hamiltona.

Niemcy

W X w. p.n.e. plemiona germańskie przybyły na tereny dorzecza Łaby i Renu. W VI i VII w. zachodnia część Germanii została podbita i włączona do państwa Franków. Za panowania syna Karola Ludwika Pobożnego powstawały ośrodki separatystyczne w Germanii. W wyniku wojny imperium zostało podzielone na 3 części (traktat w Verdun 843), wschodnia to późniejsze Niemcy. Pierwszym królem wschodniofrankońskim został Ludwik. Po jego śmierci (876) państwo rozpadło się na kilka luźno związanych ze sobą księstw. W 962 Otton I zmienił nazwę państwa na Królestwo Niemieckie. W XIV w zmienił się ustrój Niemiec. Cesarz Karol IV wydał Złotą Bullę (1356). Bulla zagwarantowała jedność i niepodzielność obszarów, którymi władali elektorzy, nadawała im suwerenność w ramach cesarstwa i autonomię sądowniczą, elektorzy otrzymali wówczas prawo majestatu - traktowano ich jak królów. Elektorzy nie mogli wybierać nowego króla przed śmiercią starego. W XV w. Habsburgowie opanowywali nowe ziemie metodą mariaży i układów. Cesarz Karol V (1519-1556) panował nad największym imperium ówczesnego świata. W 1526 po śmierci króla Węgier w Bitwie pod Mohaczem, brat Karola Ferdynand uzyskał korony Czech i Węgier na mocy układu o przeżycie z Jagiellonami zawartego w Wiedniu w 1515). W 1517 niemiecki zakonnik Marcin Luter ogłosił w Wittenberdze 95 tez. W 1521 papież Leon X wyklął zakonnika, zaś sejm w Wormacji skazał Lutra na banicję. W 1555 podpisano pokój w Augsburgu. Warunki pokoju były następujące: król uznał podział religijny Niemiec na zasadzie Czyj kraj, tego religia. W okresie napoleońskim większość ziem niemieckich włączono w Związek Reński oprócz Prus i Austrii. Po klęsce Napoleona utworzono Związek Niemiecki

20. KOLEGIALIZM W ZARZĄDZIE PAŃSTWA EUROPEJSKIEGO

Cechą charakterystyczną monarchii absolutnej było to, że swój aparat państwowy opierał na zasadach centralizmu i biurokratyzmu, a na szczeblu centralnym powstawały ministerialne organa kolegialne. Powstały nowe resorty do kierowania różnymi dziedzinami zarządu państwa. Co prawda do XVIII w. nie doszło do utworzenia ministerstw w nowożytnym tego słowa znaczeniu (organów zarządzających określonym resortem, kierowanych przez osobiście odpowiedzialnych ministrów), gdyż tzw. ministrowie byli tylko doradcami króla. Organa kolegialne obsadzone były przez zawodowych, wykształconych urzędników (często pochodzenia mieszczańskiego).
Mimo podobnych tendencji rozwiązania były różne w zależności od państwa.
Francja
Rady Królewskie - wywodziły się ze średniowiecznej kurii i były kolegialnym organem doradczym króla. Z czasem główne miejsce zaczęli odgrywać urzędnicy, (w miejsce arystokracji) a przede wszystkim ministrowie(kanclerz, 4 sekretarzy stanu, którym od XVI w. król wydzielił wg kryterium rzeczowego odpowiednie resorty: spraw zagranicznych, spraw wojny, marynarki, „dwór królewski” oraz generalny kontroler finansów. Tych 6-ciu dygnitarzy od XVIII w. nazywano ministrami). Wszystkie decyzje Rady uważane były za podjęte prze „króla w swej Radzie”, nawet gdy król nie brał udziału w posiedzeniu.
Do rad w XVIII w. należały:
>.Rada Stron Procesowych, czyli Rada Prywatna, w jej skład wchodzili: kanclerz (przewodniczący), 4 sekretarzy, arystokraci i 30 radców reprezentujących wszystkie trzy stany. Jej funkcja była wyłącznie sadowa (charakter sądu kasacyjnego)
> Rada Stanu, czyli Rada Tajna - odgrywała największa rolę. Przewodniczącym był król + sześciu ministrów (kompetencje: najważniejsze sprawy państwowe: polityka zagraniczna, wojna i pokój)
> Rada Depesz - kwestie zarządu wewnętrznego
> Rada Finansowa - kwestie finansowe (główną role odgrywał generalny kontroler finansów)
Monarchia Brandenbursko - Pruska
Organa centralne:
Z dawnej Rady Narodowej i Rady Tajnej powstały na początku XVIII w. trzy organy kolegialne, zwane ministerstwami:
> Generalne Dyrektorium - składało się z 5 departamentów na czele z ministrami. Podział kompetencji departamentów był częściowo rzeczowy i terytorialny
> Ministerstwo Gabinetowe (również kolegialne) - sprawy zagraniczne
> Ministerstwo Sprawiedliwości - sprawy sadownictwa i wyznań
Ministrowie wyżej wymienionych trzech organów tworzyli Tajną Radę Stanu, która jednak nie miała większego znaczenia. Wszystkie sprawy były rozpatrywane kolegialnie w ministerstwach, ale to król sam podejmował decyzje w formie nakazów gabinetowych.
Organa lokalne:
Podział na prowincje tzw. Departamenty Kamer, poddane organom kolegialnym - Kamerom wojny i Domen. Kamery zaś podporządkowane były Generalnemu Dyrektorium.
Rosja
Władza centralna - podział na resorty ministerialne. Piotr I zlikwidował dawne prikazy (powstałych w XV w. na czele z bojarami).
Kolegia - w liczbie 10 - opierały swój podział na kryterium rzeczowym, np. do spraw zagranicznych, wojskowych, dochodów państwa, itp. Na czele kolegium stał prezes. Decyzje w nich podejmowano większością głosów po wspólnej dyskusji

21. JEDNOOSOBOWOŚĆ W ZARZĄDZIE PAŃSTWA EUROPEJSKIEGO ;

Kolegialność i jednoosobowość rozpatrywać należy w dwu aspektach: strukturalnym i funkcjonalnym. Pierwszy ma charakter ilościowy i różnicuje pojęcia w zależności od liczby osób tworzących dany organ: gdy na czele stoi grupa osób, mówimy o strukturze kolegialnej, gdy jednostka - o organie jednoosobowym. Drugi odnosi się do uzależnienia podejmowania decyzji od aktywności grupy lub jednostki. Zasada kolegialności - stanowiła charakterystyczną cechę administracji XVII i XVIII w. Decyzje podejmowane były wówczas większością głosów członków obecnych na posiedzeniu organu administracyjnego. System taki zapewnia samokontrolę osób wchodzących w skład kolegium, utrudnia działania sprzeczne z prawem. Zgodnie z tą zasadą kształtowana była administracja w monarchiach absolutnych a także w XVIII- wiecznych republikach. Zasada jednoosobowości - wprowadzona została na szeroką skalę w początkach XIX w. Polegała na ześrodkowaniu całego zakresu przekazanej władzy oraz powierzeniu wyłącznego prawa podejmowania decyzji jednej osobie. Zaletą tej zasady była niewątpliwie szybkość i sprawność działania, jak również wyraźnie określenie osoby odpowiedzialnej za wydaną decyzję. Zasadę jednoosobowości za napoleońską Francją przyjęły: Rosja w latach 1802-1811, Prusy w 1808 roku, Bawaria w latach 1799-1808, Wirtembergia w 1805 roku, natomiast Austria i Dania dopiero w roku 1848.

 Administracja publiczne we Francji napoleońskiej.

 Okres rządów Napoleona I charakteryzował się licznie przeprowadzonymi reformami wewnętrznymi. Do najważniejszych należały: reforma administracji lokalnej, sądownictwa i kodyfikacja prawa. Nową administrację wprowadzała ustawa z 17 lutego 1800 roku. Cała administracja oparta została na zasadach: centralizmu,   biurokratyzmu, podziału resortowego, hierarchiczności struktur, i zasadzie jednoosobowości . Wprowadzono podział kraju na: departamenty - na czele stał prefekt, mianowany na czas nieoznaczony, któremu podlegała niemal cała administracja. Przy prefekcie utworzono radę prefekturalną do której należało sądownictwo administracyjne I instancji. Ponadto działała w departamencie rada departamentalna jako organ doradczy i uchwalający. okręgi - na czele stał podprefekt, podległy służbowo prefektowi. U jego boku działała rada okręgowa.  kantony oraz  gminy- na czele stał mer. Do pomocy miał radę gminną ( municypalną) . Zlikwidowany został wówczas trwale podział kompetencji na poruczone i własne.

Za przykładem Francji /Napoleona/ również i w Prusach zlikwidowano anachroniczny system kolegialności a w jego miejsce wprowadzono zasadę jednoosobowości. W 1808 r. powołano pięciu odpowiedzialnych ministrów, którzy zgodnie z zasadą resortowego podziału zadań kierowali swoimi resortami. Byli to ministrowie: spraw zagranicznych, wojny, skarbu, sprawiedliwości, spraw wewnętrznych. (Po 1850 spraw zagranicznych, finansów, handlu, rolnictwa, sprawiedliwości, wyznań, wojny, spraw wewnętrznych, domu królewskiego, robót publicznych (1878). W 1810 r. wprowadzono urząd kanclerza jako organu nadzorującego działalność ministerstw. Od 1814 r. stał on na czele rady ministrów zwanej Ministerstwem Państwa. Po 1822 r. miejsce Kanclerza objął Prezydent Rady Ministrów, a po 1848 r. przewodnictwo rady objął Premier. Od tej chwili utrzymywał się w Prusach niezmiennie kolegialny system działania rady ministrów, przejawiający się w równym stanowisku ministrów w stosunku do jej szefa, a przede wszystkim do króla, któremu ministrowie bezpośrednio podlegali. Premier w tym układzie władzy był jedynie pierwszym z równych mu ministrów. W 1852 r. nastąpiło wzmocnienie pozycji premiera który od tej chwili miał prawo wytaczanie kierunków polityki gabinetu. W 1817 r. powołano Radę Państwa która była jedynie organem doradczym króla.     

W 1661 r. Ludwik XIV rozpoczął trwające ponad pół wieku (do 1715 r.) rządy osobiste. Władca, któremu przypisywano powiedzenie: „Państwo to ja”, w sposób niejako modelowy realizował zasady monarchii absolutnej. Król - uosobienie władzy suwerennej i niepodzielnej - nie podlegał żadnym prawom, poza prawami boskimi i tzw. prawami fundamentalnymi monarchii. Monarcha nie mógł w żadnym wypadku zmienić zasad dziedziczenia tronu i dowolnie dysponować domeną królewską, którą traktowano jak własność państwa, a nie króla; władca Francji winien być katolikiem.
Charakterystyczną cechą monarchii absolutnej był centralizm i biurokratyzm władzy państwowej.

Król podejmował decyzje, które wykonywali jego urzędnicy. Powstał zhierarchizowany, fachowy aparat urzędniczy, na którego czele stali ministrowie i kolegialne organy doradcze. Do grupy urzędników pełniących funkcję ministrów należeli: kanclerz, czterech sekretarzy stanu i naczelny kontroler finansów. Kanclerz był stróżem pieczęci państwowej, nadzorował uniwersytety, drukarnie i rady królewskie, był zwierzchnikiem wszystkich sądów. Sekretarz stanu kierował podległymi mu prowincjami, jednym z czterech biur (resortów): spraw zagranicznych, wojny, marynarki lub domu królewskiego i zajmował się innymi przydzielonymi sprawami. Generalny kontroler finansów (do 1665 r. nadintendent finansów) nadzorował sprawy finansowe, np. podatki, funkcjonowanie rolnictwa, manufaktur, handlu (minister finansów i gospodarki).
Obok ministrów istotną rolę w rządzeniu (doradzaniu królowi) pełniła Rada Królewska, której członkowie wyznaczeni przez króla podzielili się na cztery sekcje (rady): Rada Stanu (Tajna), debatująca w obecności króla nad najważniejszymi sprawami kraju, Rada Depesz omawiająca sprawy administracji wewnętrznej, Rada Finansowa, w której ustalano przychody i wydatki państwa i najliczniejsza Rada Stron spełniająca funkcje sądowe.
W administracji prowincjonalnej władzę w miejsce przebywających na dworze gubernatorów objęli intendenci, którym podlegała policja, finanse i sprawy gospodarcze. Intendenci podlegali bezpośrednio Radzie Królewskiej.

Rosnący zakres działań państwa wiązał się z drobiazgową kontrolą różnorodnych, często bardzo osobistych sfer życia, co nadawało Francji Ludwika XIV znamiona państwa policyjnego. Przykładem poddania jednostki samowoli władzy były listy opieczętowane (lettres de cachet), zawierające królewski rozkaz uwięzienia, pomijający procedurę sądową.
Władza królewska kończyła się na prawie własności. W czasach Ludwika XIV arystokracja i szlachta w praktyce zostały odsunięte od realnego wpływu na politykę. Urzędy w służbie królewskiej zarówno centralne jak i terenowe nabywali mieszczanie. Niektóre z nich pochodziły z mianowania.

22. REWOLUCJA FRANCUSKA I SYSTEM NAPOLEOŃSKI, ZNACZENIE DLA ROZWOJU EUROPY.

Do przyspieszenia rewolucji Francuskiej przyczynił się kryzys gospodarczy po 1770r.

1778r- załamanie się całej gospodarki. Kryzys osiągną szczytowe nasilenie po 1786r produkcja przemysłowa spadła o 50%, rolnictwo przeżywało lata nieurodzaju. Kryzys gospodarczy wpłyną na zaostrzenie konfliktów społecznych. Przyczyną rewolucji francuskiej były również nadużycia popełniane przez szlachtę, opanowanie przez szlachtę głównych urzędów. Fatalna sytuacja gospodarcza kraju i wzrastający deficyt budżetowy skarbu królewskiego dawały warstwom niższym argumenty zdolne do zmobilizowania całego stanu trzeciego wraz z chłopami do walki ze szlachtą i absolutyzmem królewskim. Zwołanie przez króla w 1789r. Stanów Generalnych stworzyło platformę, na której walka ta miała zostać podjęta. Data ta otwiera okres rewolucji we Francji.

Głównym celem przebiegu rewolucji Francuskiej było powstanie Konstytuanty. Stany Generalne ogłosiły się Zgromadzeniem Narodowym a 9 lipca Konstytuantą. Unieważniono instrukcje poselskie i postanowiono, że Konstytuanta nie może być rozwiązana ani rozwiązać się sama za nim nie uchwali się nowej konstytucji. Konstytuanta powołanie jej sprawiło, iż przyspieszono nadanie kształtu prawnego faktycznie dokonanej rewolucji.

W sierpniu 1789r Konstytuanta podjęła pierwsze zasadnicze uchwały:

-Deklaracja praw człowieka i obywatela

(Była zasadniczym aktem prawnym, który stworzył podstawę nowego systemu prawno-państwowego) Wyróżnia się w niej:

1.Zasady ogólne dotyczące organizacji politycznej państwa

-, czyli (zasada suwerenności ludu jako przeciwstawna teorii o boskim pochodzeniu władzy, stała się celem demokracji nowożytnej,

-teoria podziału władzy Monteskiusza podkreślała prawo ludu do wyrażania zgody na obciążenia podatkowe oraz przewiduje odpowiedzialność władzy przed ludem.

2. Sformułowanie praw osobistych człowieka(prawa obywatelskie)

Równość wobec prawa, wolność, wolność sumienia,zasada wolności gospodarczej(nienaruszalność prawa własności prywatnej).

Deklaracja miała charakter programu rewolucyjnego, manifestu francuskiego mieszczaństwa. Na jej założeniach oparta była działalność I Konstytuanty sama konstytucja z 1791r, do której została dołączona.Francuska deklaracja wyrażała się w sposób najpełniejszy Wywarła wielki wpływ na kształtowanie się ustroju i prawa w państwach nowożytnych. Jej sformułowania były przyjmowane jako orędzie uniwersalistyczne, odnoszące się do wszystkich krajów i czasów stanowiły credo polityczne dla szeregu pokoleń, ewangelię polityczną, na której opierać się będą międzynarodowe deklaracje praw po II wojnie światowej. Deklaracja wprowadziła do życia państwowego pojęcia podmiotowych praw publicznych i stworzyła dla nich gwarancję konstytucyjna. Obecnie podczas rewolucji stosunek jednostki do państwa stał się dwustronny a nie jednostronny tzn. poddany stał się obywatelem, czyli uzyskał ściśle określone prawa publiczne.

-Uchwały w sprawie likwidacji feudalizmu.

Konstytuanta wprowadziła kryterium mające rozróżnić feudalne prawa właścicieli, narzucone chłopom. Do pierwszych jako należących do feudalizmu dominującego zaliczono prawa związane z poddaństwem, sądownictwo patrymonialne, pańszczyzna i monopole dworskie. Do drugich-, czyli do feudalizmu kontraktującego- prawo do poboru czynszów i podobnych świadczeń od chłopów. Na podstawie tego rozróżnienia chłopom przyznano jedynie prawo ich wykupu. W 1792r zdeklarowano, że chłopi będą obowiązani do świadczenia czynszów jedynie tam gdzie panowie potrafią udowodnić prawo do ich pobierania za pomocą dokumentu stwierdzającego istnienie pierwotnego kontraktu. Dekret Konwentu, z 1793r zniesie wszelkie prawa feudalne bez odszkodowania. Proces ten zapoczątkował likwidację wielkiej własności ziemskiej, co doprowadziło do reformy rolnej miało to znaczenie dla dalszych dziejów wewnętrznych Francji. Chłopi poparli armie rewolucyjne i napoleońskie.

-Reformy zarządu terytorialnego

We Francji dążono do stworzenia prostej administracji oraz jednolitej, zniesienia wszelkich przywilejów i partykularyzmów lokalnych, które by mogły przesłaniać jedność francuską. W efekcie dokonano nowego podziału administracyjnego kraju a władzę administracyjną przekazano organom obieralnym.

1. Nowy podział administracyjny- 83 departamenty, czterostopniowy podział administracyjny, departamenty dzieliły się na dystrykty, kantony. Wprowadzenie jednolitego w całym kraju ustroju gmin wiejskich i miejskich.

2. Drugą nowością w przeprowadzonej reformie rewolucji francuskiej było powierzenie całej administracji obieralnym samorządowym organom. Brak administracji lokalnej, czyli elementów biurokratycznych. Na poszczególnych szczeblach obywatele wybierali wieloosobowe rady: municypalne w gminach( 3-21 osób), dyskrytowe(12 osób) i departamentalne(36 osób). Rady wybierały, że swego grona merów w gminach a dyrektoriaty w dystryktach 4 osoby i w departamentach 8 osób.

-Reformy sądownictwa

-Potrzeba utworzenia jednolitego, możliwie prostego systemu sądownictwa

-Traktowanie władzy sądowej jako wyrazu suwerenności ludu i jako władzy niezawisłej

-Rozdział władzy sądowej od wykonawczej i ustawodawczej.

(Sądownictwo monarchii absolutnej wywołało surową krytykę: ganiono różnorodność sądów dla różnych stanów, wielość instancji procesowych, sądownictwo królewskie osobiste, sprzedawalność i dziedziczność stanowisk sędziowskich.) Dlatego też Konstytuanta zniosła wszystkie dotychczasowe sądy i zastąpiła je nową organizacją. Znaczenie reformy polegało przede wszystkim na tym, że wprowadzono dla wszystkich sądownictwo powszechne. Ustanowiono następnie odrębne instancje sadowe w sprawach cywilnych i karnych.

1.Sprawy cywilne-wprowadzono sądownictwo dwustopniowe, sądy pokoju na wzór angielski i trybunały dystryktu, do których mogła iść apelacja do trybunału innego dystryktu.

2. Sprawy karne-lżejsze sprawy karne istniały 3 instancje: sądy policji municypalnej, sąd policji poprawczej i trybunału dystryktu.

Dla ciężkich spraw karnych-śledztwo, dochodzenie wstępne, które przeprowadzał sędzia pokoju. Przyjęto na wzór angielski udział ław przysięgłych w postępowaniu sądowym jak i w sprawach karnych.

3. Powołanie do życia sąd kasacyjn, który nie rozpatrywał meritum zaskarżanego wyroku, lecz w razie stwierdzenia naruszenia prawa lub procedury mógł zaskarżony wyrok uchylić i odesłać sprawę do innego trybunału dla ponownego jej rozpatrzenia.

Nadanie sądownictwu charakteru ludowego wyraziło się nie tylko w formie udziału czynnika ludowego w samym orzecznictwie sądowym(ława przysięgłych), ale również w obsadzeniu wszystkich stanowisk sędziowskich w drodze wyborów. Konstytuanta miała, więc zasługę wprowadzenia na kontynent sądownictwa powszechnego, instytucji sędziów pokoju i ławy przysięgłych.

Najistotniejszą zmianą było zapewnienie niezawisłości sądownictwa poprzez jego uniezależnienie i całkowite oddzielenie od administracji. Konstytuanta zgodnie z teorią podziału władzy stanęła na stanowisku zupełnego oddzielenia władzy sądowej od wykonawczej.

System Napoleoński - Napoleon dążył do stworzenia w Europie organizacji ponadpaństwowej. Napoleon odróżniał pojęcie Cesarstwa Francuskiego - Empire Francais od pojęcia,,Wielkiego Cesarstwa”- Grand Empire.

Do Wielkiego Cesarstwa oprócz obszaru właściwego Cesarstwa Francuskiego obejmowały także państwa odrębne, ale od Francji uzależnione. Do państw takich należały państwa niemieckie należące do związku Reńskiego, Hiszpania, Królestwo Włoskie, Królestwo Neapolu a także Księstwo Warszawskie. Kraje te podlegały mniejszym lub większym wpływom Francji. W niektórych jak np. w Królestwie Włoskim w Hiszpanii czy Księstwie Warszawskim Napoleon narzucał konstytucje z reguły wzorowane na konstytucji konsularnej. Na ogół recypowano w nich francuskie urządzenia administracyjne i napoleońskie kodyfikacje. W grudniu 1799r. Napoleon proklamował konstytucję, która następnie została przyjęta przez plebiscyt. Konstytucja konsularna z 1799 r. dążyła do nadania stworzonemu systemowi rządów pozorów ustroju republikańskiego. Konstytucja stworzyła pozory wyborów powszechnych przyznając wszystkim obywatelom od 21 roku życia prawa wyborcze. Cały system wyborczy oparty został na tzw. Listach zaufania. Wszyscy obywatele w poszczególnych okręgach drogą wyborców powszechnych powoływali spośród siebie 1/10 obywateli jako godnych piastowania urzędów. Powstawała w ten sposób lista okręgowa, następnie lista departamentalna i narodowa. Główne postanowienia jej obowiązywały do upadku Napoleona w r 1814. Poddawana była ona jednak licznym zmianom, których dokonywał Senat. Jego senatu consultes Napoleon poddawał dla zachowania pozorów legalności plebiscytom, które przeprowadzano w sposób jawny.

Do najważniejszych zmian należały:

- zmiana z r1802, która przyznała Napoleonowi dożywotnią władzę pierwszego konsula z prawem wyznaczania następcy,

- zmiana z r. 1804- zwana konstytucja cesarską, która wzniosła instytucję konsulowi i przekształciła dożywotni konsulat Napoleona w carska godność dziedziczną. Ustrój cesarstwa był zaprzeczeniem formy republikańskiej, lecz mówiło się o nim jako o ustroju republikańskim dla stworzenia pozorów ciągłości władzy, której nie było.

Stworzony przez Napoleona ustrój naczelny organów państwa nie zasługuje na szczególną uwagę. Nie wniósł on do dziejów konstytucyjnych Francji czy innych krajów prawie żadnych wartości trwałych. O wiele trwalszy charakter miały reformy wewnętrzne: reformy administracji lokalnej(366Szczaniecki),sądownictwa(367Szczaniecki), dzieła kodyfikacji napoleońskiej(369-373Szczaniecki).

Do umocnienia się dyktatury przyczyniły się liczne zmiany konstytucji i sama praktyka konstytucyjna, która umożliwiała Napoleonowi rozstrzyganie na korzyść swej własnej władzy wielu wątpliwości wynikających z zawiłych przepisów konstytucji. Główne etapy rozwoju konstytucji tworzyły senatu consultes z 1802r ustanawiająca konsulem dożywotnim Napoleona i senatus consultes1804r,która zniosła urząd konsulów i przekształciła Francję w monarchię republikańską, czyli cesarstwo dziedziczne. Reformy te zmierzały równocześnie ku zupełnemu zredukowaniu znaczenia głównych zgromadzeń ustawodawczych. Senatu consultes z 1807r zniosła instytucję Trybunału, a Ciało Ustawodawcze zwołane było coraz rzadziej. Równocześnie wzrastały uprawnienia Senatu, ale i stopień uzależnienia od Napoleona. W 1804r cesarz uzyskał prawo do uzupełniania jego składu przez dowolnie wybrane osoby. W ten sposób Senat stał się zupełnie zależny od Napoleona i posłusznym narzędziem władzy. Funkcja Senatu i Rady Stanu dublowała wprowadzona już w r. 1802 Rada Prywatna powoływana przez Napoleona dla rozstrzygania określonych spraw, w składzie kilku dowolnie wyznaczony osób. Rada ta przypominała instytucję Rady Tajnej z czasów monarchii absolutnej(240Szczaniecki).

Zasada podziału władzy uległa zupełnemu zatarciu. Cała władza skupiała się w ręku cesarza, rządzącego w państwie mającym pozory państwa konstytucyjnego. System Napoleoński, który miał i później swych naśladowców, nauka określała mianem cezaryzmu lub bonapartyzmu.

23. SYSTEM PAŃSTWOWY STANÓW ZJEDNOCZONYCH AMERYKI PÓŁNOCNEJ I JEGO EUROPEJSKA TRADYCJA

Kontynent ten został prawdopodobnie zasiedlony przez przybyszów z Azji, którzy przedostali się przez zamarzniętą cieśn. Beringa ; w erze przedkolumbijskiej obszar Stanów Zjednoczonych był rzadko zaludniony przez tworzących swego rodzaju wspólnoty rodowe lub sąsiedzkie Indian z rozmaitych plemion, toczących zarazem nieustanne walki (m.in. Irokezi , Dakota, Huroni , Naczezowie); podstawą utrzymania było myślistwo, rybołówstwo, kopieniacza uprawa ziemi (brak hodowli), z czasem na niektórych obszarach rozwinęło się rzemiosło (garncarstwo, obróbka metali, koszykarstwo, tkactwo); równocześnie istniał bogaty świat wierzeń z elementami animizmu i magii. W pierwszym okresie kolonizacji po odkryciu kontynentu Hiszpanie opanowali Florydę, następnie Nowy Meksyk; Francuzi, po zał. 1608 Quebecu, opanowali rejon Wielkich Jezior i posuwali się wzdłuż Missisipi na płd., sięgając aż po Luizjanę; Holendrzy zajęli ujście rz. Hudson (1614 zał. Nowy Amsterdam), Szwedzi - ujście Delaware. Anglicy rozpoczęli ekspansję od Wirginii i Karoliny Płn., 1607 zał. Jamestown, 1623 - New Hapmshire, 1630 - Massachusetts, 1664 wyparli Holendrów i przemianowali Nowy Amsterdam na Nowy Jork, następnie zajęli Nową Anglię, Pensylwanię, Karolinę Płd., Georgię, Connnecticut, Rhode Island - łącznie na początku XVIII w. istniało 13 kolonii ang., zamieszkanych przez 1350 tys. osób (w tym 200 tys. niewolników, sprowadzanych od 1619). Poczynając od końca XVII w. walka o dominację w Ameryce Płn. doprowadziła do szeregu wojen ang.-franc. (1689-97, 1701-13, 1745-48, 1754-63), zakończonych wyparciem Francji; równolegle kształtowało się poczucie odrębności amer. od Korony bryt. eksploatującej opanowane tereny bezwzględnie i hamującej rozwój przemysłu, handlu i żeglugi (m.in. 1765 ustawa stemplowa nakładająca wysokie opłaty na wszelkie druki urzędowe wydawane przez administrację ang. miejscowym obywatelom; 1773 nałożenie wysokich ceł na herbatę sprowadzaną do Ameryki spowodowało w Bostonie wyrzucenie całego ładunku do morza (bostoñska herbatka ); 1774 z inicjatywy B. Franklina zwołano tzw. I Kongres Kontynentalny w Filadelfii, który miał zadecydować o polityce kolonii amer. wobec W. Brytanii, 1775 doszło do pierwszych starć zbrojnych pod Lexington i Concord, które przerodziły się w wojnę o niepodległość; dowództwo armii objął G. Washington , a do bohaterów wojny należeli m.in. Th. Jefferson , B. Franklin , J. Adams , J. Monroe(późniejsi prezydenci); amer. dążenia do niepodległości poparła eur. opinia publiczna, na pomoc pospieszyli liczni ochotnicy, m.in. T. Kościuszko , K. Pułaski , M.J. La Fayette . 4 lipca 1776 Kongres uchwalił Deklaracje Niepodległości Stanów Zjednoczonych (autorstwa Th. Jeffersona); 1778 przeciw Anglii wystąpiła formalnie Francja (której flota odegrała istotną rolę), 1779 Hiszpania; 1781 pod Yorktown w Wirginii wojska ang. doznały ostatecznej klęski; 1783 podpisano w Paryżu traktat pokojowy, na mocy którego W. Brytania uznała niepodległość Stanów Zjedn.; pierwszym prezydentem został G. Washington; 1787 Kongres uchwalił Konstytucję, kładącą podwaliny pod republikę federacyjną; wtedy też zarysował się podział na zwolenników silnej władzy centralnej zw. federalistami (A. Hamilton) i jej przeciwników zw. antyfederalistami (później - ze względu na sympatie do rewolucyjnej Francji - republikanami); na fundamencie tego podziału zrodził się przyszły dwupartyjny system rządów; 1812 W. Brytania podjęła zbrojną próbę przywrócenia statusu kolonialnego w swych dawnych posiadłościach, bez powodzenia. Polityka zagr. pierwszego okresu niepodległości ukierunkowana była na wyparcie pozostałych mocarstw eur. z kontynentu, a równocześnie deklarowała brak zainteresowania USA sprawami zagr. (tzw. doktryna Monroego z 1823, która legła także u podstaw izolacjonizmu amer.); 1803 odkupiono od Francji Luizjanê , 1819 od Hiszpanii Floryde, 1845 dokonano aneksji Teksasu , 1846 przejęto od W. Brytanii Oregon , 1846-48 w wyniku zwycięskiej wojny z Meksykiem dołączono Kaliforniê i Nowy Meksyk ; równocześnie trwała ekspansja na zachód, połączona z wypieraniem plemion indiańskich i osiedlaniem ich w rezerwatach oraz rosła szybko liczba ludności wynikająca z nasilenia się imigracji, zwł. z Niemiec i Irlandii. Od początku XIX w. zaczął się zarysowywać podział kraju na dynamicznie się rozwijającą przemysłowo-handlową część północną i rolnicze, plantatorskie południe, korzystające z niewolników jako gł. siły roboczej; 1860 było 18 stanów (20 mln mieszk.), gdzie niewolnictwo było zakazane i 15 stanów utrzymujących niewolnictwo (11 mln mieszk., w tym 4 mln niewolników); zawierane kompromisy (Missouri 1820, ustawa 1850, ustawa Kansas-Nebraska 1854) nie rozwiązały problemu, rosnący w siłę ruch abolicjonistyczny w sprawie zniesienia niewolnictwa zwyciężył w wyborach 1860, prezydentem został A. Lincoln - przywódca zawiązanej 1854 Partii Republikańskiej, głoszącej hasła nieskrępowanego rozwoju i wolności dla wszystkich obywateli; szczególnej dynamiki przeciwnikom niewolnictwa dodało skazanie na śmierć i stracenie 1859 abolicjonisty J. Browna , który próbował wywołać powstanie murzyńskie; stan Karolina Płd. ogłosił 1860 wystąpienie z Unii (secesję), a w ślad za nim poszło dalszych 10 stanów, które zawiązały Konfederacjê Południa ; wojna trwała 4 lata, 1865 gen. R.E. Lee głównodowodzący Konfederatów poddał się pod Appomattox gen. U. Grantowi, dowodzącemu Federalistami; wojna pochłonęła 600 tys. ofiar, w ostatnich jej dniach zginął z ręki fanatyka Południa A. Lincoln; niewolnictwo zniesiono, 1870 nadano Murzynom prawa wyborcze. Okres do I woj. świat. upłynął w USA pod znakiem szybkiego rozwoju gospodarczego, do Unii przyjęto 16 nowych stanów (1867 odkupiono od Rosji Alaskę, 1898 anektowano Hawaje), rozwinięto sieć komunikacji kolejowej, powstał potężny przem. stalowy, naft., chem., bawełniany, rozwinęło się górnictwo węgla kamiennego; wzrost gosp. w tym okresie przekraczał 10% (najwyższy na świecie); wyrosły wielkie fortuny potentatów gosp. (J.P. Morgan, J.D. Rockefeller , A. Carnegie ); Indian wyparto z ostatnich wolnych obszarów, tworząc ponad 2,7 mln nowych gospodarstw farmerskich drogą ustawy Homestead Act (z 1862) o bezpłatnym nadawaniu ziemi na zach. kraju; wzmogło to napływ imigrantów (29 mln), w 1900 USA posiadały już 76 mln mieszk.; pospiesznej urbanizacji uległo szereg regionów (1900 Nowy Jork liczył 3,7 mln mieszk., Chicago 1,7 mln, Filadelfia 1,3 mln); wzrosła także rola USA na arenie międzynar. zwł. w okresie prezydentury T. Roosevelta (1901-09) i Th.W. Wilsona (1913-21); koncentracja wpływów nastąpiła w Ameryce Łac. (m.in. anektowano w. Guam i Puerto Rico, 1903 przejęto od Panamy strefę budującego się Kanału) oraz na Dalekim Wschodzie (m.in. zajęcie Filipin), przy programowym izolowaniu się od problemów eur., czego nie przerwał nawet udział USA (od 1917) w I woj. świat.; Stany Zjednoczone nie wzięły udziału w kongresie wersalskim, ani nie przystąpiły do Ligi Narodów , stały się natomiast pierwszą potęgą gosp. świata, rozwijając m.in. przem. samochodowy, elektrotechn., chem.; 1920 przyznano prawo wyborcze kobietom; rosnący dobrobyt zaowocował nową falą imigracji i mimo barier formalnych 1930 USA miały już 122 mln mieszk.; dolar stał się gł. walutą świata, kapitał amer. angażował się szeroko w inwestycje zagr., często tylko w celach spekulacyjnych; od 1919 obowiązywała słynna ustawa o prohibicji alkoholu, która zapoczątkowała gangsteryzm i falę korupcji. 24 X 1929 krach na giełdzie nowojorskiej (czarny czwartek ) spowodował największy kryzys ekon. w historii świata: w ciągu 3-4 lat nastąpił spadek produkcji o połowę, bezrobocie objęło 1/4 zatrudnionych, w głęboką zapaść wskutek raptownego spadku cen weszło rolnictwo; w tych warunkach wybory 1933 wygrał kandydat demokratów F.D. Roosevelt z programem szerokich reform pn. New Deal (Nowy £ad ), banki poddano kontroli rządu, zainicjowano szeroki program robót publicznych, udzielono pożyczek szeregu upadającym przedsiębiorstwom, stworzono subsydia dla farmerów; reformy objęły też sferę polityki społecznej (m.in. wprowadzono pierwszy w historii system ubezpieczeń emerytalnych, ustanowiono 40-godzinny tydzień pracy, ustalono minimalne płace, wprowadzono zasadę umów zbiorowych legalizując działanie związków zawodowych, zwiększono zasiłki dla bezrobotnych, zakazano pracy nieletnim); pośrednio do poprawy koniunktury przyczynił się wybuch II woj. świat. i rozwój produkcji zbrojeniowej na eksport, która zlikwidowała bezrobocie; w polityce zagr. kontynuowano idee izolacjonizmu (1935-37 Kongres przeprowadził tzw. Neutrality Act, czyli ustawy gwarantujące nieangażowanie się USA w zewn. konflikty zbrojne). Napięcia w stosunkach z Japonią pod koniec lat 30. oraz polityka Niemiec w Europie spowodowały zmianę nastrojów społeczeństwa amer., 1939 uchwalono ustawę Lend-Lease Act, uprawniającą prezydenta do udzielania pomocy materialnej państwom zaprzyjaźnionym w formie kredytów i preferencyjnej sprzedaży broni; 7 XII 1941 jap. atak na amer. bazę wojskową Pearl Harbor na Hawajach zapoczątkował bezpośrednie przystąpienie USA do wojny; ich udział militarny (1941-45 w amer. siłach zbrojnych służyło ok. 15 mln żołnierzy, 1,1 mln utraciło życie) i finansowy (łącznie ok. 50 mld dolarów pomocy dla aliantów, w tym 11 dla ZSRR) zaważył na rezultatach wojny; wojska amer. niosły gł. ciężar walk na frontach Azji i O. Spokojnego, zmuszając - po zrzuceniu 6-9 VIII 1945 bomb atomowych na Hiroszimę i Nagasaki - Japonię do bezwarunkowego poddania się; wzięły też udział w kontrofensywie w Normandii i zmuszeniu do kapitulacji Niemiec; definiując w Karcie Atlantyckiej 1941 cele wojny oraz uczestnicząc w międzynar. konferencjach w Casablance, Waszyngtonie, Kairze, Teheranie , Jałcie i Poczdamie - USA walnie przyczyniły się do ustanowienia międzynar. ładu w powojennej Europie i na Dalekim Wschodzie oraz utworzenia ONZ . Dokonany na konferencjach podział świata na strefy wpływów USA i ZSRR wkrótce zaoowocował tzw. zimną wojnę; zadeklarowany 1947 plan pomocy powojennej Europie, tzw. Plan Marshalla , został przez ZSRR i kraje tzw. obozu socjalistycznego odrzucony; w tej sytuacji z inspiracji USA zawiązano pakty wojskowe NATO w Europie, ANZUS i SEATO w Azji Płd.-Wsch. i na Pacyfiku; z obaw przed komunizmem zrodziły się wypaczenia maccartyzmu ; 1950 w wojnie koreañskiej USA wsparły Koreę Płd.; 1952 wybory wygrał kandydat republikanów D. Eisenhower , w polit. zagr. (także w związku ze śmiercią Stalina) nastąpiła odwilż w stosunkach z ZSRR, zakończono “zimną wojnę”, w polit. wewn. zapoczątkowano okres dobrej koniunktury gosp.; 1954 zniesiono segregację rasową w szkołach; kontynuacją reform była prezydentura J.F. Kennedy'ego (1960-63), podczas której doszło do okresowego zaostrzenia stosunków z ZSRR na tle amer. prób obalenia reżimu Fidela Castro i ros. inicjatywy zainstalowania rakiet jądrowych na Kubie (tzw. kryzys kubański); 1963 w niejasnych okolicznościach zamordowano J. Kennedy'ego; kolejnym prezydentem został L.B. Johnson; za jego kadencji nasiliła się walka o prawa obywatelskie Murzynów (1968 zabójstwo ich przywódcy pastora M.L. Kinga ); wewn. napięcia pogłębiło zaangażowanie USA w wojnê wietnamską(1968 brało już w niej udział 0,5 mln żołnierzy amer.); mimo obietnic pokojowego zażegnania kryzysu w kadencji prezydenta R.M. Nixona (1968-74) wojna rozszerzyła się 1970 na Kambodżę, 1971 na Laos (zakończona dopiero traktatem paryskim 1973); równolegle wszczęto (1969) rokowania w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych SALT i unormowano stosunki z Chinami (wizyta Nixona 1972); nadużycia znane jako afera Watergate zmusiły Nixona (po raz pierwszy w historii USA) do złożenia urzędu prezydenta; nowe impulsy polityce amer. nadała kadencja przedstawiciela Demokratów J.E. Cartera (1977-81), który wprowadził do niej zasady obrony praw człowieka, a także podpisał w Wiedniu układ SALT II, nawiązał stosunki dyplomatyczne z Chinami, podpisał układ w sprawie Kanału Panamskiego, doprowadził do porozumienia na Bliskim Wschodzie (Camp David); jego następca republikanin R.W. Reagan okazał się wyjątkowo skuteczny; w polityce wewn. radykalnie obniżył podatki pobudzając koniunkturę gosp., zmniejszając inflację i bezrobocie, pogłębiając równocześnie deficyt budżetowy, który przekroczył 1,5 biliona dol.; w polityce zagr. wspierał ruchy antykomunistyczne i opozycję w krajach Europy Wsch. i w Ameryce Łac.; Związkowi Radzieckiemu narzucił wyjątkowo trudne warunki rywalizacji, m.in. z jednej strony inicjując program redukcji broni strategicznych (w których ZSRR miał przewagę), a z drugiej zwiększając wydatki na zbrojenia rakietowe (Inicjatywa Obrony Strategicznej, tzw. gwiezdne wojny, których gospodarka ZSRR nie była w stanie udźwignąć; jego następca republikanin G.C. Bush doprowadził do podpisania z ZSRR układów rozbrojeniowych START i zwycięskiej interwencji w Kuwejcie (po agresji wojsk irackich), a także do sfinalizowania Północnoamerykańskiego Układu Wolnego Handlu NAFTA ; 1993 wybory prezydenckie wygrał kandydat demokratów William J. Clinton (1997 wybrany na drugą kadencję), za którego rządów doszło do niezwykłego rozwoju gospodarczego USA, m.in. powstało 20 mln nowych stanowisk pracy, dochód przeciętnej amer. rodziny wzrósł o 15%; gospodarka przejęta w stanie deficytu wypracowała gigantyczną nadwyżkę budżetową w wys. 1300 mld dol., dając równocześnie impuls prosperity dla całej gospodarki światowej; wzrosła także supremacja kraju na arenie międzynar., jako niekwestionowanego pierwszego mocarstwa w świecie; w polityce zagr. Stany Zjednoczone przyczyniły się m.in. do powstania Autonomii Palestyńskiej i wielokrotnie podejmowały próby uspokojenia sytuacji na Bliskim Wschodzie, aktywnie interweniowały podczas wojen w dawnej Jugosławii, poparły proces poszerzenia NATO (o kraje Europy Środk. i Wsch., w tym Polskę), interweniowały zbrojnie przeciw mafii narkotykowej w Kolumbii; pewnym cieniem na kadencji B. Clintona położyły się afery obyczajowe, których efektem było nawet wszczęcie procedury impeachment (odsunięcia prezydenta od władzy); w wyborach prezydenckich jesienią 2000 zwyciężył George W. Bush (jr), kandydat republikanów z nieznaczną przewagą głosów elektorskich (choć więcej wyborców głosowało na jego rywala); sekretarzem stanu USA został gen. Colin Powell (pierwszy w dziejach USA Murzyn na tym stanowisku); pierwszą ważniejszą inicjatywą nowego prezydenta było zdynamizowanie dążeń do utworzenia od roku 2005 najw. w świecie strefy wolnego rynku (FTAA), obejmującej cały kontynent amerykański (ok. 800 mln ludzi); drugą - utworzenie tarczy rakietowej chroniącej USA przed atakiem jądrowym (co wymagało weryfikacji układu SALT II z Rosją); po zamachu terrorystycznym na wieże WTC w Nowym Jorku (11 IX 2001) Stany Zjednoczone przeprowadziły operację wojsk. na terenie Afganistanu likwidując bazy odpowiedzialnej za zamach organizacji fundamentalistów muzułmańskich al-Kaidy, a także uznały za najważniejsze zadanie walkę z międzynar. terroryzmem i państwami wspierającymi go (w ramach tego priorytetu III 2003 USA obaliły zbrojnie reżim Saddama Husajna w Iraku); w poł. 2002 krajem wstrząsnęła seria afer podatkowo-finansowych, dotyczących wielkich koncernów (m.in. ENRON, WorldCom Xerox, Medco, Adelphia, Qwest, banku Citigroup) zawyżających podawane do wiadomości publicznej zyski; ich efektem był krótkotrwały spadek produkcji przem. i wartości akcji giełdowych, po czym sytuacja ustabilizowała się, a rząd amer. przygotował pakiet ustaw poprawiających systemy finansowej kontroli; trudności, które wystąpiły w Iraku po obaleniu reżimu (brak żywności, lekarstw, energii elektrycznej, liczne rozboje), ataki terrorystyczne islamskich fundamentalistów na żołnierzy amer. i sprzyjające im siły, a także brak zaplecza politycznego pozwalającego na rychłe sformowanie rządu irackiego wpłynęły na osłabienie prestiżu USA, a także pozycji samego prez. Busha; na koniec 2003 deficyt budżetu USA sięgnął 5% PKB, zaś zadłużenie netto Stanów Zjednoczonych za granicą sięgnęło 3 bln dol. (gł. na rzecz Japonii, Chin i Europy); niemniej USA legitymują się rekordowym wzrostem gosp. (sięgającym 2004 - 8%); 2004 podpisano umowę o utworzeniu nowej strefy wolnego handlu (tzw. CAFTA) z Kostaryką, Hondurasem, Nikaraguą, Salwadorem i Gwatemalą; nadto USA zapowiedziały wycofanie z Europy (gł. z Niemiec) ok. 60-70 tys. żołnierzy i 100 tys. personelu pomocniczego; Stany Zjednoczone nadal pozostają najw. mocarstwem polit. i gosp. świata

24. SYSTEM PARLAMENTARNO-GABINETOWY W PAŃSTWACH EUROPEJSKICH

Kształtowanie się systemu parlamentarno - gabinetowego najlepiej prześledzić na przykładzie kraju, który uznawany jest dziś za model tego systemu - Anglii. [Author ID1: at Sun May 16 12:22:00 2004 ]

W XVII i XVIII wieku doszło w Anglii do poważnych zmian ustrojowych, które przyczyniły się do powstania tzw. rządów parlamentarno - gabinetowych.[Author ID1: at Sun May 16 12:22:00 2004 ]

System ten zapewnił parlamentowi pełną kontrolę nad władzą wykonawczą nie krępując jednocześnie sprawności jego funkcjonowania.[Author ID1: at Sun May 16 12:22:00 2004 ]

Zasady funkcjonowania angielskiego systemu parlamentarno - gabinetowego[Author ID1: at Sun May 16 12:22:00 2004 ]:[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

- gabinet przejął władzę wykonawczą i stał się organem władzy parlamentu. Aby to ugruntować posłużono się zasadą, że „król nie może czynić źle” czyli że jest nieodpowiedzialny - jego akty wymagają kontrasygnaty premiera lub odpowiedniego ministra. Pozbawiło do angielskiego monarchy możliwości samodzielnego sprawowania rządów.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

- „król panuje, ale nie rządzi” - jego funkcja przypomina raczej funkcję reprezentacyjną[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

- odpowiedzialność solidarna gabinetu - polegająca na tym, że w przypadku zakwestionowania polityki lub postępowania któregokolwiek z ministrów ustępuje cały gabinet.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Geneza systemu parlamentarno gabinetowego[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Geneza tego systemu sięga czasów rządów dynastii Stuartów sprawujących władzę poprzez swoich urzędników w tzw. Tajnej Radzie. Znaczna ilość członków tej rady czyniła ją niezdolną do wydajnego funkcjonowania - powołano więc w ich miejsce ministrów, który zbierali się w gabinecie królewskim (stąd nazwa gabinetu i rządów parlamentarno - gabinetowych). Jednakże różnice zdań pomiędzy ministrami różnych orientacji politycznych utrudniały zawarcie consensusu, toteż zaczęto powoływać (od czasów panowania Wilhelma Orańskiego) ministrów należących do jednego tylko ugrupowania (ugrupowania Wigów lub Torysów) zależnie od tego, które z tych ugrupowań miało większość w izbie gmin. Przewodnictwo gabinetu obejmował tzw. pierwszy minister (stąd ogólnie przyjęta dziś anglojęzyczna nazwa funkcji naczelnika rządu - prime minister).[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Najważniejszą rolę na ukształtowanie się tego systemu miały dwie ustawy:[Author ID1: at Sun May 16 12:22:00 2004 ]

* Bill of Right - 1689, znacznie rozszerzająca uprawnienia parlamentu (m.in. zakaz nakładania podatków bez zgody parlamentu i postulat częstego jego zwoływania)[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Ustawa Sukcesyjna - 1701 (The Act of Settlement) - podkreślała że monarcha związany jest powszechnie obowiązującym prawem, wprowadziła w sposób pośredni zasadę konstytucyjnej odpowiedzialności ministra za króla.[Author ID1: at Sun May 16 12:22:00 2004 ]

25. KONCEPCJA PODZIAŁU WŁADZY W EUROPEJSKIEJ TRADYCJI PAŃSTWOWEJ

Koncepcję trójpodziału wł. Skonstruował Karol Monteszkiusz w swym dziele „O duchu praw” częściowo na podstawie obserwacji stosunków angielskich. Mówiła ona o koncepcji rozdziału wł. Wykonawczej, ustawodawczej i sądowej, jako gwarancji dla zapewnienia umiarkowanych rzędów. Rozdział ten miał wpływac na wzajemne hamowanie się władz i miał zapobiegać zwichnięciu między nimi równowagi.

Cel, którym miało być zapewnienie równowagi między poszczególnymi zasadami, nigdy nie został osiągnięty. Praktyka konstytucyjna prowadziła z regóły do zwichnięcia równowagi. na korzyść wł. Wykonawczej albo ustawodawczej, a w Stanach Zjednoczonych wł. Sądowniczej. Rozwój demokracji parlamentarnej prowadził ku prymatowi wł. Ustawodawczej, która miała rozciągnąć kontrolę nad wł. Wykonawczą.

Koncepcja ta została przejęta prze konstytucję ST. Zjedn. , a później przez wszystkie europejskie konstytucje

26.PARLAMENTARYZM W EUROPIE XIX I XX W.

Angielskie rządy parlamentarne jako system kontroli sprawowanej przez władzę ustawodawczą nad wykonawczą, uchodziły za wzór najlepiej odpowiadający demokracji parlamentarnej. Pamiętać trzeba o tym, że rządy parlamentarne rozwinęły się w Wielkiej Brytanii w odmienny sposób niż w innych krajach. Wynikało to głównie z tego, że angielski ustrój polityczny opierał się na dwóch partiach. Zapewniało to trwałość gabinetom, które mogły liczyć na poparcie Parlamentu, zapewniało, więc przewagę władzy wykonawczej. W przeciwieństwie do tego w państwach o systemie wielopartyjnym rządy opierać się mogły jedynie na zmiennych koalicjach poszczególnych partii. Prowadziło to Np. na przykładzie francuskiej III Republiki do częstych kryzysów rządowych i do supremacji władzy ustawodawczej nad wykonawczą. Parlament miał prawo do usunięcia rządu przez uchwalenie wotum nieufności, z drugiej strony prawo rządu do rozwiązania Izby i odwołania się w ten sposób do woli wyborców. Usunięcie rządu przez uchwalenie wotum nieufności miało w Anglii zastosowanie ostatni raz w r. 1895. W praktyce przy systemie dwóch partii, ta partia, która miała bezwzględną większość uzyskiwała władzę nieograniczoną, którą sprawował jego przywódca, czyli premier rządu. Istotę ewolucji konstytucji angielskiej stanowiło stopniowe ograniczanie prerogatywy królewskiej. Władzę od króla przejął Parlament. W dalszym rozwoju Gabinet skoncentrował w ręku całą władzę.Jednak rolę się odwróciły Parlament stał się narzędziem władzy gabinetu. Obrady Izby Gmin toczyły się w XX wieku już niemal wyłącznie dokoła wniosków rządowych- wytwarzanie się dyktatury gabinetu i jego premiera.

Król-zakres ograniczenia królewskiej prerogatywy przez suwerenny Parlament, władzę w państwie sprawuje król, ale nie rządzi, nie rządzi również Parlament tylko premier. Od XVIII ustalono, że mianuję się osobę do rządzenia zdolną do skupienia większości parlamentarnej.

Ważnym elementem stają się gwarancje konstytucyjne(chronią wolność jednostki i nietykalność poselską).

Partia opozycyjna- jest zabezpieczona przed prześladowaniami gdyż stała się ważnym elementem społecznego życia Anglii. Opozycja jest zawsze gotowa do przejęcia władzy i obsadzenia własnego rządu(gabinet cieni). Leader opozycji JKM-ość pobiera uposażenie w wysokości połowy tego, co otrzymuje jego kolega Leader drugiej partii, będący u władzy jako premier w nowym składzie o zdecydowanej przewadze republikańskiej deputowanych w nowym składzie o zdecydowanej przewadze republikańskiej deputowanych premier. Co ważniejsze partia będąca aktualnie u władzy zabiegać będzie o jej utrzymanie i w obawie o utratę większości parlamentarnej w następnych wyborach nieraz będą przeprowadzane reformy postulowane przez opozycję.

Wobec presji radykalniejszych grup społeczeństwa, jak i ruchu robotniczego w XIX w iXX w podejmowano reformy wyborcze, które prowadziły do stopniowego wprowadzania powszechnego prawa wyborczego a tym samym do demokratyzacji Izby Gmin.

-Reforma tzw. Greka z r. 1832r- odebrała przedstawicielstwo wielu,,zgniłym miastom,”(czyli miasta, które są w kiepskim stanie podupadały lub przestawały w ogóle istnieć Np. jakieś prowincje)a przyznała je innym miastom większym. Ujednoliciła reforma system wyborczy,

-zachowanie wysokiego cenzusu majątkowego nadal,

-Reforma osłabiła pozycję arystokracji ziemskiej i zapewniła przewagę bogatego mieszczaństwa.

-Liczba wyborców uległa znacznemu powiększeniu (zamiast około 3% ludności prawa wyborcze miało 5% ludności ok. 630 000 wyborców)

-Reforma tzw. Disreaeliego z 1867r

-polegała głównie na obniżeniu wyborczego cenzusu majątkowego,

-Liczba wyborców po 1867 wzrosła 4-krotnie do liczby 2,5 mln,

- W 1872r wprowadzono głosowanie tajne.

Reforma tzw. Gladstone'a (1884r-1885r)

-Prawo jest prawem podmiotowym obywateli przyjęto taka zasadę,

-Izba Gmin przestała być reprezentacją korporacji terytorialnych- podmiotem prawa wyborczego stał się obywatel,

-Wprowadzenie okręgów jednomandatowych,-ponad 600 okręgów,

-Obniżono znacznie cenzus majątkowy, który nadal się utrzymywał

-W 1911r kadencja Izby Gmin ustalona w 1716r na 7 lat skrócono ją do 5 lat.

Reforma tzw. Lloyd George'a z 1918r

-wprowadzenie demokratycznego systemu wyborów powszechnych, tajnych i bezpośrednich, ale nie równych,

-ustalenie wieku wyborczego na 21 lat,

-przyznanie praw wyborczym kobietom po wyżej 30 roku życia- przechlapane,

Tę dyskryminację ze strony płci przeciwnej usunęła dopiero reforma z r1928, która przyznała równouprawnienie wyborcze. Dla ciekawostki zasada nierówności wyrażała się w tym że wybory były pluralne. System pluralny zniesiono w 1948r dopiero.

Izba Lordów w Parlamentaryzmie

- zachowała arystokratyczny charakter,

-przewodnictwo w izbie sprawuje lord kanclerz, parowie dziedziczni- zaś stanowią trzon izby powoływani przez króla i lordowie duchowni, czyli biskupi

-Liczba parów na początku XIX w wynosiła 250, zaś w 1967r ponad 1000. (Wśród nich 900 parów dziedzicznych, ok. 300 książąt, markizów, hrabiów i wicehrabiów oraz 500baronów),

-Zaledwie145b parów posiadało parostwo w XIX i XX w (parostwa przyznawano obficie tworzącej się arystokracji finansowej),

-Odrębna grupa w Izbie Lordów -parowie Szkocji od r. 1707 i od r. 1800 Irlandii,

-Parowie niedziedziczni-9 parów sądowych,

-Lordowie nominowani dożywotnio,

-Izba Lordów konserwatywna, izba gmin prowadziła walkę o ograniczenie uprawnień Izby Lordów(Najważniejszym efektem było uchwalenie w r, 1911 tzw. Parlament Act(w stosunku do projektów ustaw z wyjątkiem ustaw finansowych Izba Lordów zachowała wnoszenie poprawek w dyskusji nad projektami i uzyskała weto zawieszające)),

-Weto zawieszające ulegało osłabieniu Izby Lordów w r. 1949,

-Ograniczenia uległy uprawnienia sądowe Izby Lordów,prawo sądzenia urzędnika w stan oskarżenia zajmowała się Izba Gmin,

-Izba Lordów stanowi nadal trybunał apelacyjny najwyższej instancji,(w trybunale zasiadali od Xix niedziedziczni lordowie sądowi liczbie 4, obecnie 9)

-Podsumowując Izba Lordów w 1911r straciła rzeczywistą władzę. Gdy Izba Lordów wypowiedziała się pewnego razu przeciw polityce gabinetu Lloyda George'a. Władzę ustawodawczą posiada Izba Gmin, wynikiem nikłej roli lordów jest to ze na posiedzenie lordów izby Lordów po II wojnie światowej przybywało przeciętnie ok. 200 zamiast 1000.

-Władza króla w Parlamencie pozostała tylko teorią

Rząd, Gabinet w Parlamentaryzmie

-w I połowie XIX w ujawniły się duże różnice między Anglią a innymi krajami w strukturze rządu i zarządu centralnego,

-dokonał się podział na resorty ministerialne w innych krajach Rady Ministrów w Anglii tego nie ma(ważne),

-Natomiast w Anglii przez rząd w najszerszym rozumieniu to cały aparat administracji państwowej(premier, ministrowie i urzędnicy państwowi z woźnym i gońcami włącznie),

Rząd w Anglii w węższym znaczeniu to premier i ministrowie(ministrowie to tylko urzędnicy korony, którzy ponoszą solidarną odpowiedzialność parlamentarną, reszta urzędników to,,zespół służby cywilnej'',

- na początku XIX w organizacja zarządu centralnego niejednolita- od XVI w funkcję ministerialne pełnili dwaj Sekretarze Stanu(departament północy i południowy),

- Wreszcie w XX w pojawiły się ministerstwa z ministrami Brytanii,

-Gabinet nadbudowa rządu w strukturze hierarchicznej taki dodatek jakby,

Skład Rządu to:

-Ministrowie właściwi-na czele resortów,

-Ministrowie młodsi- liczba 40-60, sekretarze parlamentarni

-Po II Wojnie Światowej Ministrowie stanu dla spraw międzyministerialnych i ministrowie bez teki-których należy odróżnić od ministrów stanu,

-Właściwym organem rządowym był gabinet panujący kolegialnie, liczący kilkunastu ministrów powołany od Tajnej Rady przez monarchę,

-W Gabinecie- premier przyjmował godność Pierwszego Lorda Skarbu, funkcje ministra skarbu reprezentował Kanclerz Exchegueru, w gabinecie zasiadali Lord Kanclerz, Lord Prezydent Rady Prywatnej, Sekretarz Stanu do spraw zagranicznych, wewnętrznych, wojny itd.,

-Rząd nigdy nie zbierał się w komplecie.

Monarchia parlamentarna charakteryzowała się istnieniem rządów parlamentarnych. Ten typ monarchii rozwiną się w W. Brytanii, Belgii, Holandii i w królestwach skandynawskich. Królowie panowali a nie rządzili. Władzę wykonawczą sprawował rząd, ściśle kontrolowane przez parlament, walka między rządem a parlamentem( raz na wozie raz pod wozem)Republiką rezydencjalna natomiast była III Republika Francuska i inne.

III Republika Francuska

-System rządów III Republiki, który miał opierać się na silnej władzy wykonawczej jednak było inaczej. Już w 1877 rozgorzał ostry spór między popieranymi przez monarchistów prezydentem Mac Mahonem a republikanami. Prezydent wobec uchwalenia wotum nieufności dla rządu skorzystał z uprawnienia i rozwiązał Izbę Deputowanych. Zarządzono nowe wybory w nowym składzie o zdecydowanej przewadze republikańskiej, zmusiła ponownie rząd do ustąpienia. Nowo powołany rząd, opierał się na większości parlamentarnej, odsuną w cień prezydenta, który w 1879 roku poddał się do dymisji. Parlament wyszedł z walki zwycięsko. Żaden prezydent po Mac Mahonie nie korzystał z prawa rozwiązania Izby, ani weta zawieszającego -pewnie prezydenci się bali, żaden również nie korzystał z zwrócenia ustawy do ponownego rozpatrzenia.

Rola prezydenta zeszła na drugi plan, a władza wykonawcza skoncentrowała się w ręku rządu, w którym główną role odgrywał premier. Rząd całkowicie zależał od Parlamentu. Rozwinęła się praktyka interpelacji poselskich, czyli uchwały wotum nieufności dymisje rządu. Izba Deputowanych mogła dowolnie obalać rząd, często Izba zmuszała prezydenta ja Mac Mahona do ustąpienia przez wyrażanie wotum nieufności każdemu rządowi przezeń powołanemu. Funkcjonowanie rządów parlamentarnych w praktyce III Republiki różniło się od praktyki angielskiej. We Francji istniała zawsze większa liczba partii politycznych niż dwie partie w Anglii. Każdy rząd opierał się na większości stworzonej przez koalicję kilku partii. III Republika stad była widownia stałych kryzysów rządowych. Żaden rząd nie utrzymał się dłużej w III Republice niż przez 3 lata, a były rządy obalane przez Izbę Deputowanych po 3 dniach. W ciągu 140 lat trwania III Republiki istniało 140 gabinetów. W latach 1920-1939 przeciętna długość trwania jednego rządu wynosiła we Francji 5 miesięcy i 18 dni a w Anglii około 4 lat.

Czynnikiem decydującym o rządach we Francji stawał się wielki kapitał. Rząd miał charakter wprawdzie demokratyczny faktycznie jednak finansjera wywierała wpływ na wyniki wyborów. Od wielkiego kapitału uzależniona była większość posłów. Walki stronnictw politycznych były zazwyczaj związane z walkami poszczególnych grup finansowych. Senat uniemożliwiał wprowadzanie reform był zbyt konserwatywny i paraliżował reformy np. Paraliżował większość reform od 1936r przez rząd lewicowych stronnictw Frontu Ludowego Leona Bluma. Niemniej jednak Front Ludowy zdołał przeprowadzić doniosłe zmiany w dziedzinie ustawodawstwa socjalnego, które było dotąd we Francji wysoce zacofane. Rzecz znamienna, że właśnie Senat aż do końca III Republiki uniemożliwiał przyznanie praw wyborczych kobietom.

27.MONARCHIE KONSTYTUCYJNE XVIII, XIX, XX W. W UROPIE

Były to monarchie, w których monarcha dzielił władze z organem przedstawicielskim n podstawie konstytucji. Pierwsze państwa konstytucyjne powstały w drodze rewolucji, które doprowadziły do obalenia systemu feudalnego, absolutnej władzy monarszej i ustroju opartego na nierówności społecznej. Do zasad, dogmatów, na których opierały się późniejsze koncepcje państwa konstytucyjnego należały: 1)idea suwerenności ludu, 2) idea praw obywatelskich - wolność osobista, równość wobec prawa i prawo własności, 3) idea spisanej konstytucji - jako ustawy nadrzędnej gwarantującej podział władzy i prawa obywatelskie, 4) idea trójpodziału władzy - miała wpływać na wzajemne hamowanie się władz i miała zapobiec zachowaniu miedzy nimi równowagi. Już w okresie przed 1814r. rozwijały się różne formy państwa konstytucyjnego. W Anglii powstała monarchia konstytucyjna z rządami parlamentarnymi, we Francji konstytucyjna monarchia ograniczona, republika dyrektorialna bez rządów parlamentarnych, demokratyczna republikę, która przekształcił się w dyktaturę, wreszcie dyktaturę kryjącą się pod pozorami republiki, a później a fasadą monarchii konstytucyjnej.
Obywatele - system wyborów ograniczony bywał cenzusami majątkowymi i wysokim cenzusem wieku. Równość i bezpośredniość wyborów praktycznie nie istniała. Tajność wyborów nie była postulowana jeszcze nigdzie.
Władza ustawodawcza - całą w zasadzie władzę ustawodawcza powierzono wybieranym organom przedstawicielskim, parlamentom z reguły dwuizbowym. Szczególnym uprawnieniem nowożytnych parlamentów było uchwalenie podatków i budżetu państwowego. Później kontrola nad władzą wykonawczą.
Władza wykonawcza - istniał tu problem pogodzenia zasady suwerenności ludu z instytucją monarchy dziedzicznego. Władze wykonawcza przyznawano parlamentom, sądową niezawisłym sadom, zatem głowa państwa związana być mogła w zasadzie tylko włada wykonawcza. Zarysowały się dwie możliwości, w której sposób powoływania głowy państwa bedzie stanowić jeden z problemów rozwoju nowożytnego konstytucjonalizmu.
Stosunek tych władz na przestrzeni dziejów kształtował się różnie. Król angielski miał prawo sankcji wobec uchwał parlamentu, zaś król francuski prawo veta. Przyznawanie inicjatywy ustawodawczej wyłącznie głowie państwa oraz decyzje mające wpływ na skład Parlamentu. Z drugiej strony późniejsze przejecie władzy przez organa ustawodawcze tj. akty królewskie wymagające kontrasygnaty odpowiedniego ministra. Następnie odpowiedzialność polityczna ministrów, votum nieufności wobec ministra, ale ustąpienie całego gabinetu.
Władza sadowa - wprowadzono niezawisłość i niezależność władzy sądowej. Zasada obieralności sędziów (Anglia), później ich nominacja (Francja). Następnie nieusuwalność i wprowadzenie sądownictwa administracyjnego do rozstrzygania sporów miedzy obywatelami a organami administracyjnymi, głównie na kontynencie. Prawo miało być jednolite, a praworzadność miła opierać się na prawie skodyfikowanym

28. PAŃSTWO AUTOKRATYCZNE W EUROPIE XIX I XX W.

29.PAŃSTWA TOTALITARNE W EUROPIE XX W.

 

Istotą państwa totalitarnego jest jego wszechobecność we wszystkich dziedzinach życia społecznego.

Główne zasady:

1. Interes państwa i jego cele dominują nad interesem jednostki

2.Władza państwowa- zmonopolizowana, w rękach jednej partii lub masowego ruchu politycznego

3.Odrzucenie podziału władzy.

4.Aparat kontroli państwowej- upolicyjniony (system terroru i tajnej policji).

5.Stosunkimiędzynarodowe- dążenie do rozszerzania swych wpływów.

6.Powszechna indoktrynacja (władza odwołuje się do mitów, ideologii, działając na ludzką

świadomość)

ZSRR

Do 1936 pozbawiono naród bezpośrednich wyborów, o mandaty konkurowała ponadto tylko jedna partia

1.Prześladowanie Kościoła

2. Prześladowania, terror przeciwników politycznych

3.Rządziła wszechobecna partia i jej organizacje: WCzK, NKWD, KGB, GPU

4. Nieprzestrzeganie prawa człowieka i obywatela

5.Organizacja partyjna dysponowała takimi organami jak: Zjazd partyjny, Komitet Centralny (uchwałodawstwo), Biuro Polityczne (wł. wykonawcza) i pierwszy sekretarz

6.Nazwa partii radzieckiej ewoluowała, zmieniały się jej nazwy: do 1918 Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji, od 1918 Rosyjska Partia Komunistyczna, do 1925 wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia, do 1952 Komunistyczna Partia Związku radzieckiego.

7.Kolektywizacja gospodarki rolnej

III Rzesza Niemiecka (1933-1945)

1.Skupienie całej władzy w ręku Hitlera (po 1934 przejął dodatkowo władzę prezydencką i tytuł „wodza i kanclerza Rzeszy

1.Monopartyjność NSDAP 2.

2. Zniesiono wolności obywatelskie.

3.Aparat terroru: tajna policja i sądy wyjątkowe

4. Likwidacja Rady Rzeszy

5.Sieć obozów koncentracyjnych, obozy pracy

6. Scentralizowany aparat państwowy i zasada wodzostwa

30. SYSTEMY PARTYJNE W TRADYCJI PAŃSTWA EUROPEJSKIEGO.

System partyjny - układ znaczących partii w obrębie danego państwa, wg Maurice Duberger system partyjny jest formą i sposobem koegzystencji partii politycznych w danym kraju. Na system partyjny składają się jego elementy, czyli partie, ich układ w danym systemie politycznym i ich wzajemne interakcje.

Typy systemów partyjnych:

1. Trzy typy systemów partyjnych ze względu na ilość partii w danym państwie: jednopartyjny - (przeważająca ilość głosów wyborców uzyskała jedna partia, pozostałe, uzyskały ich znacznie mniej, jedna partia dominuje);

dwupartyjny - (w wyborach dwie partie uzyskały mniej więcej takie same poparcie po około 40 - 45 procent i razem próbują współdziałają w parlamencie);

wielopartyjny - (w skład tego systemu wchodzi wiele partii które otrzymały różne ilości głosów ale żadna z nich nie przeważa znacząco, wszystkie próbują wspólnie działać tworzyć koalicje itp.)

2. Cztery typy systemów partyjnych ze względu na ilość partii, ich siłę i ich charakterystykę ideową (wg Jeana Blondela):

dwupartyjny - (w nim to są dwie partie które uzyskały około 90% poparcia wyborczego. Oznacza to stosunkowo równomierne rozłożenie głosów elektoratu- po45%);

dwu i pół partyjny - charakteryzuje się większą nierównowagą, w nim to najsilniejsza partia uzyskuje 45% głosów, druga partia pod względem siły uzyskuje nie więcej niż 40%, trzecia w kolejności około 15%;

wielopartyjny z partią dominującą - w tym systemie jedna partia uzyskuje około 45% głosów a pozostałe około 15-20% poparcia;

wielopartyjny bez partii dominującej - w systemie tym głosy wyborców są równomiernie rozłożone pomiędzy partie, po ok15-20% głosów.

3. Trzy typy systemów partyjnych oparte na kryteriach jakościowych - wielkość głównych partii; stanowisko, jakie partie posiadające reprezentacje parlamentarna zajmują wobec społecznie istotnych kwestii spornych.(wg Gordona Smitha): nierównowagi - długotrwała dominacja jednej partii, polegająca na tym, że w długich okresach jedna i ta sama partia zdobywa na tyle znaczące miejsce w parlamencie, że jest niezbędna do utworzenia rządu);

rozproszona - występuje wtedy, kiedy działa w nim znaczna liczba partii, z których żadna nie ma pozycji dominującej, a kilka z nich uzyskuje podobne poparcie wyborcze. Bardzo istotny jest brak polaryzacji pomiędzy partiami;

równowagi - dwie partie lub bloki uzyskują podobne poparcie wyborcze.

Podział na klasy systemów partyjnych (wg Sartoriego):

• jedna partia

• system partii hegemonicznej

• system partii predominującej

• system dwupartyjny

• system ograniczonego pluralizmu

• system ekstremalnego pluralizmu

• system zatomizowany

Aby mogły zaistnieć systemy partyjne muszą istnieć partie. Są one podstawą bytu systemów których podział widnieje powyżej.

Partia polityczna - nie jest to instytucja państwowa, jest to dobrowolne zrzeszenie obywateli, dzięki nim obywatele maja możliwość kontroli nad sprawowaniem władzy. Pierwszym ugrupowaniem tego typu był Klub Torysów w Anglii w XVII w. w pozostałych krajach europy pojawiły się one dopiero w XVIII w. Zrzeszenia te początkowo nazywane były klubami bądź. Członkowie klubów mieli podobne poglądy, zabiegali o ustanowienie jakiegoś prawa które było dla nich korzystne. Na początkach istnienia tych partii po osiągnięciu celu rozpadały się one i na ich miejscach powstawały nowe. Nie wychodziły one poza parlament. Posłami należącymi do partii byli ludzie wywodzący się z elity, osoby majętne, posiadające stałe źródła dochodów. Ich programy kierowane były początkowo do części społeczeństwa, ponieważ nie liczna część społeczeństwa posiadała prawo wyborcze. W historii systemów partyjnych na terenie europy większe zmiany możemy zauważyć dopiero w XIX wieku. Na starym kontynencie dokonał się podział socjalpolityczny. Obejmował on:

1. podział społeczny (podział obejmujący kategorie takie jak zawód, religia , narodowość, dzielił on ludzi na robotników, rolników, chrześcijan, protestantów, Francuzów czy Niemców),

2. świadomość grupowej tożsamości (ludzie zaczęli się jednoczyć, zaczęli stanowić odrębne grupy i działać na jej podstawach np. robotnicy, katolicy czy Francuzi musieli nie tylko należeć do dane grupy, musieli też mieć świadomość tej przynależności i wartości odmienności grupy w której się znajdowali),

3. organizację (podział musiał znaleźć wyraz w aktywności organizacyjnej- partii politycznej, związku zawodowego czy kościoła).

Wpływ na zmiany w systemach parlamentarnych miały tez wydarzenia historyczne. Były to dwie rewolucje: narodowa i przemysłowa. Pierwsza z nich wiązała się z powstaniem państw narodowych. Proces ten zaangażował wszystkich którzy działali na rzecz powstania takiego państwa, co oznaczało m.in. określenie dominującej kultury, centralizację terytorialną i polityczną, oraz tych którzy przeciwstawili się tym tendencjom w imię zachowania partykularnych tożsamości kulturowych, etnicznych, itp. Drugi konflikt spowodowany pierwszą rewolucją to konflikt pomiędzy kościołem a państwem. Państwo wprowadzało swoje prawa a kościół chciał zostać ponad państwową niezależną w sferze wiary instytucją. Druga rewolucja również spowodowała dwa konflikty. Jeden z nich dotyczył sporu właściciel ziemskich i przemysłowców. Drugi zaś dotyczył relacji pomiędzy pracodawcami ,a pracobiorcami. Konflikty te ukazują coraz to bardziej widoczny podział społeczeństwa. Z biegiem lat w skutek tych to rewolucji w europie ukształtowały się nowe partie i razem z nimi nowy podział i zróżnicowanie w systemach politycznych.. Można było je skategoryzować ze względu na poglądy i dążenia. Tak to powstały partie wyznaniowe, narodowe, konserwatywne i liberalne ,a także partie socjalistyczne, a później komunistyczne. Należy podkreślić że powyższe rewolucje miały w różnych krajach różny przebieg i nasilenie w skutkach. Nastały czasy chwiejności elektoratu. Członkowie partii zaczęli się przemieszczać ze starych do nowych. W latach 70 i 80 zanikała zależność pochodzenia(klasa) na decyzję wyborców. Wyborcy usamodzielnili się, zapoznawali się z programami poszczególnych partii i sami dokonywali wyboru. Podsumowując należy powiedzieć ,że największy wpływ na zmianę systemów miała zmiana zachowań wyborczych. Usamodzielnienie się wyborców i ich chęć uczestniczenia w życiu politycznym. Dzięki działalności ludzi przekształciły się partii, grup społecznych i utworzyły się nowe systemy partyjne. Wpływ na te zmiany miał też okres wojenny. Po nim to nastąpiła stabilizacja. Ukształtowały się nowe państwa, w których powstały nowe partie. Tym samy powstały w nich systemy partyjne.

---