13. ZASADY WYMIAROWANIA

13.1. Linie i liczby wymiarowe

Do wymiarowania przedmiotów na rysunkach technicznych służą linie wymiarowe wraz z liczbami wymiarowymi.

Linia wymiarowa składa się z cienkiej linii ciągłej oraz zaczernionych strzałek. W przypadku braku miejsca na strzałki można je zastąpić kropkami. Strzałki powinny dotykać linii wymiarowych (rys.13.1).

Liczby wymiarowe pisane są pismem o wysokości od 2,5 - 4 mm, przyjmując jednakową wysokość na jednym rysunku. Wymiary liniowe przedmiotów podawane są w rysunku technicznym w milimetrach, ale oznaczenia "mm" nie podaje się. W przypadku stosowania innych jednostek miary należy to podać, na przykład - 20 cm.

Gdy wymiar jest mały, to strzałki rysowane są od zewnątrz, a liczby wymiarowe umieszczane są między strzałkami lub nad jej przedłużeniem (rys.13.2).

Rys.13.2

Wpisywanie wymiarów wewnątrz zarysu przedmiotu należy unikać, gdy zaciemnia rysunek. Wszystkie wymiary należy stawiać na zewnątrz rysunku, posługując się liniami pomocniczymi, które przeciągane są poza groty strzałek. Linie wymiarowe są zawsze rysowane równolegle do kierunku wymiaru i nigdy nie mogą nimi być linie zarysu przedmiotu.

Linie wymiarowe nie powinny się nawzajem przecinać, (rys.13.3) a przecinanie z liniami pomocniczymi dopuszczalne jest w wyjątkowych przypadkach.

Linie wymiarowe powinny być równoległe do kierunku wymiaru. Liczby wymiarowe umieszcza się nad linią wymiarową dla wymiarów "poziomych" oraz w taki sposób dla wymiarów "pionowych", by je można było odczytać patrząc na
rysunek od dołu i od prawej strony, tak jak to przedstawiono na rys.13.3.

13.2. Wymiarowanie średnic i promieni

Do wymiarowania średnic elementów obrotowych (walców, stożków itp.) stosuje się symbol , stawiany przed liczbą wymiarową (rys.13.4).

W kierunkach odpowiadających obszarowi zakreskowanemu (rys.13.5a), wymiarów pisać nie wolno. W przypadku gdy linia wymiarowa musi biec w takim kierunku, to liczbę wymiarową pisze się poziomo nad dodatkową linią odniesienia (rys.13.5b).

Przy wymiarowaniu przedmiotów na półprzekrojach stosować należy tzw. "wymiar otwarty", tj. wymiar bez jednej strzałki z linią wymiarową przeciągniętą trochę poza oś przedmiotu (wymiar φ65 i φ30 na rys.13.6). Wymiary otwarte stosować także należy na przekrojach, gdy brak jest krawędzi (linii) do której odnosi się linia wymiarowa.

Przy wymiarowaniu małych otworów, wymiar należy umieszczać poza otworem (rys.13.7a) a jeżeli na rysunku znajduje się kilka tej samej średnicy otworów, to przed wymiarem należy umieścić informację o ich liczbie (rys.13.7b).

Wymiarując otwory nieprzelotowe, podać należy ich głębokość (długość) odnoszącą się do pełnej średnicy (rys.13.8).

Do wymiarowania kuli stosuje się stawiany przed wymiarem symbol
(rys.13.9), natomiast przy wymiarowaniu promieni literę SR (rys.13.10). Położenie punktu środka promieni-łuków określa się tylko wtedy, gdy ma być zwymiarowane.

Przy wymiarowaniu łuków o dużych promieniach, gdy zdarza się że środek łuku wypada poza obrębem rysunku lub nawet arkusza, środek łuku przenosimy w obręb rysunku a linia wymiarowa rysowana jest z załamaniem (rys.13.11).

Sposoby wymiarowania małych promieni przedstawiono na rys.13.10 i na rys.13.11 sposoby wymiarowania łuków i dużych promieni. Wymiar dotyczący promienia oznacza się literą SR, a położenie łuku określa się wtedy, gdy zachodzi potrzeba jego zwymiarowania (rys.13.11)

13.3. Wymiarowanie kątów i łuków

Wymiary kątów podawane są w stopniach, minutach i sekundach. Kąty wymiarowane są za pomocą łuków wykreślanych z wierzchołka kąta; pomocnicze linie wymiarowe są przedłużeniami ramion kąta (rys.13.12). Liczbę wymiarową pisze się prostopadle do dwusiecznej kąta (nie łukowo).

Przy pisaniu wymiarów kątów istnieją kierunki (obszary), w których wymiarów wpisywać nie wolno. W takim przypadku, jeżeli podanie wymiaru kąta leżącego w obszarze zastrzeżonym (obszar zakreskowany - patrz rys.13.13) jest konieczne, to liczbę wymiarową pisze się poziomo.

Przy wymiarowaniu przedmiotów częściowo wygiętych łukowo (rys.13.14) linię wymiarową podaje się wygiętą równolegle do kształtu przedmiotu, a gdy wygięcie jest duże, stosowany jest symbol "wymiar w rozwinięciu" (kółko ze strzałką).

13.4. Wymiarowanie rozstawienia otworów

Wymiarowanie rozstawienia otworów wykonuje się przez podanie odległości między ich osiami (rys.13.15). Błędne jest wymiarowanie od krawędzi otworów. W przypadku przedmiotu z kilkoma otworami usytuowanymi na okręgu, wymiaruje się średnicę tego okręgu oraz kąty między osiami otworów.

13.5. Oznaczenia zbieżności i pochylenia

Zbieżnością stożka nazywamy stosunek różnicy średnic stożka (D-d) do jego długości l. Zbieżność oznacza się na rysunkach małym trójkątem równoramiennym zwróconym wierzchołkiem ku mniejszej średnicy stożka. Znak ten umieszcza się przy osi stożka (rys.13.16).

zbieżność
(13.1)

Pochylenie jest to stosunek różnicy promieni stożka do jego długości. Pochylenie jest liczbowo dwa razy mniejsze od zbieżności i jest to tg/2. Pochylenie oznacza się strzałką zwróconą wierzchołkiem w kierunku cieńszego końca przedmiotu i umieszcza się ją przy linii, której pochylenie ona określa, a za tym znakiem podaje się wartość pochylenia wyrażoną w postaci ułamka dziesiętnego lub ilorazu 1:x. Pochylenie stosowane jest do wymiarowania przedmiotów jednostronnie zbieżnych, jak np. klin (rys.13.17).

pochylenie
(13.3)

13.6. Wymiarowanie graniastosłupów i ostrosłupów

Do wymiarowania graniastosłupów i ostrosłupów o podstawie kwadratowej służy znak "kwadratu", umieszczany analogicznie jak znak  dla okręgów. Podobnie wymiaruje się graniastosłupy o podstawie sześciokąta foremnego, z tą różnicą, że przed liczbą wymiarową stawia się cyfrę 6 i znak kąta. Przykłady wymiarowania kwadratów i sześciokątów przedstawiono na rys.13.18.

13.7. Wymiarowanie ścięć krawędzi i nakiełków

Ścięcia krawędzi, czyli tzw. fazy walców pod kątem 45o, wymiaruje się w sposób uproszczony, przedstawiony na rys.13.19a, a ścięcia pod innym kątem wymiaruje się w zwykły sposób (rys.13.19b). Na rys.13.19c,d pokazano zwykłe i uproszczone wymiarowanie ścięcia krawędzi tego samego otworu.

Nakiełki służące do osadzania długich toczonych lub szlifowanych wałków i osi na kłach, można wymiarować w zwykły sposób lub za pomocą znormalizowanego symbolu. Sposoby te przedstawiono na rys.13.20.

13.8. Ogólne zasady wymiarowania

Wymiarowanie jest najtrudniejszą czynnością przy wykonywaniu rysunków. Wymiary umieszczone na rysunku są podstawą do jego wykonania i z tego też powodu sposób ich rozmieszczenia nie jest obojętny. Błędy w wymiarowaniu mogą powodować wadliwe wykonanie przedmiotu. Na rys.13.21 przedstawiono przykład błędnie (chaotycznie i nieprzejrzyście) zwymiarowanego przedmiotu, a na rys.13.22 ten sam przedmiot zwymiarowany poprawnie.

Ogólne zasady wymiarowania sformułować można w następujących punktach.

1. Ponieważ wymiary najczęściej zaciemniają rysunek wymiarowanie powinno być czytelne i przejrzyste. Cel ten osiąga się przez stosowanie następujących wskazówek:

a) Wymiary należy stawiać raczej na przekrojach niż na widokach
przedmiotów, gdyż zarysy przedmiotów występują zwykle najwyraźniej na przekrojach.

b) Wymiary zewnętrzne przedmiotu należy stawiać z jednej strony
wymiarowanego przedmiotu, a wymiary wewnętrzne z strony drugiej. Do wymiarów zewnętrznych zalicza się długość, szerokość i wysokość przedmiotu, średnicę wałka (rys.13.23a,c), grubość ścianki przedmiotu wydrążonego. Natomiast do wymiarów wewnętrznych średnicę otworu, szerokość rowka itd. (rys.13.23b,d).

Ponadto rozróżniamy jeszcze dwa inne rodzaje wymiarów, a mianowicie wymiary mieszane (np. głębokość rowka czy otworu, wysokość nadlewów rys.13.24a,b) i wymiary pośrednie (np. odległość między osiami dwóch otworów, odległość między krawędzią i osią symetrii rowka itd. rys.13.24c).

c) Nie należy wymiarów odnosić do powierzchni niewidocznych. Unika się tego przez stosowanie wszelkiego rodzaju przekrojów i widoków cząstkowych.

2. Wymiarowanie powinno jednoznacznie określać wymiary przedmiotu i jednocześnie ułatwić pracę w warsztacie. W tym celu należy się kierować następującymi wskazówkami:

a) Rysunek powinien zawierać wszystkie wymiary niezbędne do jego wykonania. Brak jakiegokolwiek niezbędnego wymiaru czyni rysunek dla wykonawcy bezwartościowym, np. brak wymiaru odległości osi otworu 35 od jednej z krawędzi poziomych (rzut z góry na rys.13.21). Wymiarowanie tego samego przedmiotu może różnić się w zależności od sposobu jego wykonania (np. przedmiot odlewany i spawany).

88

79

Rys.13.3

dobrze

źle

20

30

28

12

2

2

2

2

12

źle

źle

źle

120

4-5 mm

Rys.13.1

90

50

30

15

12

20

30

28

40

50

30

15

12

d o b r z e

φ15

φ14

φ8

ź l e

15

30

14

8

15

20

20

φ30

Rys.13.4

120

Rys.13.5

φ30

φ30

φ60

φ30

φ80

φ65

φ25

φ10

φ45

φ80

Rys.13.6.

b)

a)

φ15

dobrze

źle

φ5

7 x φ4

Rys.13.7

φ8

φ8 x 16

φ8 x 16

Rys.13.8

16

Sφ12

φ30

Rys.13.9

Rys.13.10

45

45

φ70

φ45

15

50

55

60

40

30

7

25

25

10

Rys.13.11

φ5

40

40

Rys.13.12

źle

30

dobrze

Rys.13.13

obszar

zastrzeżony

φ12

φ12

100

30

70

30

15

Rys.13.14

dobrze

źle

Rys.13.15

l

80

1:4

R

D

r

d

φ40

φ20

α

α/2

Rys.13.16

120

5

6,5

1:80

Rys.13.17

Rys.13.18

dobrze

źle

φ40

ð19

ð19

6 19

6 19

d)

c)

b)

a)

2x45

φ24

φ20

φ20/24-55

55

Rys.13.19

2

φ5

φ1

φ2,5

φ15

2,2

B2 PN-72/M-02499

Rys.13.20

A - A

źle

75

φ65

φ25

φ18

φ20

φ30

φ40

φ24

φ31

51

20

50

28

16

35

32

10

1x45

130

2

100

15

φ12

φ12

φ20

φ20

78

80

φ65

φ35

110

15

15

φ12

φ20

φ12

φ12

φ20

φ20

195

70

15

R15

40

65

10

A

A

Rys.13.21

φ25

40

90

60

---