Wykład IV.

O ewolucji

• Mechanizm ewolucji biologicznej

• Podstawowe twierdzenia teorii ewolucji drogą doboru naturalnego

• Czy ewolucja to postęp?

• Tempo ewolucji biologicznej i kulturowej

• Adaptacja kulturowa

Mechanizmy ewolucji

• Twórca psychoanalizy Zygmund Freud stwierdził kiedyś ponoć, że każdy prawdziwy przewrót w nauce podkopuje wysokie mniemanie rodzaju ludzkiego o sobie samym. I tak rewolucja kopernikańska obaliła pogląd, że ziemia i jej mieszkańcy znajdują się centrum wszechświata. Teoria samego Freuda zakwestionowała przekonanie, że człowiek jest istotą racjonalną, obdarzoną wolną wolą. Trzecim wyróżnionym przez Freuda przełomem w nauce jest rewolucja darwinowska, która dostarcza nowego spojrzenia na pochodzenie i biologiczne podstawy życia kulturowego. Freud chyba nieco przecenił znaczenie własnej teorii, niewątpliwie miał jednak rację, zwłaszcza jeśli chodzi o konsekwencje teorii Kopernika i Darwina!

• Implikacje darwinowskiej teorii ewolucji drogą doboru naturalnego burzyły dominujący wcześniej a mający mocne umocowanie w Biblii pogląd na człowieka. Darwinizm podważył bowiem wiarę w wyjątkowość i wyższość istot ludzkich względem świata przyrody. Darwin wysunął, jak wiadomo pogląd, że wszystkie formy życia na ziemi mają wspólne pochodzenie i są ze sobą spokrewnione. Późniejsze odkrycia dotyczące mechanizmów dziedziczenia w tym przede wszystkim opisanie struktury kodu genetycznego (czyli DNA) potwierdziły jego przypuszczenie. Wszystkie organizmy na Ziemi rzeczywiście zbudowane są z tych samych podstawowych białek. Podczas rozmnażania geny ulegają tak zwanej replikacji i zapewniają dziedziczenie określonych cech w każdym następnym pokoleniu.

• Główną ideą Darwina była jednak teoria ewolucji drogą doboru naturalnego. Dobór naturalny jest zdaniem Darwina mechanizmem umożliwiającym organizmom najlepiej przystosowanym do życia w danym środowisku przetrwanie i wydanie potomstwa. Brak przystosowania do środowiska prowadzi do bezpotomnej śmierci. Przystosowanie zatem jest warunkiem ciągłości życia organicznego. Cechy umożliwiające przystosowanie są dziedziczone i - o ile warunki środowiskowe nie ulegną zmianie - pozwolą następnym pokoleniom organizmów wydać potomstwo, czyli przetrwać dalej, przekazując swe cechy następnym pokoleniom organizmów. W procesie powielania DNA niekiedy dochodzi do przypadkowych, czyli losowych błędów, zwanych mutacjami, przez co materiał genetyczny w ciele potomka różni się minimalnie od materiału genetycznego rodzica. Wiele mutacji ma charakter szkodliwy dla organizmu, co oznacza dlań bezpotomną śmierć. Niektóre spośród mutacji prowadzą jednak do lepszego przystosowania organizmu, czyli pozwalają mu na wydanie większej ilości potomstwa. Dzięki takim korzystnym mutacjom następuje różnicowanie się form życia i wyodrębnianie gatunków. W świetle teorii ewolucji drogą doboru naturalnego człowiek jest biologicznie spokrewniony ze wszystkimi innymi organizmami. Stopień pokrewieństwa określa się przez porównanie anatomii różnych organizmów oraz analizę porównawczą ich DNA. Wielkość różnic genetycznych pomiędzy organizmami wskazuje jak dawno temu żył ich wspólny przodek. Szczególnie bliskie pokrewieństwo dotyczy oczywiście istot ludzkich i małp człekokształtnych, takich jak szympansy czy goryle. Współczesne badania genetyczne wykazały, że ludzkie i szympansie DNA różnią się tylko w 2-3 %. Istoty ludzkie i szympansy mają zatem wspólnych przodków, którzy w opinii specjalistów żyli około 5 milionów lat temu. Wtedy następuje rozdzielenie się linii rodowych ludzi i małp człekokształtnych. O ile w ewolucji tych drugich w okresie owych 5 milionów lat nie zaszły prawdopodobnie jakieś gwałtowne zmiany, to ewolucja pierwszej linii (tak zwanych człowiekowatych, bądź też hominidów) miała charakter bardzo dynamiczny.

Podstawowe twierdzenia teorii ewolucji drogą doboru naturalnego:

• Organizmy różnią się od siebie ze względu na cechy dziedziczne - ma miejsce zróżnicowanie

• Więcej organizmów się rodzi niż jest w stanie przetrwać - walka o przetrwanie

• Pewne cechy dziedziczne organizmów zwiększają ich szansę na przetrwanie i wydanie potomstwa - dobór naturalny

• Dobór naturalny prowadzi do nagromadzania korzystnych cech, dzięki którym w długich okresach czasu powstają nowe formy życia - pochodzenie gatunków

Czy ewolucja to postęp?

• Ewolucję biologiczną i kulturową rodzaju ludzkiego przedstawia się niekiedy jako drabinę postępu. W przypadku ewolucji drogą doboru naturalnego mówiło się o tak zwanej drabinie jestestw (scala naturae) czyli uporządkowaniu zwierząt w szeregi form coraz wyżej rozwiniętych i bardziej złożonych organizmów.

Wizualizacja idei drabiny jestestw. Takie spojrzenie zakłada, że ewolucja jest procesem postępowym.

Ludzie stanowią w tym ujęciu najdoskonalszy, najbardziej skomplikowany wytwór ewolucji. Podobną ideę, tyle, że dotyczącą ludzkich społeczeństw głosił klasyczny XIX wieczny ewolucjonizm. Współczesna biologia odrzuca zawartą w koncepcji drabiny jestestw ideę postępu. Ewolucja nie jest procesem kierunkowym, zmierzającym ku jakiemuś określonemu celowi. Nie istnieje żaden wewnętrzny dla organizmów pęd ku rozwojowi i doskonaleniu się. Ewolucja życia to raczej proces różnicowania się i zanikania jego form na skutek działania mechanizmu doboru naturalnego. Z tego punktu widzenia te cechy anatomiczne i biologiczne człowieka, które stały się później czynnikami sprzyjającymi powstaniu kultury: dwunożność, chwytność palców rąk, duży mózg przedstawia się nie jako stopniowe i nieuchronne udoskonalenia właściwe istotom ludzkim od zarania lecz jako efekty udanego przystosowania hominidów do warunków środowiska naturalnego.

Tempo ewolucji biologicznej i kulturowej

• Zastanawiając się nad przebiegiem biologicznej ewolucji hominidów, pytamy nie tylko o to kiedy nasi przodkowie stali się podobni do nas pod względem anatomicznym, ale także kiedy zaczęli tworzyć zręby kultury. Jest to jeden z najtrudniejszych i najdonioślejszych problemów w badaniach dotyczących ewolucji człowieka. Rzeczą niewątpliwą jest to, że w społecznościach hominidów, szczególnie homo erectus i najstarszych form homo sapiens życie społeczne osiągnęło pewien poziom złożoności. Człowiekowate porozumiewały się ze sobą przy użyciu kodów komunikacyjnych, chociaż zapewne nie był to język w naszym rozumieniu tego słowa. Wykorzystywały narzędzi do zdobywania pokarmu. Jednocześnie zebrany materiał kopalny i archeologiczny dowodzi, że wraz z pojawieniem się człowieka anatomicznie współczesnego doszło do niebywałego przyśpieszenia zmian jeżeli chodzi o poziom organizacji społecznej grup ludzkich, jakość i precyzję w wytwarzaniu narzędzi czy też częstość innowacji technologicznej. Specyficznym wynalazkiem naszego gatunku okazuje się kultura symboliczna w postaci wierzeń religijnych i sztuki o czym świadczą rysunki naskalne pozostawione przez łowców żyjących w górnym Paleolicie.

Pojęcie adaptacji kulturowej

• Adaptacja kulturowa jest procesem polegającym na wykorzystaniu przez ludzi kultury do przetrwania w danym środowisku

• Adaptacja krótkoterminowa: sposoby modyfikowania zachowań w celu radzenia sobie ze zmianami klimatycznymi, sezonowymi zmianami pogody, zróżnicowaniem środowiskowym

• Adaptacja długoterminowa: zdolność podtrzymywania lub zwiększania zdolności przetrwania w danym środowisku

• Adaptacja nie jest tylko i wyłącznie procesem przystosowania się społeczności ludzkich do środowiska zewnętrznego. Ludzie zmieniają również środowisko by zaspakajało ich potrzeby .

Lista terminów naukowych

• Ewolucja

• Dobór naturalny

• Mutacja

• Adaptacja kulturowa

Mini egzamin

• Omów mechanizm ewolucji drogą doboru naturalnego

• Scharakteryzuj podstawowe różnice między ewolucją biologiczną a kulturową

• Czy ewolucja ma charakter postępowy? Uzasadnij swój pogląd

• Wyjaśnij pojęcie adaptacji kulturowej?

---