WYKŁAD 1

Dwa nurty badań:

1. Model top-down - podejście dyspozycyjne i różnicowe

- ludzie „z natury” różnią się wyposażeniem genetycznym;

- uwarunkowane genetycznie cechy powodują względnie stałe różnice między ludźmi w zachowaniu, emocjach, procesach poznawczych bez względu na rodzaj sytuacji (środowiska), gdyż w stały i określony sposób odkształcają odbiór rzeczywistości i znaczenie sytuacji

2. Integracja modeli top-down i bottom-up

A) podejście dyspozycyjno - sytuacyjne

B) podejście różnicowo-procesualne

Ad A) podejście dyspozycyjno - sytuacyjne

Genetycznie uwarunkowane cechy (np. temperamentu) modyfikują znaczenie czynników zewnętrznych (sytuacji) i wewnętrznych (innych cech i właściwości osoby), co w rezultacie może prowadzić zarówno do

1. różnego znaczenia tych samych czynników dla osób o różnym natężeniu cechy,

2. odmiennej roli tych samych cech (np. temperamentalnych) w różnych sytuacjach, jak i

3. różnego wpływu na funkcjonowanie interakcji cech temperamentu z innymi cechami osobowościowymi (problem spójności/ niespójności wewnątrzpodmiotowej).

Ad B) podejście różnicowo-procesualne

Różnice w cechach (np. temperamentalnych) polegają na istnieniu specyficznych (obok wspólnych) mechanizmów modyfikujących procesy poznawcze i emocjonalne, a także zachowania.

Szukając odpowiedzi na pytanie „Czy ogólne mechanizmy zachowania są prawdziwe dla wszystkich?”, dostarczają danych wskazujących, że te same sytuacje mogą uruchamiać różne procesy, a te same procesy mogą prowadzić do różnych zachowań u osób o różnych cechach.

Regulacyjne funkcje temperamentu - przykłady badań

1. zgodnie z modelem top down : temperament jako dyspozycje do określonych zachowań, niezależnie od sytuacji i okresu czasu (badania korelacyjne lub podłużne) - temperament a stres ekstremalny i pourazowy, uzależnienia, zaburzenia;

2. zgodnie z podejściem integrującym modele top down i bottom up: temperament jako moderator - czynnik, który modyfikuje znaczenie sytuacji i cech osobowości oraz procesy regulacji i adaptacji.

Temperament jako moderator

1. Podejście dyspozycyjno-sytuacyjne

- rola interakcji temperamentu i środowiska (sytuacji) - badania Klonowicz, Strelaua, Eliasza, Marszał- Wiśniewskiej,Zalewskiej;

- rola interakcji temperamentu i innych cech osobowości (czy niespójność jest zawsze niekorzystna?) - problem spójności vs niespójności wewnątrzpodmiotowej: struktury temperamentu, reaktywności i Wzoru A , potrzeby stymulacji i kontroli wolicjonalnej, reaktywności i celów życiowych, reaktywności i potrzeby osiągnięć;

2. Podejście różnicowo-procesualne

- czy „ogólne mechanizmy zachowania” są prawdziwe dla wszystkich?” (m.in. badania, Wytykowskiej, Marszał-Wiśniewskiej, Zalewskiej, Szymury).

Badania te są trudniejsze (wymagają uwzględniania wielu zmiennych i często bardziej zaawansowanych analiz), a stwierdzane w nich prawidłowości są bardziej złożone,

mniej ogólne i mają ograniczony zakres w porównaniu z klasycznymi podejściami.

• Ogólna prawidłowość - osoby z niską reaktywnością mają wyższe zadowolenie z życia niż osoby z wysoką reaktywnością

• Modyfikacja - posiadanie celów wewnętrznych osłabia negatywny „wpływ” wysokiej reaktywności na zadowolenie z życia.

• Ogólna prawidłowość - przy wysokim poziomie aktywacji emocjonalnej (negatywnym nastroju) osoby tworzą więcej kategorii niż przy niskim poziomie aktywacji emocjonalnej

• Modyfikacja - temperament i styl poznawczy modyfikują wpływ nastroju na proces kategoryzacji (liczbę generowanych kategorii).

• Powyższa prawidłowość dotyczy jedynie dwóch grup osób: analitycznych z dużymi możliwościami przetwarzania stymulacji oraz globalnych z małymi możliwościami przetwarzania stymulacji.

Poznawcze strategie regulacji emocji

• Strategie adaptacyjne (pozytywne) - ułatwiają zmianę zachowania w konfrontacji z trudnymi, przykrymi sytuacjami

• Strategie nieadaptacyjne (negatywne) - utrudniają ową zmianę, „usztywniając” zachowania niekorzystne dla dobrostanu osoby

Poznawcze strategie regulacji emocji

Adaptacyjne (pozytywne):

1. koncentracja na czymś pozytywnym

2. pozytywne przewartościowanie

3. stwarzanie perspektywy

4. koncentracja na planowaniu

5. akceptacja

Nieadaptacyjne (negatywne):

1. ruminacja - obniżona samoocena

2. katastrofizowanie

3. obwinianie siebie

4. obwinianie innych

Psychologia różnic indywidualnych traktuje o różnicach między jednostkami należącymi do określonej populacji.

Różnice interindywidualne (międzyosobnicze) to różnice w obrębie określonej cechy lub zachowania pomiędzy jednostkami tego samego gatunku.

Różnice intraindywidualne (wewnątrzosobnicze) to różnice w zakresie określonej cechy lub zachowania u tej samej jednostki.

Psychologia różnicowa = psychologia różnic indywidualnych + psychologia różnic grupowych.

Ogólne założenia genetyki zachowania

1. Różnice między jednostkami danej populacji wynikają zarówno z przyczyn genetycznych, jak i środowiskowych

2. Różnice indywidualne zdeterminowane są działaniem wielu genów

Ad. 1.

Obserwowana w danej populacji zmienność zachowań wynika z wpływów zarówno genetycznych, jak i środowiskowych

VP = VG + VE

VP - wariancja fenotypowa (phenotypic variance)
VG - wariancja genetyczna (genetic variance)
VE - wariancja środowiskowa (environmental variance)

Czynniki środowiskowe

• Środowisko wspólne (dzielone, międzyrodzinne) - czynniki środowiskowe, które upodobniają poszczególnych członków danej rodziny do siebie i zarazem odróżniają ich od członków innych rodzin

• Środowisko specyficzne (nie dzielone, wewnątrzrodzinne) - czynniki środowiskowe, które przyczyniają się do powstawania różnic między członkami tej samej rodziny

Interakcja i korelacja genotypu i środowiska

• różnice indywidualne w zachowaniu ujawniają się już we wczesnej ontogenezie (a nawet w okresie prenatalnym)

• ludzie rozwijają się w zróżnicowanych warunkach środowiskowych

▬►

interakcja i korelacja czynników genetycznych i środowiskowych prowadzi do tworzenia się zróżnicowanych doświadczeń, odmiennych dla każdej jednostki, a w efekcie do powstawania i utrzymywania się różnic indywidualnych w populacji

Interakcja genotypu i środowiska G x E

• Odnosi się do specyficznego wpływu środowiska na jednostki o zróżnicowanych genotypach

• Określa stopień, w jakim czynniki genetyczne uwrażliwiają człowieka na wpływy środowiskowe (genotyp modyfikuje wrażliwość jednostki na specyficzny wpływ środowiska)

• Np. określone oddziaływania wychowawcze mogą być bardziej skuteczne dla jednych dzieci (o określonym wyposażeniu genetycznych), a mniej efektywne w stosunku do innych (o innym wyposażeniu genetycznym);

• Środowisko optymalne dla ludzi z określonym wyposażeniu genetycznym może nie być optymalne dla osób z odmiennym genotypem);

Korelacja genotypu i środowiska GE

• odnosi się do specyficznej ekspozycji na bodźce środowiskowe ludzi w zależności od ich wyposażenia genetycznego;

• oznacza, że geny zmieniają prawdopodobieństwo ekspozycji człowieka na czynniki środowiskowe;

• np. genetycznie uwarunkowana cecha, taka jak aktywność, czy poszukiwanie doznań powoduje, że jednostka aktywnie poszukuje określonych warunków środowiskowych, które zwrotnie wpływają na kształtowanie się różnic indywidualnych;

• Korelacja GE może być pozytywna, ale niekiedy ujemna (np. człowiek z niskim poziomem genetycznie uwarunkowanej cechy funkcjonuje w warunkach wymagających wysokiego jej poziomu)

VG = VA + VNA

VG - wariancja genetyczna

VA - wariancja genetyczna addytywna

VNA - wariancja genetyczna nieaddytywna

Wariancja genetyczna addytywna (genetyczny składnik addytywny)

• związana jest z przekazem genetycznym rodzice -dziecko

• obejmuje tę cześć wyposażenia dziedzicznego, która „odtwarza się w identycznej postaci”, czyli przyczynia się do podobieństwa dziecka do rodziców. Organizm potomny otrzymuje od każdego z rodziców materiał genetyczny- dokładnie po połowie od matki i ojca.

• każde z rodziców i ich dziecko , a także rodzeństwo biologiczne mające tych samych rodziców ma połowę wspólnych genów

Nieaddytywna wartość genetyczna (genetyczny składnik nieadytywny) jest wynikiem złożonych procesów interakcji między genami w chromosomach organizmu potomnego, które przejawiają się w postaci dominacji i epistazy

Dominacja to interakcja alleli zajmujących jednakowe położenie (locus) w chromosomie. Zjawisko dominacji polega na tym, że allel dominujący wywiera silniejszy wpływ na daną cechę niż drugi allel z tej samej pary.

Epistaza to interakcja między allelami zajmującymi różne położenie w chromosomach. Epistaza to tłumienie cechy uwarunkowanej przez określony gen w wyniku współdziałania genów dominujących z różnych par alleli.

Dobór rodziców

• Selektywny dobór rodziców odnosi się do tendencji ludzi polegającej na nielosowym doborze partnerów na podstawie jednej lub więcej charakterystyk psychologicznych;

• Jeżeli partnerzy dobierają się pod względem cech o silnym uwarunkowaniu genetycznym, to ich potomstwo będzie bardziej do nich podobne, niż to wynika z wkładu addytywnego czynnika genetycznego (selektywny dobór zwiększa podobieństwo potomstwa do rodziców).

Współczynnik odziedziczalności

to część wariancji fenotypowej (całkowitej), którą można przypisać wariancji genetycznej.

h2 =

h2 =

h2 - współczynnik odziedziczalności

Odziedziczalność w wąskim rozumieniu (narrow-sense heritability) to ta część wariancji fenotypowej, za którą odpowiada wariancja genetyczna addytywna.

h2N =

VA - wariancja genetyczna addytywna

VP - wariancja fenotypowa

Odziedziczalność w szerokim rozumieniu (broad-sense heritability) to ta część wariancji fenotypowej, za którą odpowiada wariancja genetyczna addytywna i nieaddytywna

h2B =

VA - wariancja genetyczna addytywna

VNA - wariancja genetyczna nieaddytywna

VP - wariancja fenotypowa

Czyli

h2B =

VA - wariancja genetyczna addytywna
VD - wariancja dominacji
VEP - wariancja epistazy
VP - wariancja fenotypowa

Należy pamiętać, że wskaźnik odziedziczalności:

• odnosi się wyłącznie do wariancji badanych cech (zachowań) wewnątrz określonej populacji. Nie może być stosowany w celu charakterystyki konkretnej osoby;

• Odnosi się wyłącznie do populacji , w której został obliczony w określonym czasie. Nie może być używany do porównań między populacjami;

Rozwinięte równanie na zmienność fenotypową określonej cechy

VP = VA+ VAM+VD +VEP+VE+VGxE+ 2covGE

Zmienność fenotypowa określonej cechy to rezultat addytywnego wpływu

• czynników genetycznych: addytywnego (VA) i związanego z nim doboru rodziców (VAM), dominacji (VD) i epistazy (VEP) oraz

• czynników środowiskowych (VE) a także interakcji (VGxE) i kowariancji (2covGE)* czynników genetycznych i środowiskowych

(*owo podwojenie wynika z faktu, że genetyczny składnik kowariancji wyników dziecka i jednego z rodziców to połowa genetycznej wariancji addytywnej)

Wskaźnik odziedziczalności wg Falconera

h2 = 2(rmz - rdz)

rmz - interkorelacja dla bliźniąt monozygotycznych wychowywanych razem

(r - współczynnik korelacji Pearsona)

rdz - interkorelacja dla bliźniąt dyzygotycznych wychowywanych razem

Wskaźnik ten pozwala oszacować odziedziczalność w szerokim rozumieniu i zazwyczaj zawyża udział czynników genetycznych.

Podstawowe metody badawcze:

• Metoda bliźniąt, polegająca na porównaniu fenotypowych różnic w parach bliźniąt DZ i MZ (w jakim stopniu zmienność zachowania [fenotypu] obserwowana u różnych osobników - w określonej populacji- wynika z różnic genetycznych między nimi, a w jakim została spowodowana wpływami środowiska, w którym żyli i rozwijali się)

• Metoda studiów rodzinnych (porównanie podobieństwa fenotypowego członków rodzin biologicznych;

• Metoda badań adpocyjnych (badanie podobieństwa fenotypowego osób niespokrewnionych genetycznie, ale mieszkających razem i tworzących rodzinę- cenne źródło informacji o roli środowiska wspólnego)

• Metody molekularne (identyfikacja genów mających nawet niewielki udział w kształtowaniu się różnic indywidualnych w zakresie danej cechy/zachowania). QTL Quantitative Trait Loci - symultaniczne wykrywanie i identyfikacja genów o różnym umiejscowieniu i zmiennym zakresie wpływu na to samo zachowanie, a zwłaszcza jego zaburzenia

WYKŁAD 2

Temperament przejawia się w formalnej charakterystyce zachowania. Cechy formalne zachowania to cechy niezależne od kierunku i treści zachowania. Cechy formalne zachowania można opisać w kategoriach energetycznych i czasowych. Pod względem formalnych charakterystyk zachowania istnieją względnie stałe różnice indywidualne (cechy temperamentu). Cechy temperamentu są pierwotnie biologicznie zdeterminowane.

Kontrowersje wokół temperamentu dotyczą:

1. zakresu pojęcia temperamentu

2. transsytuacyjnej stałości temperamentu

I. Zakres pojęcia temperamentu

(1) Dynamika emocji czy wszystkich rodzajów zachowań?

Czy pojęcie temperamentu odnosi się wyłącznie do sfery funkcjonowania emocjonalnego, czy do wszystkich obszarów funkcjonowania człowieka?

1. stanowisko wąskie - zawężające pojęcie temperamentu do dynamiki emocji (tradycja starożytnych Greków, definicja Gordona Allporta (1937)

2. stanowisko szerokie - obejmujące dynamikę szeroko rozumianych zachowań [emocjonalnych, poznawczych, motorycznych] (Hans Eysenck; Jan Strelau; Marvin Zuckerman; Andrzej Eliasz)

(2) Wyłącznie formalne właściwości zachowań czy formalne i treściowe?

Czy pojęcie temperamentu odnosi się wyłącznie do cech formalnych zachowania czy formalnych i treściowych?

1. stanowisko: ogranicza pojęcie temperamentu do cech manifestujących się wyłącznie w formalnych, niezależnych od treści charakterystykach zachowania, czyniąc z nich warunek kryterialny pojęcia temperamentu (Rusałow, Thomas i Chess; Strelau, Eliasz);

2. stanowisko: stosuje pojęcie temperamentu do szerszego spektrum cech przejawiających się zarówno w formalnych, jak i treściowych charakterystykach zachowania (Thurstone, Eysenck, Gray, Buss i Plomin)

Zakres pojęcia temperamentu ….

(3) Ile cech?

Thurstone

• aktywność

• wigor fizyczny

• impulsywność

• dominatywność

• zrównoważenie

• towarzyskość

• refleksyjność

Guilford i Zimmerman

• ogólna aktywność

• powściągliwość

• górowanie

• towarzyskość

• stałość emocjonalna

• życzliwość

• rozwaga

• stosunki międzyludzkie

• męskość

• bezstronność

Thomas i Chess

• aktywność

• rytmiczność

• zbliżenie - wycofanie się

• zdolności przystosowawcze

• siła reakcji

• próg czułości

• jakość nastroju

• roztargnienie

• koncentracja uwagi i wytrwałość

(4) Ujmowanie temperamentu w kategoriach wyłącznie opisowych czy opisowych i wyjaśniających?

1. opisowe koncepcje temperamentu [tylko opis struktury temperamentu] (Thurstone, Guilford, Thomas i Chess)

2. wyjaśniające koncepcje temperamentu [przyczynowe, uwzględniające obok opisu wyjaśniające mechanizmy fizjologiczne] (Eysenck, Zuckerman, Gray)

II. Transsytuacyjna stałość temperamentu

1. Transsytuacyjna stałość - warunek konieczny cech temperamentu (Hagekull)

2. Transsytuacyjne różnice w dynamice zachowań są przejściowe, nietrwałe (mają charakter procesualny) (Strelau)

3. Relacyjne ujęcie temperamentu (James-Roberts i Wolke)

4. Stałość koherentna (trwałe transsytuacjne niespójności dynamiki zachowań stałe w czasie) (Eliasz)

5. Temperament jest sytuacyjny (Gerstmann; stanowisko skrajne, nieaktualne)

Kryteria definicyjne temperamentu podzielane są przez współczesnych badaczy

• Pojęcie temperamentu odnosi się do cech przejawiających się w zachowaniu;

• Temperament ma podłoże biologiczne;

• Cechy temperamentu obecne są od wczesnego niemowlęctwa;

• Temperament charakteryzuje się względną stałością w ciągu życia

• Cechy temperamentu przejawiają się w formalnej charakterystyce zachowania, tj. jego intensywności (parametrach energetycznych) i przebiegu w czasie (parametrach czasowych);

• Cechy temperamentu charakteryzują się względną spójnością międzysytuacyjną.

WYKŁAD 3

W typologiach temperamentu (osobowości) zasadą grupowania jednostek były określone cechy biologiczne (struktury i funkcje fizjologiczne organizmu), którym wtórnie podporządkowywano właściwości zachowania uwarunkowane tymi cechami biologicznymi.

Konstytucjonalne typologie temperamentu wiązały cechy temperamentu (traktowane jako dziedziczne lub wrodzone) z budową ciała.

Typologia E. Kretschmera

1.Istnieje zbieżność między budową ciała a skłonnością do pewnych chorób psychicznych

2.Ludzie normalni o danym typie budowy ciała mają określone właściwości psychiczne i odpowiednie skłonności do chorób psychicznych

3.Cztery typy budowy ciała:

leptosomatyk (gr. leptós - wątły; soma - ciało)

pyknik (gr. pyknós - gruby, gęsty)

atletyk (gr. athlon - zapasy)

dysplastyk (gr. dys -źle; plastós - ukształtowany)

4.Cztery podstawowe właściwości psychiczne:

psychastezja - wrażliwość psychiczna na bodźce

nastrój - zabarwienie uczuciowe przeżyć psychicznych

tempo psychiczne - szybkość przebiegu procesów psychicznych

psychomotoryka - ogólne tempo ruchów i specjalne sposoby poruszania się

5. Typy temperamentu:

schizotymik (od schizofrenii) budowa ciała leptosomatyczna

cyklotymik (od psychozy cyklicznej; cyklofrenii) budowa ciała pykniczna

iksotymik (gr. ixos - lepki) budowa ciała atletyczna, skłonność do padaczki

6. Różnica między zdrowiem i chorobą jest różnicą ilościową.

7. Typ temperamentu i typ budowy ciała uwarunkowane są chemizmem krwi, a więc zależą od pewnych właściwości układu hormonalnego.

Typologia W. H. Sheldona

1. Somatotyp (typ budowy ciała) można scharakteryzować uwzględniając trzy podstawowe komponenty budowy ciała:

endomorfię (narządy wewnętrzne),

mezomorfię (tkanka mięśniowa),

ektomorfię (skóra i tkanka nerwowa).

2. Trzy składniki (grupy cech temperamentu):

wiscerotonia (łac. viscera - wnętrzności)

somatotonia (gr. soma - ciało)

cerebrotonia (łac. cerebrum - mózg)

3. Brak próby wyjaśnienia związku między budową ciała a typem temperamentu.

Zarzuty wobec typologii konstytucjonalnych

1. Ignorowanie roli środowiska i warunków społecznych w kształtowaniu cech psychicznych

2. Traktowanie takich cech jak tolerancja, czy kultura jedzenia jako cech dziedzicznych

3. Nieuzasadnione twierdzenie, że osoby zdrowe noszą w sobie zalążki chorób psychicznych

4. Nieprawdziwa teza, że różnica między zdrowiem i chorobą jest wyłącznie różnicą ilościową

5. Brak dowodów empirycznych na to, że istnieje zbieżność między budową ciała a określonymi cechami temperamentu

6. Błędy metodologiczne w przeprowadzonych badaniach

7. Koszty społeczne. Typologie te stały się podstawą naukową rasizmu

Typologia układu nerwowego wg I. P. Pawłowa

1. Zasada nerwizmu - zachowanie człowieka i zwierząt wyższych zależy przede wszystkim od czynności ośrodkowego układu nerwowego (OUN)

2. Podstawowe właściwości OUN są odpowiedzialne za różnice indywidualne w warunkowaniu (badania psów), a ogólniej w zachowaniu się zwierząt i człowieka

3. Różnice między jednostkami sprowadzają się do kombinacji ograniczonej liczby właściwości OUN

4. Podstawowe właściwości OUN to:

• siła procesu pobudzenia,

• siła procesu hamowania,

• równowaga procesów nerwowych,

• ruchliwość procesów nerwowych.

5. Siła procesu pobudzenia (najważniejsza właściwość) to zdolność komórki nerwowej do pracy. Przejawia się w wydolności funkcjonalnej, tj. w zdolności komórek nerwowych do wytrzymywania długotrwałego lub krótkotrwałego, ale silnego pobudzenia bez przechodzenia w stan hamowania ochronnego.

Wskaźnikiem siły procesu pobudzenia jest moment pojawienia się hamowania ochronnego (zmniejszenie lub zanik reakcji na silne lub długotrwałe bodźce). Hamowanie ochronne (bezwarunkowe, wrodzone) chroni komórkę nerwową przed dalszym szkodliwym działaniem silnego lub długotrwałego bodźca (czyli zużyciem i wyczerpaniem).

6. Siła procesu hamowania (właściwość drugorzędna) to funkcjonalna wydolność układu nerwowego w zakresie hamowania warunkowego, wyuczonego.

Przejawia się w zdolności do wytwarzania warunkowych reakcji hamulcowych (wygasanie, różnicowanie, opóźnianie). Na poziomie zachowania przejawia się w sytuacjach, gdy mamy do czynienia z zakazami, powstrzymywaniem się od pewnych czynności (np. brak falstartu).

7. Równowaga procesów nerwowych to stosunek między siłą procesu pobudzenia i siłą procesu hamowania. Relacja między siłą obu tych procesów decyduje o tym, czy mamy do czynienia z jednostką zrównoważoną, czy z jednostką niezrównoważoną (siła jednego procesu dominuje nad siłą drugiego).

8. Ruchliwość procesów nerwowych to szybkość zmiany jednego procesu nerwowego na drugi; przejawia się w zdolności do zmiany zachowania odpowiednio do zmieniających się bodźców (sytuacji); miarą tej właściwości jest szybkość przejścia od jednej czynności do drugiej, od stanu bierności w stan czynny i przeciwnie.

9. Odpowiednia kombinacja właściwości układu nerwowego tworzy typ układu nerwowego (typ wyższej czynności nerwowej).

. Cztery podstawowe typy układu nerwowego:

• typ silny, zrównoważony, ruchliwy (sangwinik)

• typ silny, zrównoważony, powolny (flegmatyk)

• typ silny, niezrównoważony, z przewagą pobudzenia (choleryk)

• typ słaby

11. Typ układu nerwowego jest wrodzony i mało podatny na zmiany pod wpływem oddziaływań środowiskowych i wychowawczych.

12. Typ układu nerwowego stanowi podstawę fizjologiczną temperamentu. Temperament to pojęcie opisowe. Typ układu nerwowego to pojęcie wyjaśniające

WYKŁAD 4

Neopawłowiści

1. Ośrodek moskiewski

• psychofizjologowie: B. M. Tiepłow, V. D. Niebilicyn;

• badanie właściwości procesów nerwowych (ich natury, współzależności między nimi, diagnozy).

2. Ośrodek uralski (w Permie na Uralu)

• zespół psychologów pod kierunkiem V. S. Mierlina;

• badanie związku między właściwościami UN a różnymi formami działalności człowieka

Główne modyfikacje wprowadzone przez Tiepłowa i Niebilicyna

1. Wprowadzenie pojęcia wrażliwości układu nerwowego.

Wrażliwość UN pozostaje w odwrotnej zależności do siły procesu pobudzenia, rozumianej przez Pawłowa jako funkcjonalna wydolność, tj. jako zdolność komórek nerwowych do pracy. Wydolność komórek nerwowych i ich wrażliwość to dwa aspekty jednej właściwości UN, tj. siły procesu pobudzenia. Konsekwencje metodologiczne - nowe metody diagnozy siły UN (badanie progu wrażliwości zmysłowej).

Wyróżnienie w pojęciu ruchliwości wg Pawłowa dwóch cech niezależnych,

• ruchliwości w węższym rozumieniu, zgodnym z rozumieniem Pawłowa

Ruchliwość w węższym rozumieniu to zdolność procesu nerwowego do przechodzenia z jednego stanu w drugi. Jej wskaźnikiem jest tzw. „przeróbka”, czyli szybkość przekształcenia sygnałowego znaczenia pary bodźców (bodźca dodatniego w hamulcowy i bodźca hamulcowego w dodatni).

• labilności UN

Labilność UN to szybkość powstawania i zaniku procesów nerwowych.

3. Przypisanie pojęciu równowagi procesów nerwowych szerszego i bardziej ogólnego znaczenia. Równowaga procesów nerwowych nie stanowi samodzielnej cechy UN, tak jak siła, ruchliwość czy labilność. Pojęcie równowagi obejmuje zarówno siłę, ruchliwość czy labilność procesów nerwowych. Każdą z wymienionych właściwości można bowiem scharakteryzować pod względem równowagi, tzn. stosunku procesu pobudzenia i hamowania.

4. Wyodrębnienia dwóch dodatkowych właściwości UN. tj. dynamiczności i aktywowalności.

Dynamiczność to łatwość i szybkość, z jaką w UN powstają procesy pobudzenia i hamowania w czasie tworzenia się związków czasowych.

Wskaźnik dynamiczności - szybkość wytwarzania się odruchów dodatnich (dynamiczność procesu pobudzenia) i ujemnych [hamulcowych] (dynamiczność procesu hamowania).

Brak jednoznacznych danych wskazujących na niezależność tej cechy od innych właściwości UN, przede wszystkim siły procesów pobudzenia i hamowania.

Aktywowalność to właściwość UN przejawiająca się we wskaźnikach EEG (amplituda, częstotliwość, sumaryczna energia fal alfa, indeks alfa, sumaryczna energia rytmu theta). Odnosi się do stałych i wrodzonych różnic indywidualnych w poziomie aktywacji, której podłożem fizjologicznym są funkcje aktywacyjne układu siatkowatego.

Wątpliwość - jak ta cecha ma się do innych cech UN, zwłaszcza siły procesu pobudzenia?

5. Nowe postulaty metodologiczne - myślenie typologiczne ustąpiło miejsca myśleniu w kategoriach cech z koncentracją na mechanizmach psychofizjologicznych leżących u podstaw tych cech.

Związek między właściwościami UN a różnymi formami działalności człowieka

1. Punkt wyjścia - tezy Pawłowa:

• podstawowe cechy UN odgrywają istotną rolę w zachowaniu się zwierząt i spełniają istotne funkcje w procesie przystosowania się osobników do wymagań środowiska

• trudne warunki (sytuacje) zakłócają równowagę między organizmem a środowiskiem. Od typu UN zależy czy ta równowaga zostanie zachwiana, czy też nie. Jednostki o silnym typie UN radzą sobie w sytuacjach trudnych lepiej niż jednostki o słabym typie UN

• rozwinięcie powyższych myśli przez Niebilicyna (1966) - znaczenie typu UN w zachowaniu człowieka ujawnia się szczególnie w sytuacjach trudnych [stresowych] (zachwianie równowagi między organizmem a środowiskiem).

2. Badania empiryczne:

• Mierlin (1955): u uczniów z silnym UN oceny niedostateczne pełnią rolę mobilizującą do nauki, podczas gdy u uczniów o słabym UN podobne oceny wywołują zniechęcenie do nauki oraz pojawienie się zachowań świadczących o hamowaniu ochronnym

• współpracownicy Mierlina - w czasie zawodów sportowcy o silnym UN uzyskują lepsze wyniki aniżeli sportowcy o słabym UN. W sytuacji treningu nie ma różnic między sportowcami o silnym i słabym UN

• Guriewicz, Matwiejew (1970) - w sytuacji awaryjnej (symulowana awaria siłowni elektrycznej) operatorzy o silnym UN działają efektywnie, podczas gdy operatorzy o słabym UN ulegają zaburzeniom (zaburzenia pamięci, percepcji, myślenia).

3. Badania nad stylem działania

Styl działania to sposób działania (wykonywania czynności) uwarunkowany głównie typem UN

• Klimow (1959) - ruchliwość procesów nerwowych nie wpływa na wydajność pracy tkaczek. Tkaczki „ruchliwe” różnią się od tkaczek „nieruchliwych” stylem działania. Tkaczki „ruchliwe” wykonują swoją pracę szybko, bo są zwinne. Tkaczki „nieruchliwe” („powolne”) zużywają dużo czasu na czynności orientacyjne i zapobiegawcze i w ten sposób chronią się przed nieregularnością w pracy.

• Kopytkowa (1964) - badania związku wydajności operatora z ich siłą UN (operatorzy o słabym UN wykonują istotnie więcej czynności kontrolujących i zapobiegawczych w porównaniu z operatorami o silnym UN, u których dominują czynności wykonawcze.

• badania nad stylem działania prowadzone w zespole J. Strelaua

Styl działania

• Styl działania = typowy dla jednostki sposób wykonywania czynności;

• Styl działania ≠ temperament;

• Styl działania kształtuje się pod wpływem interakcji oddziaływań środowiska z poziomem reaktywności; stanowi rodzaj aktywności, za pomocą której jednostka reguluje swoje zapotrzebowanie na stymulację;

• Podstawę do wyodrębnienia stylów działania stanowi struktura czynności celowych

Struktura czynności

• Kryterium funkcjonalne (rola jaka pełnią poszczególne składniki czynności w osiągnięciu wyników):

• czynności zasadnicze (CzZ)- które prowadzą bezpośrednio do osiągnięcia wyniku;

• czynności pomocnicze (CzP) - które organizują warunki umożliwiające wykonanie czynności pomocniczych (przygotowawcze, korekcyjne, kontrolne, zabezpieczające);

Prostolinijny styl działania - przewaga czynności zasadniczych nad pomocniczymi lub też równowaga między nimi;

Wspomagający styl działania - przewaga czynności pomocniczych nad zasadniczymi

• Kryterium czasowej struktury czynności:

• czynności ciągłe (CzC) - jednorodne czynności wykonywane w sposób ciągły;

• czynności przerywane (CzPr) - jednorodne czynności wykonywane z przerwami.

• Kryterium rodzaju czynności:

• czynności jednorodne;

• czynności różnorodne.

Styl działania a reaktywność

1. Osoby wysokoreaktywne: CzZ < CzP (styl wspomagający)

Osoby niskoreaktywne: CzZ > lub = CzP (styl prostolinijny)

2. Osoby wysokoreaktywne: CzC < CzPr

Osoby niskoreaktywne: CzC > lub = CzPr

(Uwaga: w sytuacji monotonnej, kiedy wykonywana czynność jest mało stymulująca i w równie mało stymulacyjnych warunkach może być prawidłowość odwrotna!)

3. Osoby wysokoreaktywne: CzJ < CzR

Osoby niskoreaktywne: CzJ > lub = CzR

WYKŁAD 5

Koncepcje temperamentu nawiązujące do teorii aktywacji

1. Koncepcje te odwołują się do różnych struktur i funkcji UN odpowiedzialnych za poziom aktywacji

2. Źródła

• koncepcja Pawłowa (siła UN; wydolność organizmu interpretowana w kategoriach pobudzenia korowego oraz zjawisko hamowania ochronnego)

• prawa Yerkesa i Dodsona o zależności między poziomem pobudzenia (motywacji) a poziomem wykonania (efektywnością reakcji)

• dane empiryczne wskazujące, że za charakterystykę energetyczną człowieka odpowiedzialne są ośrodki nerwowe mieszczące się głównie w tworze siatkowatym

3. Generalnie koncepcje te opierają się na następujących tezach:

• pod względem poziomu aktywacji (pobudzenia) zachodzą stałe różnice indywidualne

• aktywowalność to cecha, od której zależą różnice indywidualne w poziomie aktywacji. Jednostki różnią się poziomem aktywowalności, tj. chroniczną tendencją do utrzymywania podwyższonego lub obniżonego poziomu aktywacji.

4. Koncepcje te koncentrują się na dwóch kategoriach wymiarów (właściwości):

• przejawiających się w działaniu, aktywności behawioralnej:

• ekstrawersja - introwersja - H. Eysenck

• impulsywność - H. Eysenck i S. Eysenck; E. S. Barratt, J. A. Gray

• poszukiwanie doznań - M. Zuckerman

• wzmacnianie - tłumienie stymulacji - A. Petrie

• przejawiających się w funkcjonowaniu emocjonalnym:

• neurotyczność - H. Eysenck

• lęk - K. W. Spencer, J. A. Gray, C. D. Spielberger

Teoria osobowości H. J. Eysencka - biologiczna teoria PEN

1. Hans Jürgen Eysenck rozwijał swoją teorię przez niemal 50 lat

2. Źródła historyczne jego teorii:

• typologia Hipokratesa-Galena

• termin ekstrawersja - introwersja zapożyczony od Junga

• przyczynowe podejście do temperamentu, zgodnie z koncepcją Grossa (neurofizjologiczna interpretacja funkcji pierwotnej - wtórnej)

• badania Hymansa i Wiersmy, w których podejście psychometryczne łączone było z badaniami laboratoryjnymi

3. Pomimo modyfikacji teorii, jej zasadnicze elementy pozostały niezmienne:

• temperament ma podłoże biologiczne;

• cechy temperamentu mają charakter uniwersalny;

• strukturę temperamentu można opisać za pomocą kilku niezależnych czynników nadrzędnych (ekstrawersji [E], neurotyczności [N] i psychotyczności [P])

Wg Eysencka (1970) osobowość to „względnie trwała organizacja charakteru, temperamentu, intelektu i właściwości fizycznych, które determinują specyficzne sposoby przystosowania się do otoczenia”

• temperament to pozapoznawcze aspekty osobowości (Eysenck i Eysenck, 1985);

• pojęcia „osobowość” i „temperament” są bliskoznaczne (Eysenck, 1994). Eysenck używał ich zamiennie;

• z temperamentem należy utożsamiać biologiczne aspekty osobowości (Eysenck, 1994);

• temperament determinuje „charakterystyczny sposób zachowania się jednostki, szczególnie wobec innych ludzi” (Eysenck, 1994).

Model struktury osobowości

Można wyróżnić trzy poziomy organizacji osobowości:

1. poziom konstruktów teoretycznych (genotyp) [L1];

2. poziom zjawisk, które można zaobserwować w warunkach laboratoryjnych (eksperymentach psychologii ogólnej) [L2];

3. poziom cech będących wynikiem interakcji genotypu i środowiska. Są to cechy pierwotne (np. impulsywność, beztroska, aktywność) oraz cechy ogólne (neurotyzm, ekstra-introwersja, psychotyzm) [L3].

Argumenty przemawiające za wpływem czynników biologicznych (genotypu) na trzy podstawowe wymiary osobowości (Eysenck, 1994)

1. wymiary te wyłaniają się ze wszystkich wielowymiarowych badań nad osobowością;

2. stwierdza się je we wszystkich, nawet całkowicie różnych kulturach;

3. natężenie E, N i P jest u poszczególnych jednostek bardzo podobne w ciągu całego życia, mimo różnorodnych i bogatych doświadczeń indywidualnych;

4. badania genetyczne potwierdzają istnienie trzech wymiarów zdeterminowanych biologicznie.

Wymiar ekstrawersji

Ekstrawersja w przeciwieństwie do introwersji składa się z takich cech, jak towarzyskość, żywość,

aktywność, asertywność i poszukiwanie doznań.

Fizjologiczne podstawy ekstrawersji:

• teoria hamowania (wcześniejsza);

• teoria aktywacji.

Teoria hamowania: źródła:

• pojęcie hamowania reaktywnego wg Hulla (1943)

• teoria pobudzenia i hamowania wg Pawłowa (1951 -1952).

Postulaty teorii hamowania

1. jednostki różnią się pod względem szybkości i siły, z jaką pojawia się w nich pobudzenie i hamowanie, oraz pod względem szybkości, z jaką hamowanie zanika;

2. predyspozycję do ekstrawertywnych wzorów zachowania mają jednostki, u których potencjał pobudzeniowy jest słaby i tworzy się powoli, hamowanie reaktywne zaś pojawia się szybko i z dużą siłą oraz zanika powoli;

3. predyspozycję do introwertywnych wzorów zachowania mają jednostki, u których potencjał pobudzeniowy jest silny i tworzy się szybko, hamowanie reaktywne zaś rozwija się powoli, jest słabe oraz zanika szybko;

4. na wymiarze równowagi procesów pobudzenia/hamowania korowego ekstrawertycy lokują się na biegunie hamowania, zaś introwertycy - na biegunie pobudzenia;

5. postulat lekowy:

• leki uspokajające, zwiększając poziom hamowania i obniżając poziom pobudzenia, prowadzą do ujawniania ekstrawertywnych wzorów zachowań.

• leki pobudzające, zmniejszając poziom hamowania i podwyższając poziom hamowania prowadzą do ujawniania introwertywnych wzorów zachowań

Teoria aktywacji: źródło - odkrycia Moruzziego i Magouna (1949)

układ siatkowaty pnia mózgu produkuje niespecyficzną aktywację zwaną pobudzeniem korowym, której wyrazem są spontaniczne potencjały elektryczne mózgu rejestrowane w zapisie EEG

Za różnice indywidualne w E-I odpowiedzialny jest wstępujący układ siatkowaty aktywujący

(ARAS - ascending reticular activating system), który reguluje poziom aktywacji kory (pobudzenia korowego) w odpowiedzi na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne.

ARAS powoduje wyższy poziom pobudzenia korowego u introwertyków niż u ekstrawertyków.

Introwertycy mają chronicznie wyższy poziom pobudzenia korowego.

Dane empiryczne dotyczące funkcjonalnej roli ekstrawersji

• warunkowanie przebiega generalnie łatwiej u introwertyków niż u ekstrawertyków;

• w warunkach eksperymentalnych, w których wartość stymulacyjna bodźca (sytuacji) jest wysoka, ekstrawertycy funkcjonują sprawniej niż introwertycy;

• ekstrawertycy wybierają takie formy aktywności zawodowej, kierunki studiów i sposoby spędzania wolnego czasu, które zapewniają im liczne kontakty społeczne; introwertycy wybierają formy aktywności ograniczające ich kontakty społeczne;

• ekstrawertycy są bardziej aktywni seksualnie niż introwertycy;

• introwertycy mają generalnie wyższe osiągnięcia w nauce niż ekstrawertycy

Wymiar neurotyczności

• Neurotyczność (emocjonalność) złożona jest z takich cech, jak lęk, przygnębienie, poczucie winy, niska samoocena i napięcie. Przeciwieństwem neurotyczności jest zrównoważenie emocjonalne.

Fizjologiczne podstawy neurotyczności:

• wersja wcześniejsza: różnice indywidualne w zakresie N są zdeterminowane funkcjonowaniem AUN (reaktywność UN współczulnego jest wyższa u neurotyków niż u osób zrównoważonych emocjonalnie; u tych pierwszych jest dominacja układu sympatycznego nadparasympatycznym)

• wersja późniejsza - różnice indywidualne w zakresie N warunkuje tzw. „mózg trzewiowy” (układ limbiczny oraz podwzgórze) i AUN (wyższa reaktywność układu limbicznego u neurotyków).

Wymiar psychotyczności

1. Wymiar psychotyczności jest bezpośrednio powiązany z patologią.

2. Jeden biegun P opisują takie cechy, jak altruizm, empatia, uspołecznienie. Biegun przeciwny - zespoły psychotyczne, takie jak przestępczość, psychopatia i schizofrenia.

3. Fizjologiczne podstawy psychotyczności - niejasne.

Neuropsychologiczny model temperamentu J. Graya - podstwowe tezy

• Pierwotne wymiary temperamentu: lęk , impulsywność oraz obronność (w późniejszych pracach);

• U podstaw lęku leży wrażliwość na sygnały kary, braku nagrody lub nowości; u podstaw impulsywności zaś - wrażliwość na sygnały nagrody i braku kary; u podstaw obronności - podatność na działanie bezwarunkowych bodźców awersyjnych;

• Ekstrawersja i neurotyczność to cechy wtórne będące kombinacją lęku i impulsywności;

• Ekstrawersja to kombinacja niskiego poziomu lęku i wysokiego poziomu impulsywności; neurotyczność to wypadkowa wysokiego poziomu lęku i wysokiego poziomu impulsywności;

• Ekstrawertyk to osoba bardzo wrażliwa na sygnały nagrody; mało wrażliwa na sygnały kary; Introwertyk - większa wrażliwość na sygnały kary niż nagrody; Neurotyk - wrażliwość na obie kategorie sygnałów

• Podstawą neurofizjologiczną różnic indywidualnych w zakresie lęku jako cechy jest behawioralny układ hamujący (BIS; behavioral inhibition system; układ przegrody hipokampa tj. hipokamp, okolice przegrody i pierścienia Papeza). Lęk związany jest z wysoką reaktywnością (wrażliwością ) tego układu;

• Podstawą neurofizjologiczną różnic indywidualnych w zakresie impulsywności jest behawioralny układ aktywacyjny (BAS; behavioral activation /approach system; zwoje podstawy mózgu, wychodzące ze śródmózgowia włókna dopaminergiczne wstępujące, jądra wzgórza, okolice kory nowej).

• Podstawą neurofizjologiczną różnic indywidualnych w zakresie obronności jest układ walki/ucieczki (F/FLS; fight/flight system; jądro migdałowate, podwzgórze przyśrodkowe i istota szara). Układ ten odpowiedzialny jest za reakcje na bezwarunkowe bodźce awersyjne. W odpowiedzi na te bodźce człowiek reaguje bezwarunkową obronną agresją lub ucieczką;

• Tak więc Gray wyróżnia 3 odrębne, hipotetyczne układy sterujące zachowaniem emocjonalnym. Każdy z tych układów stanowi neurologiczną podstawę trzech wymiarów temperamentu.

WYKŁAD 6

Interakcyjna teoria temperamentu Thomasa i Chess

Normalny rozwój, jak i wiele zaburzeń zachowania zależą od interakcji

• temperamentu i innych cech jednostkowych oraz

• środowiska (głównie wymogów i oczekiwań społecznych)

Geneza teorii

1. Obserwacje kliniczne (już w pierwszych tygodniach życia istnieją różnice indywidualne między dziećmi)

2. Wyniki wcześniejszych badań

• istnienie indywidualnych wzorów zachowań w niemowlęctwie wykazali Gesell i Ames (1937) oraz Escalona (1968)

• istnienie indywidualnych różnic u noworodków w zakresie reakcji fizjologicznych i biochemicznych wykazali Richmond i Lustman (1955) oraz Williams (1956)

3. Ewolucyjne pojęcie dobroci dopasowania (goodness of fit) wprowadzone przez Hendersona i Dubasa

Założenia

1. Dzieci przejawiają różnice indywidualne w zakresie temperamentu

2. Temperament odgrywa ważną rolę w rozwoju, zarówno normalnym, jak i zaburzonym

Temperament - styl zachowania; odnosi się do formalnych zachowania, tj. do tego jak dziecko się zachowuje, nie zaś do tego co robi i dlaczego tak się zachowuje;

Jest pojęciem fenomenologicznym i nie wynikają z niego żadne implikacje dotyczące etiologii czy niezmienności.

New York Longitudinal Study (NYLS)

• 129 dzieci z 80 rodzin z klasy średniej;

• w momencie pierwszego badania (1956 rok) dzieci miały 2 - 3 miesiące. Kolejne badania odbywały się w co trzymiesięcznych odstępach do 18 miesiąca wieku dziecka, następnie co pół roku do 5 roku życia dziecka, wreszcie - w odstępach rocznych;

• wywiady z rodzicami, opiekunami i nauczycielami w żłobku, przedszkolu i szkole podstawowej, bezpośrednia obserwacja, testy psychometryczne (w tym kwestionariusze do badania temperamentu dzieci wypełniane przez rodziców i nauczycieli, samoopisowy kwestionariusz do pomiaru temperamentu osób dorosłych, testy inteligencji dla dzieci), badanie linii papilarnych w przypadku bliźniaków czy diagnostyczne badania psychiatryczne i neurologiczne w razie konieczności (Thomas i Chess, 2001).

Badania uzupełniające

• 95 portorykańskich dzieci z rodzin robotniczych (niewykwalifikowanych i częściowo wykwalifikowanych robotników), urodzonych w Nowym Yorku i mieszkających w nowojorskim Hiszpańskim Harlemie;

• Badania prowadzono od niemowlęctwa do 6 roku życia dzieci;

• Wywiady z rodzicami, identyczne jak projekcie NYLS, prowadzone były w języku hiszpańskim

Struktura temperamentu - dziewięć kategorii temperamentu

1. Poziom aktywności - motoryczny aspekt zachowania oraz proporcja okresów aktywności i braku aktywności w ciągu doby;

2. Rytmiczność (Regularność) - stopień regularności funkcji biologicznych (np. snu i czuwania);

3. Zbliżanie się - wycofywanie - pierwotna reakcja na nowy bodziec (zabawkę, osobę). Zbliżanie się - reakcja pozytywna na poziomie emocji i/lub aktywności motorycznej. Wycofywanie się - reakcja negatywna;

4. Łatwość przystosowania - łatwość, z jaką zachowanie dziecka można zmienić w pożądanym kierunku;

5. Próg reagowania - siła bodźca potrzebna do wywołania zauważalnej reakcji;

6. Siła reakcji - poziom energetyczny reakcji niezależnie od jej jakości lub kierunku;

7. Jakość nastroju - proporcja emocji pozytywnych do negatywnych;

8. Podatność na roztargnienie - skuteczność, z jaką bodźce zewnętrzne odwracają uwagę dziecka od tego, co w danym momencie robi;

9. Zasięg uwagi i wytrwałość - najdłuższy czas poświęcony bez przerwy danemu rodzajowi aktywności oraz zdolność kontynuowania aktywności mimo działania bodźców rozpraszających.

Temperament łatwy (40% próby; przyjemny, sprawiający radość):

• regularność,

• zbliżanie się,

• łatwość przystosowania,

• niewielka lub umiarkowana siła reakcji,

• przewaga pozytywnych nastrojów.

Temperament trudny (10% próby; stawiający wymagania, zadziorny):

• nieregularność,

• wycofywanie się,

• trudność przystosowania,

• duża siła reakcji,

• przewaga negatywnych nastrojów.

Temperament wolno rozgrzewający się (15% próby; nieśmiały):

• wycofywanie jako reakcja na nowe bodźce,

• trudność przystosowania,

• przewaga negatywnych nastrojów, ale

• średnia regularność,

• niewielka siła reakcji.

Konstelacje cech temperamentu ujawnione u dzieci z projektu NYLS, zostały również zidentyfikowane w próbie dzieci portorykańskich. Te drugie generalnie nie różniły się pod względem cech temperamentalnych od dzieci z projektu NYLS

Trudny temperament sam w sobie nie prowadzi do zaburzeń zachowania.

Niedopasowanie temperamentu dziecka do wymagań otoczenia może prowadzić do zaburzeń zachowania.

Porównanie wyników badań z projektu NYLS z tymi uzyskanymi na próbie portorykańskiej

• różnice w zakresie ujawnianych zaburzeń zachowania;

• dzieci z projektu NYLS:

- niedopasowanie środowiska do temperamentu dziecka objawiało się zaburzeniami snu, nastroju i mowy, niezdyscyplinowaniem oraz trudnościami w uczeniu się i w kontaktach z rówieśnikami

- bezwarunkowe przestrzeganie stałej godziny snu dziecka, wynikające z potrzeb rodziców (np. potrzeby posiadania „cichego”, wolnego czasu wieczorem na czytanie czy słuchanie muzyki); wysokie standardy stawiane dziecku

• dzieci portorykańskie

- niedopasowanie środowiska do temperamentu dziecka objawiało się głównie w aktywności fizycznej, jedzeniu i wydalaniu

- niemożność rodziców portorykańskich w dopasowaniu się do wysokiej aktywności dziecka, wynikająca z ich warunków życiowych (ciasnota mieszkaniowa, brak środków finansowych na organizowanie dziecku dodatkowych aktywności poza domem) → pojawienie się u dzieci zaburzeń w sferze aktywności fizycznej (np. późniejszej nadaktywności psychoruchowej w szkole)

Czynniki środowiskowe (m.in. warunki ekonomiczne rodziny, potrzeby rodziców, stosowane przez nich modele dyscypliny) w istotny sposób decydują o tym, w jakim obszarze funkcjonowania dziecka pojawią się zaburzenia zachowania

Czasowa stałość czy zmienność temperamentu?

• pierwsze 5 lat życia: istotne, choć niewysokie korelacje (od 0,15 do 0,35) pomiędzy kolejnymi latami w zakresie sześciu cech temperamentu, tj. aktywności, rytmiczności, łatwości przystosowania, progu reagowania, siły reakcji i jakości nastroju (Thomas i Chess, 1977);

• im większy odstęp czasowy pomiędzy dokonywanymi pomiarami, tym uzyskiwane współczynniki korelacji były niższe (wiek 1-5 lat a dorosłość: korelacje nie przekraczały poziomu 0,3; wiele z nich nie osiągało poziomu istotności statystycznej (Thomas i Chess, 1986).

Hipoteza: o czasowej stałości - zmienności temperamentu decydują dodatkowe czynniki osobowościowe i społeczne, do których zaliczyli:

(1) samoświadomość jednostki,
(2) jej motywację,
(3) poczucie własnej wartości,
(4) umiejętności społeczno-poznawcze,
(5) system wsparcia społecznego
(6) specyficzne dla osoby zdarzenia życiowe (Thomas i Chess, 2001)

WYKŁAD 7

Behawioralno-genetyczna teoria temperamentu Arnolda Bussa i Roberta Plomina

• teoria wyjaśniająca (odwołuje się do genetyki zachowania)

• teoria wielowymiarowa

• obejmuje całokształt zachowania (nie tylko emocje)

• początkowo była skoncentrowana na populacji dziecięcej

Źródła teorii

1. Podejście porównawcze Diamonda; „cztery podstawowe temperamenty (lękliwy, agresywny, towarzyski, impulsywny) występują zarówno u człowieka, jak i u wyższych ssaków”

2. Definicja temperamentu Allporta (aspekt emocjonalny i konstytucjonalny)

3. Pionierskie badania Eysencka w dziedzinie genetyki zachowania

4. Badania Bussa nad ludzką agresją

5. Badania Plomina w dziedzinie genetyki zachowania

Temperament to obecne od wczesnego dzieciństwa, odziedziczone cechy osobowości

Cecha zachowania jest cechą temperamentalną jeśli zarówno:

1. występuje od wczesnego dzieciństwa (2 pierwsze lata życia);

2. różnice indywidualne w zakresie tej cechy są w dużym stopniu uwarunkowane genetycznie

Trzy podstawowe cechy temperamentu (EAS):

E - emocjonalność (emotionality)

A - aktywność (activity)

S - towarzyskość (sociability)

Trzy podstawowe temperamenty (temperament = cecha temperamentalna)

Wcześniej (1975): 4 cecha - impulsywność (kontrola hamowania, szybkość podejmowania decyzji, wytrwałość w wykonywaniu zadań, poszukiwanie doznań); poszukiwanie doznań i kontrola hamowania nie ujawniają się we wczesnym dzieciństwie)

Emocjonalność

• skłonność do łatwego reagowania silnym pobudzeniem; przejawem tej skłonności jest emocja pierwotna - niezadowolenie (distress);

• emocjonalność to niezadowolenie, skłonność do łatwego i silnego rozstrojenia;

• niezadowolenie: od pierwszego dnia życia (płacz), w wieku niemowlęcym się różnicuje:

- 2 - 3 miesiąc: strach,

- 6 miesiąc: złość

• jedynymi emocjami, których poziom aktywacji przekracza poziom typowy dla stanów pozaemocjonalnych (np. reakcji orientacyjnych) jest strach i złość (podniecenie seksualne nie jest uwarunkowane genetycznie)

Aktywność

• suma wydatkowanej energii; aktywność = ruch;

• przejawia się w każdym zachowaniu; cecha stylistyczna;

• dwa składniki aktywności: wigor (silna motywacja w kierunku zachowań wymagających dużej energii) oraz tempo (szybkość) z reguły dodatnio skorelowane

Towarzyskość

• tendencja do przedkładania towarzystwa innych ludzi nad samotnością

• źródłem tej tendencji są pozytywne wzmocnienia płynące z interakcji społecznych; 5 wzmocnień:

- obecność innych ludzi;

- wspólna aktywność;

- przejawy zainteresowania ze strony innych ludzi;

- wzajemne reagowanie na siebie (przejaw: zgoda, niezgoda, zaskoczenie, zaciekawienie);

- inicjowanie kontaktów społecznych

• każde ze wzmocnień można opisać na wymiarze brak - nadmiar;

• brak wzmocnienia = niedobór stymulacji społecznej (niski poziom aktywacji);

• nadmiar wzmocnień = silna stymulacja społeczna (wysoki poziom stymulacji);

• im większa towarzyskość tym silniejsze reagowanie na pozytywne wzmocnienia społeczne i tym dotkliwsze odczuwanie ich niedoboru

Fizjologiczne korelaty temperamentów

• trzy poziomy aktywacji:

- behawioralny (od głębokiego snu do silnego podniecenia); związek z Aktywnością;

- autonomiczny - związek z Emocjonalnością (wysoka emocjonalność wiąże się z dominacją części współczulnej AUN);

- mózgowy (aktywacja struktur mózgowych); związek z Towarzyskością

Regulacyjne funkcje temperamentu

• hipotezy:

- kombinacja Aktywności i Towarzyskości → źródło depresji/podwyższonego nastroju;

- kombinacja skrajnej Aktywności i impulsywności (braku kontroli) → nadaktywność psychoruchowa dzieci;

- kombinacja Aktywności i złości (składnika Emocjonalności) → zachowania agresywne

• gdy matka i dziecko mają wysoki poziom Emocjonalności, reakcje matki nasilają lęk u dziecka;

• skrajne temperamenty powodują zmiany w środowisku (temperament → środowisko), zaś umiarkowane natężenie cech temperamentalnych - odwrotny kierunek wpływu (środowisko → temperament)

WYKŁAD 8

Regulacyjna Teoria Temperamentu J. Strelaua

1. Temperament przejawia się w formalnej charakterystyce zachowania.

2. Cechy formalne zachowania można opisać w kategoriach energetycznych i czasowych.

3. Pod względem formalnych charakterystyk zachowania istnieją względnie stałe różnice indywidualne

4. Różnice indywidualne w temperamencie są powszechne, tzn. odnoszą się do wszelkich zachowań i reakcji.

5. Cechy temperamentalne obecne są od wczesnego niemowlęctwa.

6. Temperament występuje zarówno u człowieka, jak i u zwierząt.

7. Temperament w swej pierwotnej formie jest wynikiem ewolucji biologicznej, stąd czynnik genetyczny, jak i określone mechanizmy fizjologiczne i biochemiczne współdeterminują różnice indywidualne w temperamencie.

8. Cechy temperamentanle, choć względnie stałe, podlegają w ontogenezie powolnym zmianom (pod wpływem zmian rozwojowych oraz interakcji genotypu i środowiska).

9. Rola temperamentu w regulacji stosunków ze światem ujawnia się głównie w sytuacjach i/lub zachowaniach ekstremalnych.

Temperament - zespół podstawowych, względnie stałych czasowo cech osobowości, które manifestują się w formalnej charakterystyce zachowania (parametrach energetycznych i czasowych. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy fizjologiczne, temperament podlega zmianom zachodzącym pod wpływem dojrzewania (i starzenia się) oraz niektórych czynników środowiskowych.

Cechy temperamentu

1. Żwawość - Tendencja do szybkiego reagowania, utrzymywania wysokiego tempa aktywności i łatwej zmiany jednego zachowania (reakcji) w inne, odpowiednio do zmian otoczenia.

2. Perseweratywność - Tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań po zaprzestaniu działania bodźca (sytuacji), który to zachowanie wywołał.

3. Wrażliwość sensoryczna - Zdolność reagowania na bodźce zmysłowe o małej wartości stymulacyjnej.

4. Reaktywność emocjonalna - Tendencja do intensywnego reagowania na bodźce wywołujące emocje, wyrażająca się w dużej wrażliwości emocjonalnej i niskiej odporności emocjonalnej.

5. Wytrzymałość - Zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach długotrwałej lub wysoko stymulującej aktywności oraz w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej.

6. Aktywność - Tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej lub do zachowań dostarczających stymulacji zewnętrznej.

Wrażliwość Sensoryczna

• Nie koreluje z innymi cechami „energetycznymi” (EPZ)

• Hipoteza: WS wykazuje oczekiwane związki (ujemny z WT i AK oraz dodatni z RE) tylko we wczesnej ontogenezie, później ulegając zmianom wraz ze zmianami fizjologicznymi mechanizmu przetwarzania stymulacji

• Prawdopodobnie zmiany WS mają odmienny kierunek u osób różniących się możliwościami przetwarzania stymulacji, zależnie od stopnia efektywności regulacji stymulacji, np.:

• u osób o dMPS (duża WT i mała RE) i efektywnie regulujących stymulacje (duża AK) kształtuje się duża WS, odzwierciedlająca „głód” stymulacji i tendencję do jej poszukiwania;

• U osób o dMPS i nieefektywnie regulujących stymulacje (mała AK) owa mała aktywność może prowadzić do stępienia WS

Efektywność regulacji stymulacji

• dopasowanie dopływającej stymulacji do indywidualnych możliwości ich przetwarzania.

• Duża wytrzymałość i niska reaktywność emocjonalna oraz duża aktywność.

• Mała wytrzymałość i wysoka reaktywność emocjonalna oraz mała aktywność.

Nieefektywna regulacja stymulacji

• Duża wytrzymałość i niska reaktywność emocjonalna oraz mała aktywność (struktura z tendencją do niedostymulowania).

• Mała wytrzymałość i wysoka reaktywność emocjonalna oraz duża aktywność (struktura z tendencją do przestymulowania).

Struktura zharmonizowana wskazująca na duże możliwości przetwarzania stymulacji

• Wysoka WT i mała RE + duża AK

• Też: duża WS i ŻW oraz mała PE

• Efektywna regulacja stymulacji i nastawienie na poszukiwanie stymulacji

• Duże możliwości przystosowawcze

• Typ sangwiniczny

Struktura zharmonizowana wskazująca na małe możliwości przetwarzania stymulacji

• Niska WT i duża RE + mała AK

• Też: mała WS i ŻW oraz duża PE

• Efektywna regulacja stymulacji i nastawienie na rozładowanie pobudzenia oraz unikanie stymulacji

• Małe możliwości przystosowawcze; lepsze funkcjonowanie w sytuacjach o małej wartości stymulacyjnej

• Typ melancholiczny

Struktura niezharmonizowana wskazująca na duże możliwości przetwarzania stymulacji

• Wysoka WT i mała RE + mała AK

• Też: mała lub przeciętna WS, ŻW i PE

• Nieefektywna regulacja stymulacji i nastawienie na ograniczenie zachowań rozładowujących, w efekcie niskiego (nieoptymalnego) poziomu zwyczajowego pobudzenia (bez tendencji do poszukiwania stymulacji)

• Typ flegmatyczny

Struktura niezharmonizowana wskazująca na małe możliwości przetwarzania stymulacji

• Niska WT i duża RE + duża AK

• Też: duża lub przeciętna WS, ŻW i PE

• Nieefektywna regulacja stymulacji i nastawienie na rozładowanie wysokiego (nieoptymalnego) poziomu zwyczajowego pobudzenia (bez tendencji do unikania stymulacji)

• Skłonność do zachowań impulsywnych, wybuchowości i reagowania gniewem

• Typ choleryczny

Wybrane dane empiryczne z badań nad reaktywnością

• Odporność na nacisk grupowy: r > R

• Rozbieżność między „ja” realnym i idealnym: r < R

• Postawa makiawelistyczna (syndrom oziębłości): r > R

• Realistyczny poziom aspiracji: r

• Zawyżony lub zaniżony poziom aspiracji: R

• Tendencja do preferowania abstrakcyjnego stylu poznawczego u dzieci (7 - 14 lat): r > R

• Tendencja do preferowania konkretnego stylu poznawczego u dzieci (7 - 14 lat): r < R

• Tendencja do preferowania abstrakcyjnego lub konkretnego stylu poznawczego u dorosłych: brak różnic

• Orientacja na działanie (właściwość wolicjonalna): r > R

Dane empiryczne nad funkcjonalnym znaczeniem 6 cech temperamentu

• RE zwiększa wpływ stresorów na ogólny stan zdrowia psychicznego, intensywność symptomów neurotycznych i dobrostan jednostki;

• Pacjenci z zespołami depresyjnymi charakteryzują się obniżoną ŻW, WT i AK oraz podwyższoną RE i PE (w porównaniu z grupą kontrolną);

• Najtrafniejszymi predyktorami zespołu stresu pourazowego jest RE (korelacja dodatnia) i AK (korelacja ujemna) [badania ofiar powodzi stulecia w Polsce w 1997 roku];

• RE i AK stanowią pośredni czynnik ryzyka raka płuc [RE i AK → poziom depresyjności i uległości oraz palenie tytoniu → choroba raka płuc]

WYKŁAD 9

Temperament a osobowość

Odróżnianie temperamentu od osobowości ma długą historię. Sięga starożytności:

• teorie endogenne - źródła różnic indywidualnych tkwią w samym organizmie człowieka (wewnątrz); Hipokrates (Vwiek p.n.e) → Galen (II wiek n.e)

• teorie egzogenne - źródła różnic indywidualnych tkwią w warunkach zewnętrznych (środowiskowych; Teofrast (IV/III wiek p.n.e.; tzw. Koncepcja Charakterów)

Tradycje badań nad temperamentem

• Tradycja zachodnia:

• nurt rozwojowy (badania temperamentu dzieci); np. Bates, 1987;

• nurt badań osobowości jako zbioru cech (teorie cech); np. Eysenck i Eysenck, 1985; Gray, 1991;

Efekt: rozmycie różnic między pojęciem temperamentu i osobowości.

• Tradycja wschodnia:

• nurt badań formalnych (niezależnych od treści) charakterystyk zachowania; Pawłow → Strelau (Regulacyjna Teoria Temperamentu)

Efekt: różnicowanie pojęcia temperamentu od pojęcia osobowości

Pojęcie temperamentu i osobowości - współczesne stanowiska

1. Pojęcie temperamentu - synonim pojęcia osobowości (są używane zamiennie), np. Eysenck i Eysenck, 1985; Gray, 1991;

2. Pojęcie temperamentu zawarte jest w pojęciu osobowości (dziedziczony podzbiór cech osobowości), np. Buss i Plomin, 1984;

3. Pojęcia te są wyraźnie różnicowane (cechy temperamentu mają specyficzne atrybuty odróżniające je od cech osobowości), np. Strelau, 1985; 2006.

Wybrane argumenty na rzecz różnic między cechami temperamentu i cechami osobowości

• Różne etapy (stadia) rozwoju, w których się ujawniają;

• Różny udział czynników biologicznych determinujących ich rozwój;

• Różne populacje, w których występują (czy u zwierząt i ludzi, czy tylko u ludzi?);

• Różne funkcje regulacyjne (pełnią w zachowaniu człowieka odmienne role);

• Różne aspekty zachowania, w jakich się ujawniają (co robimy versus jak robimy).

Stadia rozwoju, w których się ujawniają wybrane cechy (wg: Buss i Finn, 1987)

cecha	18 miesięcy	5 lat	dorosłość
aktywność	+	+	+
impulsywność	+	+	+
agresja	+	+	+
dominacja		+	+
potrzeba osiągnięć		+	+
nieśmiałość		+	+
poczucie winy			+
wstydliwość			+
empatia			+

Różnice między temperamentem a osobowością

• temperament ma przede wszystkim podłoże biologiczne, podczas gdy osobowość kształtuje się przede wszystkim pod wpływem czynników społecznych, np. społecznego uczenia się;

• jednostka posiada określone cechy temperamentu już od urodzenia, podczas gdy osobowość kształtuje się w dzieciństwie i stopniowo rozwija się w okresie dorosłości;

• temperament właściwy jest wszystkim ssakom, podczas gdy osobowość - wyłącznie człowiekowi;

• temperament odnosi się wyłącznie do formalnych charakterystyk zachowania, podczas gdy osobowość - do aspektów treściowych zachowania;

• regulacyjna funkcja temperamentu polega na modyfikowaniu wartości energetycznej i czasowej zachowań i sytuacji, w jakiej jednostka się znajduje, podczas gdy osobowość pełni funkcje centralne, integracyjne, zapewniające spójność ukierunkowanych na cel aktywności człowieka.

Związki temperamentu z osobowością - wyniki badań

• Cechy temperamentalne a Wielka Piątka (Big Five)

• Temperament a właściwości wolicjonalne

Wielka Piątka (Big Five):

Ekstrawersja (Extraversion) - /towarzyskość, aktywność, asertywność, serdeczność/

Ugodowość (Agreeableness) - /zaufanie, prostolinijność, altruizm, ustępliwość/

Sumienność (Conscientiousness) - /obowiązkowość, kompetencje, skłonność do porządku, dążenie do osiągnięć/

Neurotyczność (Neuroticism) - /lęk, nadwrażliwość, depresja, nieśmiałość/

Otwartość na doświadczenie (Openess to Experience) - /wyobraźnia, twórczość, uzdolnienia artystyczne, nowatorskość/ = OCEAN

Najważniejsze różnice indywidualne między ludźmi zostały zakodowane w języku. Te właściwości lub cechy, które były ważne ze względu na przetrwanie jednostki zostały odzwierciedlone w języku. Im istotniejsza jest dana właściwość, czy różnica indywidualna, tym bogatszą ma ona reprezentację leksykalną.

Założenia

leksykograficzny	nazwy cech odnoszą się do samych cech bez względu na ich niekiedy odmienne używanie w języku mówionym i pisanym nazwy cech mają określone i stabilne znaczenie pojedyncze terminy stanowią lepszy punkt wyjścia tworzenia taksonomii osobowości niż zdania
kwestionariuszowy (psychometryczny)	diagnoza osobowości w oparciu o pozycje kwestionariuszowe (zdania) jest bardziej precyzyjna (kontekst sytuacyjny i motywacyjny, lepsze odzwierciedlenie potocznego języka, możliwość badania dzieci) niż diagnoza oparta na pojedynczych terminach (przymiotnikach)
oparty na swobodnych opisach	wyróżnione w sposób spontaniczny opisy są dla ich autorów znaczące ze względu na charakterystykę osobowości liczba opisów jest proporcjonalna do ważności danej cechy swobodne opisy odzwierciedlają wpływ czynników kulturowych na różne aspekty osobowości.

Dorobek empiryczny

Nurt leksykalny - najbogatszy

Nurt oparty na swobodnych opisach - najuboższy

Procedura

leksykograficzny	sporządzenie listy najbardziej reprezentatywnych określeń (przymiotników) odnoszących się do cech osobowości człowieka zawartych w słowniku danego języka a następnie wykorzystanie ich do badań z zastosowaniem analizy czynnikowej
kwestionariuszowy (psychometryczny)	analiza już istniejących kwestionariuszy (np. analiza skupień) w celu stworzenia nowych, wykorzystanych następnie w badaniach z zastosowaniem analizy czynnikowej
oparty na swobodnych opisach	zebranie swobodnych opisów osobowości ludzi (np. opisów osobowości dzieci dokonanych przez rodziców),które po odpowiedniej klasyfikacji służą jako zestaw pozycji testowych do badań z zastosowaniem analizyczynnikowej

Opracowane narzędzia badawcze

leksykograficzny	skale przymiotnikowe (np. Skala Goldberga)
kwestionariuszowy (psychometryczny)	kwestionariusze osobowości (NEO-PI; NEO-FFI Costy i McCrae)
oparty na swobodnych opisach	skale przymiotnikowe i/lub kwestionariusze (w trakcie realizacji)

Korelacje między wymiarami Wielkiej Piątki a cechami temperamentalnymi - wnioski

• Tylko Neurotyczność i Ekstrawersja wykazują silne związki z biologicznie zdeterminowanymi cechami temperamentu:

• NEU koreluje wysoko z reaktywnością emocjonalną oraz umiarkowanie z perseweratywnością i wytrzymałością (ujemnie);

• EKS koreluje wysoko z aktywnością oraz umiarkowanie z żwawością;

• Ugodowość nie jest związana z cechami temperamentu, (ma też niską odziedziczalność);

• Sumienność i Otwartość na Doświadczenia (choć wykazują umiarkowaną odziedziczalność w tym badaniu) są słabo związane z cechami temperamentu:

• SUM koreluje umiarkowanie z żwawością (!!!)

• OTW koreluje umiarkowanie z wrażliwością sensoryczną (!!!)

Można przypuszczać, że

• Cechy temperamentu istnieją u człowieka od początku życia i wpływają na rozwój innych właściwości osobowości;

• W każdym z wymiarów osobowości składających się na Wielką Piątkę można wyodrębnić elementy, na które ma wpływ temperament (wprost lub pośrednio), np.:

• na umiłowanie różnorodności w czynniku OTW;

• na drażliwość w czynniku NEU;

• Ugodowość, Sumienność i Otwartość na Doświadczenia należą do obszaru osobowości, który określa się mianem charakteru, podczas gdy Neurotyczność i Ekstrawersję można uznać za domenę temperamentu

Temperament a siła woli - Badania (Marszał-Wiśniewska, 1999) dotyczą:

• związku cech temperamentalnych z właściwościami wolicjonalnymi [orientacją na działanie/stan (zmienność)] decydującymi o sile woli.

• związku dopasowania vs niedopasowania właściwości wolicjonalnych do możliwości temperamentalnych osoby z jej funkcjonowaniem w wybranych dziedzinach życia.

• związku temperamentu ze strategiami wolicjonalnymi (temperament a tendencje do podwyższania i obniżania nastroju)

Właściwości wolicjonalne czyli orientacja na działanie/stan (zmienność)

• Orientacja na działanie aktywizuje procesy poznawcze i emocjonalne ułatwiające realizację zamiaru, zaś orientacja na stan/zmienność - utrudniające realizację zamiaru.

• Wyróżnia się trzy typy orientacji (Kuhl, 1994):

a. orientacja na działanie versus stan w sytuacjach niepowodzenia (AOF/SOF)

Orientacja na stan po niepowodzeniu to myślowe przetwarzanie doznanych porażek, myślenie o przeszłych niepowodzeniach współwystępujące z biernością w działaniu (zaabsorbowanie, pochłonięcie); [AOF; Failure-related action orientation vs preoccupation].

b. orientacja na działanie versus stan w sytuacjach decyzyjnych (AOD/SOD)

Orientacja na stan w sytuacjach decyzyjnych to wahanie się, niezdecydowanie, zwlekanie po sformułowaniu zamiaru z jego realizacją; [AOD; Decision-related action orientation vs hesitation];

c. orientacja na działanie versus zmienność podczas wykonywania czynności (AOP/VO)

Orientacja na zmienność podczas wykonywania czynności przejawia się w niemożności kontynuowania czynności sprawiającej podmiotowi przyjemność, satysfakcjonującej dla podmiotu, niemożności „zatopienia się” w owej czynności, przedwczesnym jej porzucaniu i podejmowaniu nowych działań; [AOP; Performance-related action orientation vs volatility].

• SOF i SOD związana jest z niedoczynnością (niedostatecznym funkcjonowaniem) systemu inicjującego działanie (Kuhl, 1994).

Zaburzenie woli typu „wola ograniczona (zahamowana)”.

• VO związana jest z nadczynnością systemu inicjującego działanie Kuhl, 1994).

Zaburzenie woli typu „wola wybuchowa”.

• AOP jest niezależna od AOF i AOD (brak korelacji).

1. Istnieje związek między możliwościami temperamentalnymi osoby a jej właściwościami wolicjonalnymi (orientacją na działanie/stan).

Hipoteza 2.:

[rozstrzygająca spór, czy choleryka cechuje silna (Dybowski) czy słaba wola (Ach)]

Choleryk, charakteryzujący się nieefektywną regulacją stymulacji ujawnia słabą wolę przejawiającą się nadczynnością systemu inicjującego działanie (orientacja na zmienność, „wola wybuchowa”) oraz silną wolą przejawiającą się w pokonywaniu niedoczynności systemu inicjującego działanie (orientacja na działanie, „wola pozytywna”, brak deficytu w zakresie tzw. „woli ograniczonej”).

• Im niższa reaktywność (cecha temperamentu) tym wyższa orientacja na działanie w sytuacjach decyzyjnych u dziewcząt; analogiczny wynik uzyskano u chłopców;

• wśród czynników wychowawczych wpływających na orientację na stan dziewcząt istotną rolę odgrywa niekonsekwentna postawa wychowawcza ich matek. Im silniejsza niekonsekwentna postawa wychowawcza matek, tym większa orientacja na stan w sytuacjach decyzyjnych ich córek

Dopasowanie vs niedopasowanie właściwości wolicjonalnych do możliwości temperamentalnych osoby a jej funkcjonowanie w wybranych dziedzinach życia

Niedopasowanie właściwości wolicjonalnych do możliwości temperamentalnych to współwystępowanie:

- wysokiej reaktywności i orientacji na działanie (niedopasowanie typu: przewaga właściwości wolicjonalnych nad możliwościami temperamentalnymi podmiotu).

-niskiej reaktywności i orientacji na stan (niedopasowaniu typu: przewaga możliwości temperamentalnych nad właściwościami wolicjonalnymi podmiotu).

1. Osoby „niedopasowane” o przewadze możliwości temperamentalnych nad właściwościami wolicjonalnymi typu: niska reaktywność - orientacja na stan, gorzej funkcjonują emocjonalnie, somatycznie i zawodowo w porównaniu z osobami „dopasowanymi”.

2. Hipoteza: Sytuacje o małej wartości stymulacyjnej, wymagające wykonywania rutynowych, automatycznych czynności pogłębiają dyskomfort emocjonalny i somatyczny osób „niedopasowanych” typu: przewaga możliwości temperamentalnych nad właściwościami wolicjonalnym (niska reaktywność - orientacja na stan).

Temperament a tendencje do podwyższania i obniżania nastroju:

1. Predyktorami częstości stosowania strategii obniżania nastroju (SON) są reaktywność emocjonalna (RE) i perseweratywność (PE).

2. Predyktorami częstości stosowania strategii podwyższania nastroju (SPN) są aktywność (AK), perseweratywność (PE) i reaktywność emocjonalna (RE).

Temperament a tendencje do podwyższania i obniżania nastroju:

• Wysoka aktywność i niska reaktywność emocjonalna sprzyjają częstszemu stosowaniu strategii podwyższania nastroju;

• Wysoka reaktywność emocjonalna sprzyja częstszemu stosowaniu strategii obniżania nastroju;

• Perseweratywność sprzyja zarówno podwyższaniu, jak i obniżaniu nastroju;

• Cechy temperamentalne wydają się mieć większy wpływ na obniżanie niż na podwyższanie nastroju (wyjaśniają większy procent wariancji częstości SON niż SPN)

Ograniczenia badań nad Wielką Piątką w nurcie leksykograficznym i psychometrycznym

• mała trafność ekologiczna list słownikowych (hasła zawarte w słowniku nie odzwierciedlają ich ważności i częstości używania);

• ograniczona możliwość stosowania list słownikowych w badaniach różnych grup wiekowych (w tym dzieci);

• brak zgodności, co do wymiarów leżących u podstaw istniejących kwestionariuszy do badania osobowości i temperamentu dzieci wykorzystywanych w nurcie sychometrycznym;

• mała dbałość o specyficzność kulturową danych wyjściowych (podejście etic).

Cele badań w nurcie opartym na swobodnych opisach w języku naturalnym

1. ustalenie podstawowych wymiarów służących do opisu struktury temperamentu i osobowości dzieci na podstawie swobodnych opisów dokonywanych przez rodziców;

2. przeprowadzenie międzykulturowych porównań w zakresie wymiarów stosowanych do opisu dzieci w wieku 3 - 12 lat;

3. konstrukcja serii technik do pomiaru temperamentu i osobowości dzieci w wieku od 3 do 12 lat.

Ogólny schemat procedury badawczej

Zbieranie od rodziców „swobodnych opisów" ich dzieci

↓

Traskrypcja i kategoryzacja „swobodnych opisów"

↓

Konstrukcja homogenicznych wiązek opisów (clusterów) w ramach kategorii

↓

Utworzenie dwóch zestawów pozycji testowych (zdań i przymiotników)

↓

Analiza czynnikowa danych

↓

Ocena teoretycznej i prognostycznej trafności skonstruowanych narzędzi

↓

Porównania międzykulturowe

Wyniki

1. Zdecydowana większość opisów mieściła się w pięciu kategoriach odpowiadających modelowi „Wielkiej Piątki”.

Niemcy - 85,1% Polska - 81,4%; USA - 84,4%.

Belgia - 77,0% Chiny - 85,2%;

Grecja - 81,0

Holandia - 76,3%

Brak istotnych różnic między krajami.

2. Najwięcej opisów należało do kategorii Ekstrawersji (25,9% - 29,5%)

Brak istotnych różnic między krajami.

3. Drugie miejsce pod względem ilości opisów zajmowały te należące do kategorii Ugodowości

(17,4% - 25,5 %), i Otwartości na doświadczenia (11,1% do 21,2%).

Ugodowość: Grecja ှ Chiny;

Otwartość na doświadczenia: Niemcy i USA ှ pozostałe kraje

4. Sumienność: Chiny ှ wszystkie pozostałe kraje.

negatywne opisy: chłopcy ှ dziewczynki

pozytywne opisy: chłopcy ြ dziewczynki

Brak efektu interakcji płci dziecka z badanym krajem

5. dominowały opisy pozytywne; USA ှ Chiny

6. wystąpiły różnice między badanymi grupami wiekowymi dzieci w częstości opisów używanych przez ich rodziców.

Ugodowość (zwłaszcza subk. Posłuszeństwo):Częstość negatywnych opisów malała wraz z wiekiem dzieci

Sumienność (zwłaszcza subk. Staranność i Pilność):

Częstość negatywnych opisów wzrastała wraz z wiekiem dzieci efekt interakcji grupy wiekowej dzieci z badanym krajem

(Chiny: częstość negatywnych opisów malała począwszy od grupy sześciolatków)

Fakty

1. duża liczba przeprowadzonych badań, zwłaszcza w ramach nurtu I i II (różne kraje, obszary językowe, kultury);

2. rozwiązanie pięcioczynnikowe.

Konsensus badaczy dotyczy jedynie liczby uzyskanych czynników. Nie ma takiej zgodności, jeśli chodzi o treść wyodrębnionych wymiarów głównych, jak również klasyfikację podwymiarów wchodzących w skład pięciu czynników.

Kontrowersje dotyczą:

1. hipotezy leksykalnej

• pojedyncze terminy nie oddają złożoności osobowości człowieka i jego zachowania (Block, 1995);

• większej ważności cechy nie zawsze odpowiada większa liczba synonimów w danym języku (krytyka przesłanki dotyczącej synonimów; Lanning, 1994).

2. przydatności modelu

• ograniczenie - statyczne ujęcie osobowości

• opis czy wyjaśnianie zachowania?

• nie uwzględnianie systemu osobistej narracji;

• „psychologia obcego”

Kierunki dalszych badań

1. pogłębienie analiz na poziomie pośrednim (podwymiarów, subkatgorii),

2. większa koncentracja na aspektach rozwojowych,

3. rozszerzenie badań i porównań międzykulturowych na poziomie podwymiarów (subkategorii).

WYKŁAD 10

Transakcyjny model temperamentu A. Eliasza

1. Temperament jest elementem złożonego systemu regulacji stymulacji. Elementami tego systemu są: temperament, osobowość i środowisko.

2. Pomiędzy elementami tego złożonego systemu istnieją transakcyjne zależności. Oznacza to, że wszystkie elementy oddziałują na siebie i poprzez to podlegają zmianom. Zmiana jednego elementu wywołuje zmiany relacji z pozostałymi

3. Nie można zakładać niezależności jednego z elementów systemu od pozostałych i od całości systemu. Przyczyn względnej stałości cech można poszukiwać we wzajemnym powiązaniu np. temperamentu z innymi elementami złożonego systemu regulacji stymulacji.

4. Środowisko może mieć wpływ na temperament i może go zmieniać. Zmiany temperamentu mogą przebiegać w czasie pod wpływem zwykłych oddziaływań środowiska

5. Temperament jest koherentnie stały, czyli istnieją transsytuacyjne niespójności temperamentu, względnie stałe w czasie.

6. Temperament to zbiór mechanizmów regulacji stymulacji, które determinują dynamikę zachowań w obrębie klas sytuacji we względnie stały sposób (koherentnie stały).

7. Podstawowymi wymiarami temperamentu są: reaktywność i aktywność.

8. Przyjęcie założenia o stałości koherentnej temperamentu pozwala uwzględniać nie tylko podstawy biologiczne temperamentu, ale i rolę środowiska w jego kształtowaniu.

9. Dwie składowe temperamentu: biologiczna i środowiskowa

10. Regulacja stymulacji (korygowanie poziomu stymulacji wg standardu stymulacji, jakim jest utrzymanie optimum stymulacji) jest umiejętnością nabywaną w toku uczenia się.

11. Regulacja stymulacji może przebiegać na wielu poziomach: fizjologicznym, poziomie mechanizmów temperamentalnych, a także na poziomie osobowościowym.

12. Regulacja stymulacji może przebiegać wg:

- sprzężenia zwrotnego dodatniego (bierna),

- sprzężenia zwrotnego ujemnego (aktywna).

13. Środowisko społeczne często utrudnia nabycie właściwych sposobów regulacji stymulacji poprzez wymagania niedostosowane do możliwości człowieka. Oddziaływania społeczne mogą doprowadzić do wewnętrznych niespójności (np. małej potrzebie stymulacji odpowiada rozwój takich właściwości podmiotu, które wiążą się z dostarczaniem sobie przez podmiot dużej dawki stymulacji).

14. Mechanizm fizjologiczny reaktywności określa nie tylko wielkość potrzeby stymulacji, lecz także proces uczenia się regulacji stymulacji

WYKŁAD 11

Zdolnościami nazywamy te możliwości podmiotu, które określają, czy sposoby funkcjonowania psychicznego, niezbędne do efektywności jakiegoś działania, znajdują się w repertuarze dostępnym jednostce (np. czy dysponuje ona potrzebnym rodzajem operacji myślowych, czy potrafi dokonywać analizy spostrzeżeniowej, itp.). Są, więc narzędziami, którymi człowiek może się posługiwać w działaniu (instrumentalnymi wyznacznikami sprawności człowieka).

Kryteria podziału (klasyfikacji) zdolności:

1. zakres (zdolności ogólne i specyficzne);

2. treść (np. zdolności plastyczne, muzyczne);

3. geneza (zdolności wrodzone i nabyte; zdolności specyficznie ludzkie i zdolności zwierzęce).

Inteligencja to:

• ogólny, niezróżnicowany czynnik, na który składają się procesy wnioskowania i rozumowania (C. D. Spearman);

• specyficzna zdolność adaptacyjna właściwa zarówno człowiekowi, jak i zwierzętom (W. Stern);

• zdolność do uczenia się (behawioryści);

• względnie stała, charakterystyczna dla jednostki efektywność wykonywania zadań, głównie intelektualnych.

Inteligencja = zdolności (psychologowie radzieccy);

• zdolność rozwiązywania problemów (J. Piaget);

• zdolność przetwarzania informacji (E. Hunt);

• zjawisko, które mierzą testy inteligencji (E. G. Boring).

Inteligencja A - potencjał intelektualny organizmu zdeterminowany wyposażeniem genetycznym (D. O Hebb) = wrodzone możliwości

Inteligencja B - zdolności intelektualne przejawiające się w zachowaniu. Wynik interakcji inteligencji A i środowiska (D. O. Hebb) = możliwości rzeczywiście rozwinięte

Inteligencja C (psychometryczna) - zachowania, które ujawniają się w badaniach na podstawie testów inteligencji (P. E. Vernon)

Trzy grupy współczesnych definicji inteligencji

1.Inteligencja = zdolność uczenia się na podstawie własnych doświadczeń

2.Inteligencja = zdolność przystosowania się do otaczającego środowiska

3.Inteligencja = zdolność metapoznawcza, czyli rozeznanie we własnych procesach poznawczych i zdolności ich kontrolowania (refleksyjne używanie umysłu i intencjonalne sterowanie własnymi procesami poznawczymi)

WYKŁAD 12

Teorie inteligencji:

I. Teorie strukturalne:

a) hierarchiczne:

- dwuczynnikowa teoria inteligencji Spearmana;

- koncepcja Vernona;

- teoria Cattella.

b) czynników równorzędnych:

- teoria „zdolności podstawowych” Thurstone'a;

- model struktury intelektu Guilforda.

II. Teorie rozwojowe:

- teoria Piageta

III. Teorie oparte na koncepcji działania:

- koncepcja Tiepłowa;

- koncepcja Leontiewa.

IV. Teorie oparte na teorii informacji:

- triarchiczna teoria inteligencji Sternberga.

V. Biologiczne koncepcje inteligencji

Cechy charakterystyczne i podstawowe tezy teorii inteligencji

Strukturalne	mają charakter opisowy analiza czynnikowa jako podstawowa metoda inteligencja - względnie stała właściwość jednostki rozwój inteligencji ma charakter ilościowy (ilościowy wzrost zdolności umysłowych)
Rozwojowe	inteligencja - zjawisko dynamiczne rozwój inteligencji ma charakter jakościowy rozwój inteligencji polega na coraz lepszym przystosowaniu są 4 okresy rozwoju umysłowego: sensoryczno-motoryczny (do 2 roku życia) przedoperacyjny (od 2 do 7 lat) operacji konkretnych (od 7 do 11-12 lat) operacji formalnych (od 11-12 do 15 lat)
Oparte na koncepcji działania	nie używają pojęcia inteligencji zdolności są wynikiem rozwoju (nie są wrodzone i dziedziczne)(Tiepłow) zdolności są zdeterminowane przez warunki społeczno-historyczne (wszystkie - Tiepłow; specyficznie ludzkie - Leontiew) czynnik biologiczny nie jest istotny dla rozwoju specyficznie ludzkich zdolności (Leontiew)

Podstawowe pojęcia teorii inteligencji

Teorie strukturalne

Czynnik - pierwotna cecha wyodrębniona na podstawie analizy czynnikowej

Czynnik g - ogólna zdolność umysłowa

Czynnik s - specyficzna zdolność umysłowa

Edukcja relacji - ujmowanie stosunków między przedmiotami lub elementami

Edukcja korelatu - wydedukowanie, co jest brakującym elementem, do którego odnosi się relacja

Inteligencja płynna (g1)

Inteligencja skrystalizowana (g2)

Czynnik g i czynniki grupowe

Równoważne czynniki = czynniki niezależne

Teorie rozwojowe

Aktywność - polegająca na kształtowaniu i przekształcaniu struktur poznawczych

Przystosowanie - równowaga między procesami asymilacji i akomodacji

Asymilacja - włączanie przez jednostkę świata zewnętrznego do już ukształtowanych struktur poznawczych (interioryzacja)

Akomodacja - dostosowywanie się struktur poznawczych do przedmiotów asymilowanych (modyfikacja struktur do wymagań środowiska)

Schematy - złożone struktury poznawcze powstające w wyniku procesów asymilacji i akomodacji

Teorie oparte na koncepcji działania

Działalność - niezbędny warunek powstania zdolności (wszystkich - Tiepłow; specyficznie ludzkich - Leontiew)

Zdolności wrodzone - właściwe zarówno człowiekowi, jak i zwierzętom, podlegające prawom natury

Zdolności specyficznie ludzkie - podlegające prawom społeczno-historycznym

Wady teorii inteligencji

Strukturalne	statyczność - ignorują zmiany rozwojowe, wewnątrzosobnicze jako opisowe nie pozwalają na wyjaśnianie w kategoriach przyczynowo-skutkowych nie wnikają w treść procesów poznawczych duża arbitralność, co do liczby i treści wyodrębnionych czynników przypisywanie czynnikom bytu realnego, podczas gdy są to jedynie konstrukty teoretyczne
Rozwojowe	mała koncentracja na różnicach indywidualnych (koncentracja wyłącznie na aspekcie rozwojowym)
Oparte na koncepcji działania	szkodliwa teza o nieograniczonych możliwościach czynnika środowiskowego (tzw. woluntaryzm) niedocenianie czynnika genetycznego w rozwoju zdolności

WYKŁAD 13

Triarchiczna teoria inteligencji R. J. Sternberga

1. Nawiązuje do teorii informacji, koncentrując się przede wszystkim na przebiegu procesów informacji. Główne pytanie: „Jaki układ elementarnych składników procesu przetwarzania informacji (komponentów) jest charakterystyczny dla zadań decydujących o ludzkiej inteligencji?”);

2. Są trzy obszary ludzkiej inteligencji, odpowiadające trzem perspektywom jej analizowania:

1) w relacji do zewnętrznego otoczenia (subteoria kontekstu),

2) w relacji do indywidualnego doświadczenia jednostki ze światem zewnętrznym, czyli indywidualnych zasobów wiedzy, pamięci, nawyków (subteoria doświadczenia),

3) w relacji do świata wewnętrznego jednostki, tzn. jej procesów psychicznych (subteoria składników [komponentów].

1. Subteoria kontekstu

1. Przyjmuje relatywizm społeczno-kulturowy w zakresie badań nad inteligencją i trafne ekologicznie kryteria oceny intelektu (które zachowanie, kiedy, gdzie i dla kogo można uznać za inteligentne);

2. Inteligencja to aktywność umysłowa ukierunkowana na:

• celowe przystosowanie się do środowiska (adaptację),

• wybór właściwego środowiska (selekcję),

• kształtowanie środowiska wedle własnych możliwości i preferencji jednostki;

3. Człowiek inteligentny, to ten, który potrafi celowo przystosowywać się do środowiska, adekwatnie wybiera swoje środowisko i zmienia go wedle własnych możliwości i preferencji;

4. Wyodrębnienie subteorii kontekstu zaowocowało analizą inteligencji społecznej i praktycznej.

II. Subteoria doświadczenia

1. Założenie: nie wszystkie zadania poznawcze w równym stopniu wymagają inteligencji (nie wszystkie testy w równym stopniu ją mierzą). Najlepsze pod tym względem są zadania, które wymagają radzenia sobie z nowością lub szybkiego automatyzowania procesów poznawczych;

2. Inteligencja odnosi się do dwóch podstawowych zdolności:

• zdolność radzenia sobie z nowym zadaniem,

• zdolność automatyzacji procesów informacyjnych;

3. Pierwsza zdolność wymaga udziału ogólnego systemu przetwarzania informacji; druga - lokalnego systemu informacyjnego;

4. W ogólnym systemie przetwarzania informacji procesy przetwarzania informacji mają strukturę hierarchiczną, przebiegają w sposób kontrolowany i świadomy. Zadania nowe, charakteryzujące się brakiem lub małym stopniem doświadczenia angażują wiedzę i ogólny system przetwarzania informacji;

5. Lokalny system informacyjny działa wybiórczo i nie ma struktury hierarchicznej. Bierze udział przy rozwiązywaniu zadań znanych i w znanych sytuacjach. Wykonywanie takich zadań wymaga zautomatyzowanych procesów informacyjnych;

6. Nowość i automatyzacja stanowią dwa bieguny wymiaru doświadczenia. Uzupełniają się. W miarę nabywania doświadczenia coraz większe porcje informacji przekazywane są do systemu lokalnego. Im bardziej efektywne są procesy informacyjne w jednym z systemów, tym większe zasoby ma osoba w drugim z nich;

7. Człowiek inteligentny to ten, który skutecznie wykonuje zadania wymagające adaptacji do nowości (zadania polegające na rozwiązywaniu problemów) lub automatyzacji wykonywanych czynności (zadania, w których mierzy się czas i szybkość wykonywania uprzednio nabytych reakcji werbalnych i motorycznych).

III. Subteoria składników

1. Wyjaśnia różnice indywidualne w zachowaniu inteligentnym;

2. Składniki - to elementarne procesy przetwarzania informacji, przebiegające na wewnętrznych reprezentacjach przedmiotów i symboli;

3. W zależności od pełnionych funkcji można wyodrębnić trzy rodzaje składników:

• metaskładniki - procesy przetwarzania informacji wyższego rzędu występujące w czynnościach planowania, kontroli i podejmowania decyzji. Nadzorują one przebieg procesów niższego rzędu (składników wykonawczych i składników nabywania wiedzy). Jest ich siedem:

• decyzja, co do problemu, który należy rozwiązać,

• wybór składników niższego rzędu,

• selekcja sposobu organizacji informacji,

• selekcja strategii porządkowania składników niższego rzędu,

• decyzja dotycząca angażowania zasobów uwagi,

• kontrola rozwiązania zadania,

• wrażliwość na zewnętrzne sprzężenie zwrotne;

• składniki wykonawcze - procesy przetwarzania informacji uczestniczące w wykonywaniu zadań na etapie

1. kodowania bodźców,

2. strukturalizacji i porównywania bodźców oraz

3. reakcji.

Najbardziej złożony jest etap drugi (wnioskowanie, przekształcanie, zastosowanie, porównywanie i wyjaśnianie);

• składniki nabywania wiedzy - procesy przetwarzania informacji obecne w czynnościach uczenia się i nabywania wiedzy. Są to: selektywne kodowanie, selektywne łączenie, selektywne porównanie.

4. Istota subteorii składników polega na analizowaniu inteligencji jako procesu rozwiązywania rozmaitych zadań poznawczych przy pomocy właściwych składników wykonawczych, pod nadzorem metaskładników i przy „zasilaniu” ze strony składników nabywania wiedzy;

5. Inteligencja ogólna (czynnik g) przejawia się w różnicach indywidualnych w efektywności wykorzystywania składników, w tym głównie metaskładników.

Zarzuty stawiane Triarchicznej teorii inteligencji R. J. Sternberga

1. „Omnibusowy” charakter teorii (niczego nie wyjaśnia, a jedynie porządkuje wiedzę na temat inteligencji);

2. Brak ekonomiczności - wyjaśnia zjawisko inteligencji w sposób bardziej skomplikowany niż inne teorie;

3. Ignoruje rolę czynnika biologicznego (nie zajmuje się ewolucją inteligencji, pomija podstawy neurofizjologiczne, nie dostrzega roli czynnika genetycznego);

4. Pomija problem indywidualnego rozwoju inteligencji;

5. Nie definiuje niektórych pojęć (zwłaszcza w subteorii kontekstu, takich jak, kultura, środowisko);

6. II traktuje jako arbitra, czym jest inteligencja, a czym nie jest;

7. Relatywnie ubogie badania empiryczne w stosunku do rozbudowanej teorii.

Formalna teoria inteligencji Edwarda Nęcki

1. Łączy dwa podejścia:

• procesualne - typowe dla psychologii poznawczej

• dyspozycyjne - charakterystyczne dla psychologii różnic indywidualnych;

2. Założenie: istnieją trwałe różnice międzyosobnicze, których źródło tkwi w indywidualnie zróżnicowanej wielkości zasobów uwagi oraz indywidualnie zróżnicowanej pojemności pamięci krótkotrwałej;

3. Teoria uwzględnia zarówno czynniki poznawcze (wielkość zasobów uwagi, pojemność pamięci krótkotrwałej), jak i czynniki niepoznawcze, tj. pobudzenie (pobudzenie typu A [energetyczne, czuwaniowe i kortykalne] oraz pobudzenie typu B [napięciowe i wisceralne]);

4. Proces inteligencji to szczególny układ operacji intelektualnych, odpowiadających za zmaganie się z zadaniem o określonych wymaganiach co do uwagi i pamięci, przez system o określonych możliwościach i ograniczeniach, w konkretnych warunkach sytuacyjnych;

5. Wzorce przebiegu procesu inteligencji:

1. redukowanie pobudzenia lękotwórczego (pobudzenia typu B) przy pomocy wszelkich dostępnych technik i sposobów (kontrolowanie czynników wyzwalających ten rodzaj pobudzenia, stosowanie zabiegów relaksacyjnych, itp.) tak, aby ów poziom był dopasowany do indywidualnych parametrów uwagi i pamięci;

• osoby dysponujące większą ogólną pulą zasobów uwagi i/lub większą pojemnością pamięci roboczej tolerują wyższy poziom pobudzenia lękotwórczego niż osoby o mniejszych parametrach w tym zakresie;

• przy rozwiązywaniu zadań poznawczych skrajnie trudnych, wymagających bardzo dużo zasobów uwagi i /lub dużej pojemności pamięci osoba musi być całkowicie wolna od napięcia, związanego z negatywnymi emocjami (wąski przedział skrajnie niskiego napięcia lękotwórczego).

b) oscylowanie w takich granicach pobudzenia mobilizującego (pobudzenie typu A), które są dopuszczalne dla danej osoby w konkretnej sytuacji:

• osoba o dużych zasobach uwagi i dużej pojemności pamięci rozwiązuje zadanie, wymagające dużo uwagi i pamięci. Sukces możliwy jest wówczas, gdy osoba znajduje się w bardzo wąskim przedziale umiarkowanego pobudzenia mobilizującego;

• osoba o niewielkich zasobach uwagi i małej pojemności pamięci rozwiązuje zadanie, wymagające dużo uwagi i pamięci. Sukces niemożliwy, niezależnie od tego, jak bardzo poziom pobudzenia mobilizującego zbliży się do wartości optymalnej;

• osoba o dużych zasobach uwagi i dużej pojemności pamięci rozwiązuje zadanie, wymagające mało uwagi i pamięci. Sukces możliwy jest w szerokim paśmie pobudzenia mobilizującego;

• osoba o niewielkich zasobach uwagi i małej pojemności pamięci rozwiązuje zadanie, wymagające mało uwagi i pamięci. Sukces możliwy (jak w przypadku pierwszym) przy poziomie pobudzenia mobilizującego w odpowiednio wąskim przedziale stanów średnich;

• sukces w zadaniach o wysokich wymaganiach stawianych systemowi uwagi i mniejszych - systemowi pamięci roboczej wymaga zwiększenia poziomu pobudzenia mobilizującego, aby „wspomóc” uwagę;

• sukces w zadaniach o niewielkich wymaganiach stawianych systemowi uwagi i dużych - systemowi pamięci roboczej wymaga obniżenia pobudzenia mobilizującego do poziomu, który zapewni odpowiednią pojemność pamięci

Biologicznego źródła inteligencji upatruje się w:

• szybkości przewodzenia neuronalnego

• sprawności układu nerwowego

• wielkości mózgu

Teoria szybkości neuronalnej

• Osoby uzyskują przewagę w zadaniach intelektualnych dzięki zwiększonemu tempu przewodzenia neuronalnego

• Trzy rodzaje badań:

• badania behawioralne

• badania psychofizjologiczne

• badania neurofizjologiczne

Badania behawioralne

1. Inteligencja a czas reakcji

• ujemna korelacja między ilorazem inteligencji (IQ) a czasem reakcji (RT) prostej lub z wyborem

• Arthr Jansen (1987): IQ koreluje ujemnie (-0,32) z czasem decyzji (im wyższy poziom inteligencji, tym krócej trwa proces mentalny zaangażowany w wypracowanie pożądanego sposobu reagowania); siła korelacji IQ/RT jest wprost proporcjonalna do stopnia złożoności zadania (nadal prostego i nieintelektualnego)

• Philip Vernon i współpr. (1983, 1986): potwierdzenie powyższych wyników również gdy brano pod uwagę testy inteligencji bez presji czasowej

• Deary Der i Ford: badania na dużych próbach : korelacja inteligencji ogólnej a czasem reakcji prostej r = -0, 31 oraz czasem reakcji z wyborem r = -0, 49

2. Inteligencja a czas inspekcji

• Czas inspekcji = minimalny czas ekspozycji bodźca, zezwalający na wykonanie zadania według założonego kryterium poprawności (np. 97,5% poprawnych decyzji); w zadaniach na czas inspekcji nie mierzy się TR

• Im wyższy IQ tym krótsze czasy ekspozycji niezbędne do prawidłowej inspekcji bodźca (r od -0,20 do -0,50); silniejsza korelacja w przypadku testów inteligencji płynnej i podtestów wykonania, a słabsza - w wypadku testów werbalnych

• Wniosek: inteligencja ma swoje źródło w szybkim tempie przebiegu elementarnych procesów poznawczych (percepcyjnych), czy wręcz nerwowych

• Niejasny stosunek szybkości neuronalnej do szybkości mentalnej

• Niejasne mechanizmy jak szybkość nerwowa czy umysłowa ma się przekładać na IQ

• Niejasny udział czynnika inteligencji ogólnej i specyficznych zdolności percepcyjnych w zdaniach na czas inspekcji

Badania neuropsychologiczne

• Badania nad potencjałami wywołanymi

• Potencjał wywołany (event related potential ERP) = fazowa zmiana aktywności elektrycznej mózgu (EEG) spowodowana nagłym zadziałaniem bodźca: po pojawieniu się bodźca wzrokowego lub słuchowego → najpierw okres utajenia (latencji) → spadek potencjału wywołanego w stosunku do poziomu wyjściowego. Szczyt potencjału negatywnego występuje zwykle po około 100 ms (pik N100), potem systematyczny wzrost potencjału do wartości pozytywnych (szczyt w okolicy 300 ms; pik P300)

• Ertl: negatywna korelacja między IQ a czasem latencji potencjału wywołanego pojedynczym bodźcem wzrokowym; później brak replikacji tego wyniku

• Reed i Jansen (1991) potwierdzenie wyników Ertla; konkluzja badaczy: biologicznym podłożem inteligencji ogólnej (czynnika g) jest szybkość neuronalna (skrócony czas wędrówki impulsu nerwowego od siatkówki do kory)

• Deary, Carl (19940: inteligencja psychometryczna jest dodatnio skorelowana z amplituda piku P300, a ujemnie - z czasem pojawienia się tego piku (osoby inteligentne szybciej osiągają pikP300 i jego wartość jest u nich większa). Interpretacja nie jest jednoznaczna

Badania neurofizjologiczne

• Bezpośrednie miary szybkości przewodzenia impulsów nerwowych

• Czas propagacji aferentnego impulsu nerwowego (np. czas potrzebny impulsowi na pokonanie drogi między nadgarstkiem a barkiem)

• Vernon i Mori (1992): tym krótszy czas propagacji im wyższe wyniki w testach inteligencji; niespójne replikacje

Szybkość neuronalna to najwyżej jedno z wielu źródeł różnic indywidualnych w zakresie inteligencji psychometrycznej

Sprawność układu nerwowego (mózgu)

• Osoby inteligentne reagują nie tylko szybciej, ale i bardziej regularnie (mniejsza intraindywidualna wariancja czasów reakcji) → układ nerwowy osoby inteligentnej jest system bardziej niezawodnym w porównaniu z układem nerwowym osób mniej inteligentnych

• Niezawodność systemu (jego odporność na działanie czynników zakłócających transmisję neuronalną) zezwala na większą regularność reagowania w prostych zadaniach na czas

• Badania nad wydajnością energetyczną mózgu:

• Richard Haier ze wspópr. (1988, 1992): badania przy użyciu techniki PET; rozwiązywaniu zadań trudniejszych intelektualnie towarzyszy większe zużycie glukozy, są to zadania energochłonne. Osoby inteligentne wykonując trudne zadania wydatkują mniej energii

• Badania neuropsychologiczne nad potencjałami wywołanymi Hendricksonów (metoda sznurkowa): krzywa obrazująca przebieg fazowej zmiany potencjału pod wpływem bodźca jest u osób inteligentnych bardziej regularna i powtarzalna w długiej serii identycznych pomiarów → mózg osoby inteligentnej reaguje na taki sam bodziec mniej więcej tak samo z próby na próbę, podczas gdy mózg osoby mniej inteligentnej - reaguje mniej regularnie i mniej przewidywalnie

Wielkość mózgu

• Badania Philipa Rushtona (1994,1997): wykazał różnice międzyrasowe i międzypłciowe w zakresie względnej pojemności czaszki

• najbardziej pojemne czaszki, w proporcji do wagi ciała u przedstawicieli rasy żółtej, nieco mniejsze - u białych, a najmniejsze - u przedstawicieli rasy czarnej

• bardziej pojemne czaszki u mężczyzn niż u kobiet niezależnie od rasy

• pozytywna korelacja (+0,40) miedzy pojemnością czaszki a indywidualnym IQ, niezależnie od rasy i płci

• im dany test bardziej odnosi się do inteligencji ogólnej (im wyżej „ładuje” czynnik inteligencji ogólnej), tym wynik w tym teście silniej koreluje z pojemnością czaszki

• Kontrowersje wokół tych badań

WYKŁAD 14

Pomiar inteligencji

1. Wiek umysłowy (A. Binet i T. Simon)

• definicja: liczba prawidłowo rozwiązanych zadań testowych, przeznaczonych dla określonego wieku życia

• założenia: inteligencja wyraża się w procesach umysłowych angażujących wnioskowanie i rozumowanie

• narzędzie: Skala Inteligencji Bineta - Simona (1905)

• wada: możliwość porównywania badanych w tym samym roku życia

2. Iloraz inteligencji [II] w ujęciu tradycyjnym (Stern, 1912)

• definicja: II = WU/WŻ x 100

• narzędzie: Stanfordzka Skala Inteligencja Bineta (zmodyfikowana przez Termana i Merrill)

• od 16 roku życia II spada wraz z wiekiem; pomiar inteligencji wg tradycyjnego wzoru II nie ma sensu dla osób powyżej 16-go roku życia

3. Dewiacyjny iloraz inteligencji (D. Wechsler)

• definicja: II to wynik testu danej osoby odnoszony do rozkładu wyników osób, reprezentujących poziom umysłowy populacji w tym samym wieku (obliczany w oparciu o parametry statystyczne rozkładu). Wechsler zastąpił WU wartością standaryzowaną wyrażającą różnice indywidualne w poziomie wykonania zadań testowych

• procedura: wyniki surowe uzyskane w teście inteligencji porządkuje się oddzielnie dla każdego roku życia i przedstawia w postaci krzywej (normalnej). Średniej arytmetycznej całej populacji w tym samym wieku nadaje się wartość 100 (średni poziom inteligencji). Wartości powyżej i poniżej 100 określa się na podstawie odchylenia wyników od średniej, mierzonego odchyleniem standardowym (Wechsler przyjął wartość 15 punktów jako miarę odchylenia standardowego)

• narzędzie: Skala Inteligencji Wechslera-Bellevue

Zarzuty stawiane pojęciu II:

1. II nie uwzględnia zmian rozwojowych inteligencji (II jest miarą niezmiennej inteligencji). W ontogenezie zachodzą zmiany jakościowe w funkcjonowaniu intelektualnym, podczas gdy ocenę poziomu inteligencji dokonuje się zawsze za pomocą tego samego wskaźnika ilościowego, tj. II;

2. II ujmuje inteligencję jako zjawisko jednorodne (miarę czynnika g), podczas gdy inteligencja jest zjawiskiem złożonym, wieloczynnikowym;

3. Specyficzna dla jednostki konfiguracja składników inteligencji nie ma wpływu na wartość II (osoby charakteryzujące się różną strukturą inteligencji mogą mieć tę samą wartość II);

4. II opiera się na założeniu, że inteligencja jest przede wszystkim zjawiskiem o pochodzeniu biologicznym (inteligencja ma rozkład normalny). Pomniejszanie roli środowiska społecznego w kształtowaniu różnic indywidualnych w poziomie inteligencji

Testy inteligencji

• Testy indywidualne (np. Skala Inteligencji Wechslera dla Dorosłych i dla Dzieci);

• Testy grupowe (np. Ogólny Test Klasyfikacyjny, Skala Matryc Progresywnych Ravena).

Kontrowersje

1. Trafność testów inteligencji (czy mierzą to, co mają mierzyć?)

2. Społeczne konsekwencje wynikające z testowego pomiaru inteligencji.

WYKŁAD 15

Styl poznawczy to preferowany sposób funkcjonowania poznawczego, odpowiadający indywidualnym potrzebom jednostki.

Style poznawcze kształtują się w dzieciństwie i mimo podlegania zmianom rozwojowym odznaczają się stosunkowo dużą stałością.

Możliwości poznawcze (zdolności) określają maksymalny, dostępny jednostce poziom funkcjonowania.

Preferencje odnośnie stylów poznawczych oznaczają poziom, który najbardziej odpowiada jednostce, i który wybiera ona w sytuacjach na taki wybór pozwalających.

Zdolności (zakres)

(rozwój) ---------------Ⴎ preferencje

Ⴌ--------------

Wybrane wymiary stylów poznawczych

1. Refleksyjność - impulsywność (J. Kagan)

Ujawnia się w sytuacjach rozwiązywania problemów poznawczych. Impulsywność to tendencja do szybkiego udzielania odpowiedzi i popełniania wielu błędów; refleksyjność to tendencja do długiego namyślania się i popełniania niewielu błędów;

2. Zależność - niezależność od pola (H. Witkin) to stopień, w jakim spostrzeganie determinowane jest przez ogólną organizację pola percepcyjnego. Zależność od pola to tendencja do spostrzegania globalnego [całościowego] (części doświadczane są jako stopione z całością; styl globalny).

Niezależność od pola to tendencja do „przełamywania” zastanej organizacji pola, do wyodrębniania poszczególnych części i spostrzegania ich jako względnie niezależnych od całości (styl analityczny).

3. Abstrakcyjność - konkretność (K. Goldstein, M. Scheerer) określa preferencje dotyczące poziomu ogólności stosowanych kategorii poznawczych.

Badanie stylów poznawczych wymaga:

1. Rozróżnienia tego, co jest efektem stałych preferencji indywidualnych od tego, co jest uwarunkowane sytuacyjnie.

• zadania powinien cechować pewien stopień niejednoznaczności (dający swobodę wyboru);

• instrukcja do zadań powinna nie precyzować dokładnie, co lub jak robić;

• zadania powinny być niepodobne do znanych badanemu zadań (np. zadań szkolnych);

• sytuacje badania powinny być sytuacjami pośrednimi, tzn. wyznaczać ogólny kierunek aktywności a zarazem dawać pewien stopień dowolności reakcji;

• w sytuacjach badania konieczna jest precyzyjna kontrola czynników sytuacyjnych,

2. Rozróżnienia możliwości (zdolności) od preferencji (stylów poznawczych)

• zadania muszą leżeć w granicach możliwości badanego (ich stopień trudności musi być dostosowany do możliwości badanego)

3. Właściwej interpretacji cech funkcjonowania poznawczego, wymagającej wykrycia ich znaczenia w procesach regulacji, które zmienia się w zależności od sytuacji.

• zadania wymagają ścisłego definiowania wskaźników operacyjnych w celu wykrycia faktycznego znaczenia stylu poznawczego w procesach regulacji (np. refleksyjność, mierzona czasem potrzebnym badanemu na udzielenie odpowiedzi, wydaje się zupełnie co innego oznaczać w sytuacjach zadaniowych zawierających ryzyko i wzbudzających niepokój o wyniki (można ją wówczas interpretować jako „ostrożność”, której celem jest uniknięcie złej odpowiedzi), niż w sytuacjach swobodnych, nie mających takiego charakteru (można ją wówczas interpretować jako tendencję do przedłużania kontaktu z zadaniem w celu pełnego wykorzystania możliwości sytuacyjnych).

---