1. Cechy dobrej teorii naukowej.

a) sprawdzalność i walory wyjaśniające - funkcja - ma odnosić się do rzeczywistości;

b) tworzy system wiedzy i interpretacji - jednolite ujęcie rozmaitych zjawisk, odniesienie ich do tych samych procesów podstawowych i interpretacja prawidłowości empirycznych, którym te zjawiska podlegają;

c) umożliwia przewidywanie i wyjaśnianie zjawisk

d) pozwala na wyprowadzenie ścisłych przewidywań dotyczących całego zakresu zjawisk empirycznych, którymi ma się zajmować - jesteśmy w stanie przewidzieć jak terapia będzie przebiegać;

e) posiada zdolność do stymulowania badań - cecha

f) użyteczność - weryfikowalność (można wyprowadzić przewidywania które mogą zostać potwierdzone) oraz pojemność (określa zakres lub kompletność przewidywań) - funkcja praktyczna;

g) prostota

h) zapobieganie zagubieniu obserwatora w skomplikowanych i złożonych zjawiskach rzeczywistości - każda teoria pozwala koncentrować się na danych zmiennych a inne zmienne pominąć;

i) posiada ciągłość obserwacyjną - wyjaśnia sukcesy poprzedzających ją teorii;

j) oszczędność - potrzebuje niewiele hipotez pomocniczych żeby wyjaśnić swe porażki w zakresie jej stosowalności;

k) wewnętrzna spójność - zawiera nieliczne stwierdzenia które prowadzą do przyjęcia logicznie sprzecznych przewidywań;

l) metafizyczna zgodność - zgodna z naszymi przekonaniami; w tym z ogólnym stanowiskiem metafizycznym;

2. Przebieg procesu badawczego w psychologii.

1) Sformułowanie problemu badawczego i hipotez badawczych

2) Określenie obrazu zmiennych nzal istotnych dla zmiennej zależnej;

3) Operacjonalizacja zmiennej (połączenie terminów teoretycznych z empirią; jak zmierzyć?);

4) wybór modelu badawczego/schematu badawczego;

5) dobór próby z populacji;

6) wybór modelu statystycznego;

7) akceptacja lub odrzucenie hipotez;

8) ocena, interpretacja i generalizacja wyników;

WERSJA ALTERNATYWNA:

1. sformułowanie PB

2. postawienie H (w badaniach eksploracyjnych nie stawiamy hipotezy, tu poszukujemy czegoś nowego);

3. operacjonalizacja hipotez

4. Weryfikacja hipotez:

- zebranie danych

- uporządkowanie danych i ocena

- wnioskowanie statystyczne

5. generalizacja wyników

3. Problem badawczy - definicja; źródła inspiracji; postacie pytań badawczych; cechy dobrego problemu badawczego.

Problem badawczy - problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie; to pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych. Najpierw wyprowadzamy zdanie w sensie logicznym - twierdzące o wartości fałszu lub prawdy; potem stawiamy hipotezę, którą operacjonalizujemy; przeprowadzamy badania empiryczne, a te z kolei odnosimy do problemu badawczego; problem badawczy zawsze wychodzi z teorii;

Źródła inspiracji:

- intuicja - nieświadome podejmowanie decyzji;

- z obserwacji życia codziennego;

- z literatury/wyniki badań/luki w wiedzy;

- uszczegółowienie bardziej ogólnego problemu;

- zapotrzebowanie społeczne;

Postacie pytań:

- ilość osób i czy będą grupy (minimum osób w grupie 30)

- w jaki sposób będzie dobrana próba?

- czy badanie będzie indywidualne czy grupowe?

- o kolejność poszczególnych czynności badawczych i ich rozkład w czasie; (ile razy osoba jest badana, w jakich odstępach czasu, i w jakiej kolejności)

- czy potrzebna jest manipulacja

- czy wykorzystujemy dodatkowe elementy? (np. film)

- jakich używam narzędzi (testy?)

- czy występuje instrukcja markująca?

Cechy Dobrego problemu badawczego:

- skonstruowany w języku psychologicznym - podstawa;

- sformułowany na odpowiednim poziomie ogólności (np. czy używki wpływają na osobowość - zbyt ogólnie!!!);

- precyzja i jednoznaczność użytych terminów i pojęć;

- pomysł, jak uzyskać odpowiedzi - realna szansa na zweryfikowanie problemu - wskazówki jak i gdzie szukać; czy mamy narzędzia?

- możliwe odpowiedzi wzajemnie wykluczające się;

- ma oparcie w dotychczasowych wynikach badań;

4. Typy badań (eksploracyjne, konfirmacyjne, podstawowe, stosowane, poprzeczne, podłużne, procedury ex post facto, schematy korelacyjne, eksperyment).

BADANIA PODSTAWOWE I STOSOWANE

Badania podstawowe: poszukiwanie zależności ogólnych. Np. co warunkuje szczęście;

Stosowane: dotyczą zastosowania wiedzy ogólnej do konkretnych problemów. Podział ten nie jest ostry.

BADANIA EKSPLORACYJNE I KONFIRMACYJNE

Badania KONFIRMACYJNE - mają na celu testowanie hipotez (udzielenie odpowiedzi na pytanie czy testowana hipoteza jest prawdziwa?)

Hipoteza ukierunkowuje zbieranie danych: zbieramy takie dane, które są istotne z punktu widzenia testowanej hipotezy.

Badania EKSPLORACYJNE (bez hipotez) - ukierunkowane na poszukiwanie nowych zależności empirycznych.

Jeśli nowa (nie przewidywana wcześniej) zależność zostanie zaobserwowana, wymaga ona później "interpretacji" - czyli sformułowania hipotezy wyjaśniającej.

Jeśli jednak hipoteza H wyjaśniająca fakt X została sformułowana "ex post", (po zaobserwowaniu faktu X), fakt X nie może być traktowany jako potwierdzenie hipotezy H.

Hipoteza “ex post” musi być poddana niezależnym testom w kolejnych badaniach (badaniach konfirmacyjnych).

W rzeczywistości, badacz zbierając dane, zawsze kieruje się jakąś hipotezą (np. jakie zmienne warto obserwować?), ale może być ona bardzo ogólnikowa i nieprecyzyjna.

Model ex post facto:

- wnioskujemy o zależności na podstawie badań;

- nie możemy mówić o związku przyczynowo - skutkowym (tylko Eksp)

- możemy mówić o współwystępowaniu;

Badania podłużne (longitudinalne)- przedmiotem badania są te same jednostki w ciągu dłuższego okresu czasu. Psycholog śledzi je niejako wzdłuż linii ich życia. Porównuje właściwości tych samych jednostek w różnym ich wieku (np. Jaś w wiek 5, 10, i 15 lat). Dotyczą one przede wszystkim różnic indywidualnych w zakresie rozwoju. Tempo rozwoju jest różne w różnych okresach życia.
Badania poprzeczne - przedmiotem badania są grupy osób w różnym wieku. Zamiast czekać kilka lat aż np.: niemowlę podrośnie, bada się w tym samym czasie grupę niemowląt, dzieci np. 2 - letnich i dzieci 5 - letnich. W przypadku badań poprzecznych porównujemy ze sobą zazwyczaj średnie wyniki grupy.

Badanie korelacyjne (Podkategoria ex post facto)- schemat badawczy, który służy do oceny siły związku między zmiennymi; nie pozwala na wyciąganie wniosków dotyczących przyczyn.

Model korealcyjno - regresyjny:

1. Co najmniej 2 zmienne i duże zróżnicowanie grup OB.

2. Nie manipuluje się żadnymi zmiennymi, tylko obserwuje i mierzy ich współwystępowanie.

3. Identyfikuje się siłę i kształt związku między zmiennymi.

Eksperyment - jego najistotniejszą cechą jest ścisła kontrola badanego zjawiska i warunków jego przebiegu. Bezpośrednim przedmiotem badań prowadzących za pomocą eksperymentu są elementarne procesy psychiczne (np. proces wytwarzania odruchów warunkowych, proces prostego uczenia się itp.) Aby w pełni kontrolować całą sytuację eksperymentalną, eliminuje się przedmioty zbędne do badań z pomieszczenia laboratoryjnego, dźwięki z zewnątrz, itp.

1) manipulowanie zmienną niezależną główną;

2) kontrola zmiennych nzal ubocznych i zakłócających;

3) pomiar zmienności zmiennej zależnej;

Zależność przyczynowo - skutkowa:

- przyczyna poprzedza skutek

- przyczyna warunkiem wystarczającym dla wystąpienia skutku

- styczność w czasie
Eksperyment naturalny - przedmiotem badań są zjawiska, które można wywołać, ale nie w warunkach sztucznych lecz w naturalnych. Trudna jest kontrola takiego eksperymentu, bo obok czynników, którymi manipulowaliśmy działały jeszcze inne.

5. Hipoteza - definicja; typy, cechy dobrej hipotezy.

Hipoteza - def. Kotarbińskiego - to takie przypuszczenie dotyczące zachodzenia pewnych zjawisk, lub zależności, które pozwala wyjaśnić jakiś niewytłumaczalny dotąd problem;

- def. Ajdukiewicza - nieprzyjęta jeszcze racja wyjaśnienia jakiegoś faktu, która poddajemy procedurze sprawdzania;

Typy:

Hipotezy ze względu na zakres lub stopień ogólności dzieli się na:

- hipotezę główną, odpowiada ona problemowi głównemu

- hipotezę szczegółową, odpowiada problemom szczegółowym

- hipoteza zerowa, zakłada ona, że nie istnieje związek między dwiema zmiennymi, zakłada się ją milcząco przy testowaniu hipotezy badawczej

- hipoteza badawcza, każda dopuszczalna hipoteza poza zerową.

- hipoteza robocza ma charakter pomocniczy, tymczasowy; ogólnie orientuje badacza umożliwiając sformułowanie hipotezy zasadniczej (głównej)

a. hipotezy przyczynowo-skutkowe (kanony Milla) - najdoskonalsza metoda wykrywania zależności między niezależną a innymi elementami badanego układu, oparte o zasady przyczynowości i rozumowania indukcyjnego
- kanon jedynej różnicy
- kanon jedynej zgodności
- kanon połączonej różnicy i zgodności
- kanon zmian towarzyszących
- kanon reszt

b. hipotezy
- badawcze - omawiamy teoretycznie ( hip. wewnętrzna)
- operacyjne - badanie, praktyczna ( hip. zewnętrzna)
- Statystyczna każde przypuszczenie, co do nieznanego rozkładu obserwowalnej zmiennej losowej. Wiedza o tej zmiennej wyznacza zbiór i podzbiór: z 1 elementem (h. Prosta) lub z wieloma (h. Złożona):
- hipoteza zerowa - gdy przypuszczamy, że pomiędzy estymatorem (ocena rozkładu zmiennej) a parametrem lub rozkładem empirycznym i teoretycznym nie ma statystycznie istotnej różnicy
- hipoteza istotności różnic - stawia się ją gdy porównuje się miary charakteryzujące pewną zbiorowość z przyjętymi wzorcami (np. średni wiek studentek = 21, 21 jest pewną normą w danych warunkach). Porównujemy 2 lub więcej zbiorowości za pomocą charakteryzujących je miar statystycznych, położenia, rozproszenia, współzależności (średni wiek studentów w Olsztynie a w Warszawie) - Test Studenta
- hipoteza zgodności - stawia się gdy: chcemy ustalić typ rozkładu cechy charakteryzującej populację generalną; porównujemy rozkład tej samej cechy w kilku populacjach - test x2
- hipoteza niezależności - badamy współzależność 2 lub więcej cech populacji generalnej i chodzi o ustalenie, czy ta współzależność istnieje - test x2

HIPOTEZA ZEROWA - Ho

HIPOTEZA ALTERNATYWNA - H1.

Hipoteza zerowa:

Nie istnieje zależność między zmiennymi w populacji. Zależność zaobserwowana w próbie powstała w sposób losowy.

Hipoteza alternatywna:

W populacji istnieje zależność miedzy zmiennymi.
Jej efektem jest zależność zaobserwowana w próbie.

Dobra hipoteza:

- empiryczna sprawdzalność;

- odpowiedni poziom szczegółowości (ogólności);

- najprostsze rozwiązanie;

- adekwatna odpowiedź na problem badawczy;

- wynika z problemu badawczego; prawdopodobna (wyjściowy mechanizm działania);

- jednoznaczna; mówi zależności a nie o jej braku; powinna być kierunkowa;

6. Zmienne - zależna; niezależna główna; niezależna uboczna moderator i mediator; niezależna zakłócająca; sposób kontroli niezależnych ubocznych i zakłócających.

Jeśli badana właściwość przybiera przynajmniej dwie wartości - stanowi ona zmienną. Zmienna przybierająca dwie wartości określana jest mianem zmiennej dychotomicznej, czyli dwuwartościowej, natomiast zmienne przyjmujące wiele różnych wartości to zmienne politomiczne, czyli wielowartościowe. Przykładem zmiennej politomicznej może być podział ludności według wykształcenia (podstawowe, zasadnicze, średnie, wyższe) lub pochodzenia społecznego (inteligenckie, robotnicze, chłopskie itd.), natomiast przykładem zmiennej dychotomicznej może być płeć (kobieta lub mężczyzna).

Zmienne w badaniach naukowych stanowią próbę uszczegółowienia problemów badawczych, które należy rozwiązać oraz wymagających potwierdzenia lub odrzucenia hipotez.

Zmienna:

- zależna (podlega zmianie);

- niezależna (determinuje zmiany w zmiennej zależnej);

Niezależna:

- ważna: główna (jej wpływ badaczy) i uboczna (kontrola przez eliminację lub pomiar);

- zakłócająca: niezwiązana z badaniem i związana z badaniem; związane z badaniem dzielą się na uniwersalne (zawsze) i okazjonalne (losowo);

Zmienna niezależna ważna uboczna:

- Moderator (np. wiek, płeć) - tworzy warunki;

- mediator (temperament, motywacja) - pośredniczy;

zm. Nzal główna zm. Nzal. Uboczna Mediatorzy zm. Zal.

Zm. Nzal. Główna zm. Zal.

Kontrola zmiennych nzal ubocznych:

1. dokonać pomiaru

2. wyrównać grupy

3. ustalenie wielkości wariancji cząstkowej wyjaśnianej przez tą zmienną;

Kontrola zakłócających:

- eliminacja ich;

Kontrola okazjonalnych:

- próba losowa (eliminuje problem selekcji);

7. Pomiar (funkcja pomiarowa, typy pomiarów, skale pomiarowe, zagadnienia z książki Pani Prof. Aranowskiej).

Pomiar - jest reprezentacją pewnego - ściśle związanego z definicją zmiennej - relacyjnego systemu empirycznego przez system formalny w szczególności liczbowy;

Pomiar - jest to przyporządkowanie symboli własnościom przedmiotów w taki sposób, by relacje między symbolami odpowiadały relacji między własnościami przedmiotów. Zbiór symboli stanowi skalę pomiarową. - Przypisanie elementów matematycznych elementom empirycznym (liczb przedmiotom);

Funkcja pomiarowa - jednoznaczne przyporządkowanie elementów matematycznych do empirycznych;

Wg Stevensa wyróżniamy 4 skale pomiarowe:

• skala ilorazowa - (stosunkowa) jest to skala, na której wynik pomiaru wyrażony jest liczbą; istnieje jednostka miary i zero absolutne; (przykładem na skali stosunkowej jest temperatura w stopniach Kalwina). Np. czas reakcji prostej;

• Skala przedziałowa - (interwałowa) istnieje jednostka miary, wynik jest wyrażony liczbą i istniej zero względne; wynik testu traktujemy jako podział na skali przedziałowej. Najbardziej typowa wartość - obliczamy średnią arytmetyczną; umożliwia określenie odległości; np. IQ, neurotyczność;

• Skala porządkowa -(rangowa) pozwala ustalić relacje między jednostkami pod względem natężenia badanej cechy; (oceny szkolne, to też pomiar na skali porządkowej) n. Niski, średni, wysoki. Może być uporządkowane niezupełne (dwie osoby mogą być na takim samym poziomie); np. poziom wykształcenia;

• Skal nominalna - pozwala elementy klasyfikować ze względu na posiadany wariant badanej cechy. Skala musi być rozłączna i zupełna. Zupełna tzn., że każdy badany element musi znaleźć odpowiednie miejsce w odpowiedniej kategorii. Rozłączny oznacza, że nie może istnieć element, który da się zaszeregować do więcej niż jednej kategorii. Najbardziej ogólna, jakościowa; coś jest sobie równe albo różne; liczby są etykietkami, nie mówią o żadnej wartości; np. poziom wykształcenia;

Skale pomiarowe tworzą hierarchie, u szczytu której, znajduje się skala stosunkowa.

1. stosunkowa,

2. porządkowa,

3. przedziałowa,

4. nominalna

POMIAR - 3 TYPY:

1) Podstawowy (waga) - porównujemy z wzorcowym (w psychologii się nie da);

2) Pośredni (pomiar ma temperaturę - wysokość słupka rtęci) - fizyczne właściwości, a w psychologii opieramy się na zachowaniu;

3) Wskaźnikowy - cecha C jest mierzona za pomocą cechy W, będącej wskaźnikiem cechy C; np. ekstrawersja, neurotyczność; w psychologii tylko ten; wnioskujemy o jakichś cechach na podstawie innych cech;

PYT. Wyjaśnij, dlaczego relacja rówieśnictwa jest symetryczna i przechodnia?

- symetryczna - jeśli xRy to także yRx - jest niezależna od kolejności, tzn. że jeśli x jest w relacji z Y tzn. że także Y jest w relacji R z X; relacja rówieśnictwa jest symetryczna bo jeśli x jest rówieśnikiem y to także y jest rówieśnikiem x; obydwa zdania są równocześnie prawdziwe;

- przechodnia - z faktu, że xRy oraz yRz wynika, że xRz relacja rówieśnictwa jest przechodnia;

Problem reprezentacji - występująca pewnego rodzaju sprzeczność interesów między badaczami obserwatorami a badaczami teoretykami skalowania, związana z ich świadomością ontologiczną; teoretycy pomiaru, którzy na poziomie jednego wymiaru powiedzieli już wystarczająco dużo są w uprzywilejowanej sytuacji; rzecz rozbija się o reprezentację;

Najczęściej popełniany błąd przez humanistów - to złudzenie, że matematyka ma jakąkolwiek moc wyjaśniającą na gruncie dyscypliny humanistycznej; teoria matematyczna ma moc wyjaśniającą na gruncie języka, którym się posługuje, zatem na gruncie samej matematyki;

8. Procedura operacjonalizacji - definicja i cel; podstawowe pojęcia (czynnik, wielkość, zmienna); kiedy czynnik jest istotny dla innego czynnika; przestrzeń wpływu czynnika; czynnik identyfikujący dany czynnik teoretyczny; obszar identyfikacji; zasada empiryzmu; zmienna - kryterium trafności i formalne; etapy procedury operacjonalizacji; zasady operacjonalizacji; zasada wzajemnej wymienialności wskaźników.

Operacjonalizacja - budowanie mapy rzeczywistości; jest to procedura wiązania terminów teoretycznych (odnoszących się do nieobserwowalnych właściwości zdarzeń i obiektów) z terminami obserwacyjnymi (oznaczającymi obserwowalne właściwości i relacje); to zabieg nadawania sensu empirycznego terminom teoretycznym;

Umożliwia odpowiedź na pytanie:

1) do jakich aspektów świata rzeczywistego odnosi się problem badawczy?

2) jak dalece wybrane przez badacza zjawiska oraz istniejące między nimi powiązania są dostępne obserwacji?

3) w jakim zakresie wybrane przez niego obserwacje dostarczą mu informacji o wyjściowym problemie badawczym?

Cele:

- określamy naukowe znaczenie pojęcia;

- zasady, co zrobić żeby to zaobserwować;

Rzeczywistość teoria obserwacja

↓ ↓ ↓

czynnik wielkość zmienna

Czynnik - mówi o tym, jaka jest badana rzeczywistość; charakter ontologiczny;

Zmienna - pojecie ujmujące proponowany przez badacza sposób opisywania świata rzeczywistego; czyli jak możemy zaobserwować to co powstaje w umyśle badacza;

Wielkość - (charakter teoretyczny) - opisuje nie dające się bezpośrednio zaobserwować zjawiska, które stanowią przedmiot analizy badacza, w taki sposób jak spostrzega je badacz; czyli jest to reprezentacja poznawcza, to, co powstaje w umyśle badacza;

Zmienna i wielkość - charakter epistemologiczny;

Aby przejść z poziomu pojęciowego na empiryczny (rzeczywisty) pojęcia muszą być przekształcone w zmienne. Stąd zmienna to przyjęty przez badacza sposób przejawiania się wielkości na poziomie obserwacji.

Etapy:

1) rekonstrukcja czynnika teoretycznego- ustalenie obrazu, np. z czego może się składac temperament (wstępna definicja), ustalenie relacji - wstępna definicja wielkości, oraz skale pomiarowe; wielkość

2) konceptualizacja wielkości - stworzenie łańcucha definicji, a w efekcie stworzenie systemu wiedzy o świecie = pełna definicja wielkości, oraz wybranie aparatu pojęciowego; zmienna

3) dobór zmiennych = wskaźników operacjonalizujących wielkość (wybór narzędzia pomiarowego)

i w efekcie POMIAR zbiór wartości skalowych;

czynnik - to coś co jest

wielkość - sposób opisu,

zmienna - jak ktoś postrzega;

Czynnik x jest istotny dla y, tzn. że wszystko jest w sieci powiązań, wszystko jest ze sobą połączone a na poziomie obserwacyjnym - zależność między zmiennymi;

Czynnik identyfikujący dany czynnik teoretyczny - to jest czynnik obserwowalny;

Obszar identyfikacji czynnika - to czynniki obserwowalne, wszystkie które możemy odstrzec sami lub przez jakieś przyrządy (np. testy); jest to kryterium empirycznej stosowalności pojęcia denotującego dany czynnik;

Obszar wpływu - wszystkie czynniki istotne, które wpływają; a na poziomie obserwacji - zbiór wszystkich zmiennych powiązanych wpływających na zmienną niezależną;

Obszar identyfikacji zawiera się w przestrzeni wpływu;

Zasada empiryzmu - dla każdego czynnika teoretycznego;

Kryterium trafności zmiennej - musi być zdefiniowana na gruncie naukowej wiedzy psychologicznej i mieć zdefiniowany sens teoretyczny;

Kryterium formalne - klasyfikacja rozłączna i wyczerpująca;

Problem reprezentacji - na ile można przełożyć na język matematyki i na ile to nam przełoży informacje?; na ile jesteśmy w stanie dokładnie opisać czynnik, stosując teorię, która będzie dobrze opisywać różnice indywidualne;

Zasady operacjonalizacji:

- to co my sądzimy jak przejawia się wielkość (pojęcie) na poziomie obserwacji;

- przekonania/intuicje jak można zaobserwować to pojęcie

- wybrać te elementy, które będą składały się na metodę pomiarową DOBIERANIE ZMIENNYCH;

Wzajemna wymienialność wskaźników

- Wzajemna wymienialność wskaźników oznacza, że, jeśli kilka różnych wskaźników reprezentuje w określonym stopniu to samo pojęcie, będą one wszystkie zachowywać się tak, jak zachowywałoby się owo pojęcie, gdyby było rzeczywiste i mogło być obserwowalne

- Istnieje kilka sposobów zapewnienia zaczeniom pojęć takich cech, jak standardowość, spójność i powszechność

9. Trafność - definicja, rodzaje - teoretyczna; prognostyczna; diagnostyczna;

wewnętrzna i zewnętrzna.

Trafność - cecha testu psychologicznego, która oznacza, że test mierzy właśnie to, co miał zgodnie z intencjami twórców mierzyć. Odzwierciedla trafność operacjonalizacji wiedzy psychologicznej. Wyróżnia się trafność: treściową, kryterialną (diagnostyczną i prognostyczną), kongruencyjną (teoretyczną).

Wyróżniamy dwa rodzaje trafności kryterialnej:

• diagnostyczna - dotyczy pomiaru cechy aktualnie występującej u osoby badanej;

• prognostyczna - dotyczy przewidywania przyszłego zachowania u osób badanych;

Trafność kongruencyjna (inaczej teoretyczna) - stopień, w jakim test psychologiczny może zmierzyć nasilenie hipotetycznej właściwości psychologicznej, o której mają świadczyć odpowiedzi na bodźce testowe.

10. Wskaźniki - definicja; co to jest indicatum; sens empiryczny terminu wg Carnapa; wskaźniki definicyjne, korelacyjne, empiryczne, inferencyjne; typy wskaźników definicyjnych i korelacyjnych; moc rozdzielcza wskaźników (odrzucania, zawierania, moc rozdzielcza).

Wskaźnik - podejście klasyczne Stefana Nowaka- zdarzenia (własności) Z to „takie zdarzenie (…) W, że stwierdzenie jego (…) istnienia, pojawienia się lub stopnia intensywności bądź faktycznie jest wykorzystane jako przesłanka, bądź zasadnie nadaje się na przesłankę wnioskowania, iż w określonych przypadkach z pewnością, z określonym prawdopodobieństwem lub przynajmniej wyższym niż przeciętnie wystąpiło zdarzenie (własność) Z”.

Cecha W jest wskaźnikiem posiadania cechy Z przez przedmiot P, jeżeli na podstawie tego, iż przedmiot ten posiada cechę W, możemy orzec, że posiada on cechę Z lub też, iż cecha W pociąga ze sobą określoną lub też wyższą od przeciętnej szansę posiadania cechy Z przez przedmiot P.

Zjawisko nieobserwowalne lub trudno obserwowalne, o którym chcemy wnioskować nazywać będziemy indicatum (na tę cechę wskazuje wskaźnik). Wskaźnikiem nazywać będziemy takie zjawisko obserwowalne, którego wystąpienie pozwala z dostatecznie dużym prawdopodobieństwem stwierdzić, że zaszło również indicatum. Z faktu wystąpienia W możemy wnioskować o wystąpieniu I (zjawiska jakościowe); oraz z natężenia W możemy wnioskować o natężeniu I (zjawiska ilościowe);

Podstawą wnioskowania o I na podstawie W jest zachodzenie związku między W i I. Zdanie stwierdzające zachodzenie takiego związku nazywa się zdaniem wprowadzającym wskaźnik.

Wymiar - możliwy do wyszczególnienia aspekt pojęcia a do niego dobieramy wskaźniki

Zasada wzajemnej wymienialności wskaźników

Zalecenia doboru wskaźników:

1. efektywność - skuteczność a najlepszy z możliwych, trafny i rzetelny

2. ekonomiczność

Rodzaje wskaźników:

Wskaźnik definicyjny: wynika tylko z definicji; wynika z teorii; warunek konieczny i wystarczający;

- frustracja to stan emocjonalny wywołany brakiem możliwości zaspokojenia potrzeb:

- stan emocjonalny nie jest bezpośrednio obserwowalny

- brak możliwości zaspokojenia potrzeb może być częściowo obserwowany i jest warunkiem koniecznym frustracji;

- zaobserwowanie zablokowania realizacji potrzeb będzie definicyjnym wskaźnikiem frustracji

np. wskaźnik poparcia społecznego, zdefiniowany i mierzony ilością oddanych głosów - zawsze trafny

Wskaźnik korelacyjny: czysta zależność empiryczna, nie ma definicji ani teorii; współwystępowanie zjawisk, to wynika z badań ale wszystko się zazębia, więc trudno je rozdzielić;

- wynikiem frustracji są zachowania agresywne

- prawidłowość wielokrotnie stwierdzana w badaniach empirycznych, niektóre teorie postulują, że agresja zawsze jest wynikiem frustracji;

- agresja nie jest ani warunkiem koniecznym ani wystarczającym do stwierdzenia frustracji, jednak ze względu na znane zależności statystyczne zaobserwowana agresja pozwala wnioskować o frustracji - jest jej wskaźnikiem empirycznym, wygodnym ze względu na łatwość obserwacji;

np. słupek rtęci w termometrze (korelacyjne)

Wskaźniki korelacyjne (rzeczowe):

- empiryczne - wskaźnik i indicatum są obserwowalne

- inferencyjne - wskaźnik obserwowalny a indicatum nie;

Wskaźnik inferencyjny: wszystkie cechy psychologiczne są ukryte, postawa jest ukrytym indicatum; a zachowanie to są wskaźniki; konsekwencje, skutki tego, jacy jesteśmy;

(wynik testu jako wskaźnik inteligencji). Indicatum ma tu charakter z założenia nieobserwowalny. Jest konstruktem teoretycznym, pojęciem, którego istnienie może być przez innych badaczy negowane. Wskaźnik nie wprost.

Kłamstwo wywołuje napięcie emocjonalne

- RSG jako fizjologiczny wskaźnik napięcia emocjonalnego może być wskaźnikiem kłamstwa

• teoria wiążąca wartości z emocjami

• fizjologiczna teoria emocji;

Dwa typy klasyfikowania:

1) Figuralne

2) Niefiguralne;

Postulat empiryczności terminów przyrodniczych - wg Carnapa termin ma sens empiryczny jeżeli pewne jego zastosowanie pociąga za sobą obserwowalne konsekwencje;

Wskaźniki definicyjne:

1) P(x) W(x) warunek konieczny

2) W1(x) P(x) warunek wystarczający do wystąpienia

W2(x) ~P(x) warunek wystarczający do braku wystąpienia;

3) S(x) [R(x) P(x)]

W = S(x) /\ R(x)

4) W(x) P(x) warunek wystarczający

Tym nadajemy sens empiryczny (operacjonalizacja)

Wskaźniki KORELACJA (związek empiryczny)

1) W(x) P(x) współwystępowanie

2) W(x) P(x)

3) P [ P(x), W(x)] = P

Tym nie bo wynikają z badań;

W oparciu o zakresowe relacje wskaźnika i indicatum opracowano 3 miary trafności wskaźników:

I. moc odrzucania
II. moc zawierania
III. moc rozdzielcza

I. Przez moc odrzucania rozumiemy prawdopodobieństwo warunkowe zajścia indicatum ze względu na zajście wskaźnika. Czyli jest to stosunek liczy przypadków wystąpienia zarazem wskaźnika i indicatum do ogólnej liczebności zakresu wskaźnika.
Moc doskonała odrzucania:
Wskaźnik W ma doskonałą, czyli równą 1 moc odrzucania, kiedy wszystkie przedmioty mające własność W mają zarazem własność I. Lub, kiedy istnienie wskaźnika jest w stanie odrzucić wszystkie nie-Z.
- mamy pewność że wybierzemy osoby które spełniają daną ceche (kryterium); indicatum ma większy zakres niż wskaźnik;
II. Moc zawierania to stosunek liczby przypadków wystąpienia zarazem W i I do ogólnej liczebności zakresu indicatum. Moc ta, oznacza moc z jaką wskaźnik zawiera w swym zakresie wszystkie indicatum.
Moc doskonała zawierania:
Wskaźnik W ma doskonałą, czyli równą 1 moc zawierania, gdy w zakresie wydzielonym przez wskaźnik znalazły się wszystkie przedmioty typu Z, nawet jeżeli równocześnie znalazły się tam przedmioty typu nie-Z.
- zdolność do ujawniania osób, które posiadają daną cechę; wskaźnik ma większy zakres niż indicatum;
III. Moc rodzielcza to inaczej zbiorcza miara wskaźnika W dla indicatum, która jest równa współczynnikowi korelacji pomiędzy W i I. I przybiera zawsze wartość od -1 do 1.
Moc doskonała rodzielania:
Wskaźnik W ma dla indicatum doskonałą, czyli równą 1 moc rodzielczą, kiedy zarazem odrzuca on poza swój zakres wszystkie nie-Z oraz zawiera wszystkie Z. Lub inaczej, kiedy zakresy W i I są identyczne.

- idealna gdy indicatum ma taki sam zakres jak wskaźnik, np. jedynak (I) = brak rodzeństwa (W)

11. Kanony Milla.

Kanony Milla czyli tzw. kanony indukcji eliminacyjnej są to schematy wnioskowania indukcyjnego, pozwalające ustalać związki przyczynowe między występowaniem zjawisk różnego rodzaju. Spośród pięciu kanonów Milla największe znaczenie mają trzy:

kanon jedynej zgodności (jeżeli zjawisko A występuje zawsze wspólnie ze zjawiskiem Z lub je poprzedza, to A jest prawdopodobnie przyczyną Z),

- to że zawsze widzimy współwystępowanie i zmienność

kanon jedynej różnicy (gdy ponadto przy braku A nie występuje Z)

- to definicja eksperymentu

- mamy grupę E i K ale różnią się bodźcem;

- szukamy tego jednego elementu, który różni w eksperymencie;

- polega na tym, że dwie grupy różnią się zmienną niezależną główną;

oraz jego odmiana - kanon zmian towarzyszących (dotyczy przypadku, gdy badane zjawiska występują z różnym nasileniem). Pozostałe dwa kanony Milla to kanon połączonej różnicy i zgodności oraz kanon reszt.

12. Definicja eksperymentu; quasi-eksperyment; sposoby kontroli zmiennych;

randomizacja; manipulacja; definicja planu eksperymentalnego; zalety i wady planów eksperymentalnych.

Badanie, w którym występuje bodziec (oddziaływanie, manipulacja) i randomizacja to experyment a takie gdzie jest bodziec ale nie ma randomizacji to Quasiexperyment (experyment naturalny)

Eksperyment - jego najistotniejszą cechą jest ścisła kontrola badanego zjawiska i warunków jego przebiegu. Bezpośrednim przedmiotem badań prowadzących za pomocą eksperymentu są elementarne procesy psychiczne (np. proces wytwarzania odruchów warunkowych, proces prostego uczenia się itp.) Aby w pełni kontrolować całą sytuację eksperymentalną, eliminuje się przedmioty zbędne do badań z pomieszczenia laboratoryjnego, dźwięki z zewnątrz, itp.

1) manipulowanie zmienną niezależną główną;

2) kontrola zmiennych nzal ubocznych i zakłócających;

3) pomiar zmienności zmiennej zależnej;

Zależność przyczynowo - skutkowa:

- przyczyna poprzedza skutek

- przyczyna warunkiem wystarczającym dla wystąpienia skutku

- styczność w czasie
Eksperyment naturalny - przedmiotem badań są zjawiska, które można wywołać, ale nie w warunkach sztucznych lecz w naturalnych. Trudna jest kontrola takiego eksperymentu, bo obok czynników, którymi manipulowaliśmy działały jeszcze inne.
Randomizacja - losowy dobór

I stopnia - losowanie całej proby z populacji

II stopnia - losowo rozdzielam osoby do eksperymentalnej i kontrolnej;

Eksperyment spełnia zasady randomizacji gdy jest losowo rozdzielona próba do obu grup;

Plany eksperymentalne

Zalety:

-badania eksperymentalne w dużym stopniu umożliwiają kontrolowanie czynników wewnętrznych i zewnętrznych w stosunku do planu badawczego co zwiększa trafność wnioskowania przyczynowo-skutkowego (trafność wewnętrzną)

-badania eksperymentalne umożliwiają kontrolowanie procedury wprowadzania zmiennej niezależnej, co pozwala określić kierunek zależności przyczynowo-skutkowej;

Wady:

-Trafność zewnętrzna planu jest słaba, ponieważ schematy eksperymentalne nie pozwalają na odtwarzanie rzeczywistych sytuacji społecznych

-Eksperymentatorzy muszą często korzystać z ochotników lub z osób, które same przydzieliły się do grupy badawczej , dlatego próba może nie być reprezentatywna dla badanej populacji, co uniemożliwia dokonywanie uogólnień i ogranicza zakres uzyskanych wyników.

Plany przekrojowe i quasi-eksperymenatalne

Zalety:

-Umożliwiają prowadzenie badań w warunkach naturalnych i rzeczywistych, co zwiększa trafność zewnętrzną badań.

-Nie wymagają losowego przyporządkowania osób badanych do grup porównawczych; mimo, że ogranicza to trafność wewnętrzną badań opartych na tych schematach, równocześnie pozwala na badanie takich sytuacji ,w których przydzielanie osób badanych czy to do grupy kontrolnej czy eksperymentalnej może być niemożliwe lub nieetyczne

Wady:

-Brak właściwej kontroli nad alternatywnymi wyjaśnieniami sprawia, że trudno jest formułować jednoznaczne wnioski

-Ponieważ badacze często nie mogą manipulować zmienną niezależną, więc mogą określić kierunek związku przyczynowo-skutkowego jedynie przez wnioskowanie logiczne lub teoretyczne.

13. Schematy eksperymentalne (wszystkie omawiane) - klasyczny, z dwukrotnym pomiarem w jednej grupie, szeregów czasowych, z grupą kontrolną bez pretestu, z dwukrotnym pomiarem z grupą kontrolną, z dwukrotnym pomiarem bez grupy kontrolnej, Solomona, bez pretestu i bez grupy kontrolnej, do badania opóźnionego wpływu bodźca, z powtarzanym (nymi) bodźcem (ami) w jednej grupie, rotacyjny - zapis, sposób wyliczania siły bodźca, wady, zalety, czy schemat jest eksperymentalny czy quasi-eksperymentalny, możliwość porównań wewnątrzgrupowych i między

grupami.

Schemat Klasyczny

D= (P2-P1)-(P4-P3)

E P1 X P2

K P3 P4

- największym atutem - kontroluje wszystkie czynniki Reg. Trafność zew i wew.

- możemy zobaczyć wielkość zmiany

- wada - pretest uwrażliwia obie grupy;

- może ubywać osób

- trudno jest dobrać grupy by się nie różniły pod względem zmiennych istotnych;

Schemat z grupą kontrolną bez pretestu

D= P1-P2

E X P1

K P2

- zalety: nie ma pretestu, testowanie odpada; nie ma utraty osób, brak regresji statystycznej; mniejsze ryzyko instrumentacji; niskie koszta; musi być wyrównany poziom grup;

- wady: nie pozwala na określenie zmian wewnątrzgrupowych;

Schemat z dwukrotnym pomiarem w różnych grupach (bez gr.kontrolnej)

D= P2-P1

E1 P1 (X)

E2 (X) P2

- zalety: nie ma interakcji pretestu z postępowaniem eksp. I nie ma wlewu pretestu;

- wady: grupy muszą być wyrównane; mogą zadziałać czynniki zewnętrzne i my tego nie kontrolujemy; możemy wysnuć wnioski międzygrupowe a nie na poziomie jednostkowym;

Schemat z dwukrotnym pomiarem w różnych grupach z grupami kontrolnymi

D= (P2-P1)-(P4-P3)

E1 P1 (X)

E2 (X) P2

K1 P3

K2 P4

- zalety: nie ma interakcji pretestu

- wady: trudność w znalezieniu 4 ujednoliconych grup; nie pozwala na obserwacje wewnątrzgrupowe;

Schemat Salomona

Wpływ Czystego bodźca Db=D3-D4

Wpływ pretestu Dpr=D2 -D4

Wpływ interakcji pretestu z postępowaniem eksp. Dpr x pe= d1-d3-d2+d4

D1=P2-P1 (dzialanie bodźc, pretestu, zmian zewn. I wew oraz interakcji pretestu z bodźcem)

D2= P4- P3(wpływ pretestu oraz zmian zewn i wew)

D3= P5-Ph ( w gr K2 wpływ bodżca oraz zmian zewn i wew)

D4= P6-Ph (w gr K3 wplyw zmian wew i zewn)

E P1 X P2

K1 P3 P4

K2 Ph X P5

K3 Ph P6

- schemat dobry do badań pilotażowych;

Schemat rotacyjny

D=1/2(P1+P4)-1/2(P2+P3)

E1 xP1 x`P2

E2 x`P3 xP4

- nie mamy pretestu

- pozwala uwzględnić grupy różne (nie musimy mieć wyrównanych, bo wyniki się uśredniają)

- najczęściej w badaniach pedagogicznych

- można go przeprowadzić w naturalnych warunkach

- nie da się zrobić porównań wewnątrzgrupowych;

- nowy czynnik zakłócający - interakcja B x B

- bodziec krótkotrwały

- wplyw bodźca utrzymuje się do zastosowania kolejnego wariantu;

Schemat z dwukrotnym pomiarem w jednej grupie

D= P2-P1

E P1 X P2

- badania na małych grupach;

- brak manipulacji;

- nie ma czynników środowiskowych;

- brak wpływu pretestu;

Schemat bez pretestu i bez grupy kontrolnej

Bardzo ubogi schemat, pozwala ustalić jedynie współwystępowanie zdarzeń

Miarą wpływu bodźca jest wynik posttestu d=P

E X P

- musi być dobre uzasadnienie teoretyczne, metodologiczne;

- dwa powyższe zaliczane do Quasiexperymentów;

- w obu musimy udowodnić że zachowanie jest efektem działania bodźca a nie czynników zewnętrznych; brak manipulacji; oba dosyć łatwo jest podważyć;

Schemat szeregów czasowych

Widoczny jest w nieciągłości wyników pomiarów d= (P4-P3)

E P1 P2 P3 X P4 P5 P6

Schemat wielokrotnego szeregu czasowego

d = (P4-P3)-(P10-P9)

E P1 P2 P3 X P4 P5 P6

K P7 P8 P9 P10 P11 P12

- w tym schemacie jesteśmy w stanie wyłapać trend;

- nie przeszacujemy wpływu bodźca;

- ochrona przed nadinterpretacją;

Schemat badania opóźnionego wpływu bodźca

E1 X P1

K1 P2

E2 X P3

K2 P4

K3 P5

- do badań zmian postawy;

- akcje edukacyjne i społeczne;

- możemy wyłapać efekt śpiącego;

- nie możemy dokonać porównań wewnątrzgrupowych bo nie ma pretestu;

d2 = P3-P4 d= D1-D2

Schemat z powtarzaniem bodźca w jednej grupie

E x P1 x`P2 x P3 x`P4….XPn-1 x` Pn

- moment wprowadzenia bodźca losowy (experymentator wie kiedy będzie bodziec, jest to nieznane dla osób badanych);

- pracowali efektywnie jak grała muzyka bo wiedzieli że jest pomiar (badania);

- musi być założenie że wpływ bodźca ustaje do następnego dnia (inaczej byłby efekt śnieżnej kuli);

d= ½ (P1+P3+…Pn-1)-1/2 (P2+P4+…Pn)

14. Trafność wewnętrzna i zewnętrzna - definicje. Czynniki zakłócające trafność wewnętrzną i zewnętrzną oraz sposoby ich kontroli.

Trafność wewnętrzna

Eksperyment trafny wewnętrznie to taki, który pozwala wyeliminować alternatywne wyjaśnienia zaobserwowanej zmienności zmiennej zależnej

Czynniki zakłócające trafność wewnętrzną

• historia (zmiany zewnętrzne) - wszystkie wydarzenia zachodzące w środowisku podczas eksperymentu, które mogą wpłynąć na wystąpienie lub wielkość zmiany eksperymentalnej - im dłuższy okres między pretestem i posttestem lub między bodźcem a pomiarem, tym bardziej prawdopodobne, że na OB zadziałają inne zmienne z kontekstu zewnętrznego, w którym zanurzone jest prowadzone badanie. Ma wpływ? Jak kontrolować?

• dojrzewanie (trend) - zmiany następujące w miarę upływu czasu bez udziału czynników zewnętrznych

- źródłem zmian jest organizm osoby badanej (procesy biologiczne, psychologiczne)

- procesy, które rozwijają się w pewnym rytmie (starzenie się, dojrzewanie, sezonowe zmiany np. nastroju lub samopoczucia)

- naturalne procesy związane z dojrzewaniem fizjologicznym i psychologicznym osób badanych, których oddziaływanie może wzmacniać albo osłabiać działanie zmiennej niezależnej

- czynnik ten dotyczy szczególnie badań z udziałem dzieci i prowadzonych przez dłuższy czas. Ma wpływ? Jak kontrolować?

• selekcja - stronniczy dobór osób do grup badanych może zwiększyć prawdopodobieństwo potwierdzenia hipotezy badawczej (pseudoefekt postępowania eksperymentalnego)

• testowanie - inaczej wpływ pretestu

• instrumentacja

- wszelkie zmiany narzędzi pomiarowych, procedur ich stosowania i obliczania wyników

- zmiana doświadczenia osób stosujących te narzędzia oraz zmiany osób dokonujących pomiarów

- obejmuje wszystkie zmiany w procedurze badania

• regresja statystyczna

- tendencją do podwyższania w postteście skrajnie niskich wyników i obniżania skrajnie wysokich, uzyskanych przez osoby badane w preteście

- wyniki mają tendencję do uśredniania się bez jakiegokolwiek wpływu bodźca

• utrata osób badanych („śmiertelność”)

- zmiana liczebności grup porównawczych, wynikająca np. ze zmiany miejsca zamieszkania osoby badanej lub z odmowy dalszej współpracy z badaczem

• interakcja selekcji z historią

• interakcja selekcji z dojrzewaniem

• interakcja selekcji z instrumentacją

• przenikanie informacji związanych z postępowaniem eksperymentalnym z grupy do grupy

- ma miejsce, gdy nie można fizycznie odseparować osób z grupy eksperymentalnej i kontrolnej (dotyczy w szczególności eksperymentów terenowych)

- osoby z grupy eksperymentalnej mogą przekazywać osobom z grupy kontrolnej informacje o „oczekiwanym” lub „prawidłowym” zachowaniu, o oczekiwaniach badacza

- w efekcie zatarciu mogą ulec różnice między grupami, które miały tłumaczyć zmienność zmiennej zależnej

• kompensujące, programowe zróżnicowanie grup porównawczych, wyrównanie ich traktowania

- jeżeli grupa eksperymentalna potraktowana została przez badacza w sposób postrzegany przez społeczność lokalną jako wyróżniający jej członków, to społeczność ta może nie zaakceptować tej „dyskryminacji” i dążyć do zniesienia różnic międzygrupowych

• kompensowanie mniej pożądanych warunków i spowodowanie tym rywalizacyjnych zachowań osób badanych

- jeżeli postępowanie eksperymentalne postrzegane jest jako wyróżniające osoby z grupy eksperymentalnej, to może to wywołać zachowania rywalizacyjne u osób z grupy kontrolnej

- mają one na celu pokazanie, że są one równie dobre, jak osoby z grupy eksperymentalnej, a tym samym zasługują na „lepsze” traktowanie

- efektem może być zmniejszenie różnic między grupami

• obrażanie się osób badanych, które znalazły się w mniej pożądanych warunkach

- osoby z grupy kontrolnej mogą demonstrować swoją niechęć wobec eksperymentatora i zachowywać się specjalnie gorzej, poniżej swoich możliwości

- efektem może być powiększenie różnic między grupami

Jeżeli kontrolujemy lub eliminujemy wpływ czynników zakłócających trafność wewnętrzną to zwiększamy prawdopodobieństwo, że zaobserwowana zmiana jest efektem działania zmiennej niezależnej na zmienną zależną.

Trafność zewnętrzna - możliwość generalizowania wyników i wniosków

Zależy od:

• tożsamości warunków eksperymentalnych i warunków, na które będą uogólniane wyniki

• takich samych zakresów zmiennych w próbie i populacji

• zachowania kontekstu historycznego - odstęp czasowy między eksperymentem a uogólnieniem wyników nie jest zbyt duży

• reprezentatywności próby względem populacji

Czynniki zakłócające trafność zewnętrzną

• interakcja selekcji z postępowaniem eksperymentalnym

- nie respektowanie zasad randomizacji może doprowadzić do tego, że w grupie eksperymentalnej znajdą się osoby bardziej podatne na postępowanie eksperymentalne niż w populacji, o której zakładamy, że pochodzi z niej badana próba; natomiast w grupie kontrolnej osoby mniej podatne

• interakcja warunków badania z postępowaniem eksperymentalnym

- może wystąpić jeżeli warunki, w których przeprowadzany jest eksperyment są różne od tych, na które będą uogólniane rezultaty

- badania prowadzone w uczelnianych klinikach, mogą dać inne wyniki niż badania w zwykłych szpitalach psychiatrycznych

- może prowadzić do zafałszowania rzeczywistej siły oddziaływania eksperymentalnego

• interakcja historii z postępowaniem eksperymentalnym

- badania prowadzone w czasie absorbującym osoby badane (np. przemiany polityczne, ważne zdarzenia społeczne) mogą mieć inne wyniki niż badania prowadzone w mniej absorbujących czasach

• interakcja pretestu z postępowaniem eksperymentalnym

- pretest może zmienić zachowanie osób badanych

- efekt postępowania eksperymentalnego nie będzie reprezentatywny dla całej populacji

15. Znaczenie i wpływ pretestu

Zadania pretestu (PR):

1. podaje informacje o wyjściowym poziomie zmiennej zależnej (przed wprowadzeniem manipulacji eksperymentalnej - bodźca), czyli pozwala określić wielkość zmiany, która zaszła w danej grupie eksperymentalnej

2. pozwala stwierdzić „równy start” grup porównawczych

3. dzięki niemu można określić relatywną wielkość przeciętnej zmiany zarejestrowanej w jednej grupie (E) wobec wielkości przeciętnej zmiany zaobserwowanej w drugiej grupie (K)

4. pozwala na porównania wewnątrzgrupowe oraz porównanie uwarunkowań

zróżnicowanego wpływu bodźca PR wykonujemy wtedy, gdy zmienną niezależną jest jakaś cecha, którą wszyscy w jakimś stopniu posiadamy. Jeżeli bodziec ma wywołać pewne konkretne zachowanie, które jest mało prawdopodobne bez niego, to PR nie ma sensu - można co najwyżej zmierzyć poziom zmiennych istotnych dla tego rodzaju zachowania.

Wpływ pretestu:

1. uwrażliwienie badanych na bodziec - czyli:

- wzmaga zainteresowanie bodźcem,

- wpływa na sposób jego percepcji,

- ułatwia zauważanie tych aspektów, które są istotne dla badania;

- aktywizuje poznawczo, czyli zachęca do myślenia o rzeczach, o których wcześniej

osoby badane nie myślały,

- zwraca uwagę na nowe sposoby ujmowania danego zagadnienia („poszerza

horyzonty”);

W konsekwencji różnice w wynikach posttestu i pretestu można wyjaśnić wpływem pierwszego pomiaru, a nie wpływem działania bodźca.

Ten rodzaj wpływu pretestu jest to szczególnie istotny przy badaniu zmiany postaw.

Pretest kieruje uwagę badanych na te strony przekazu, które chcemy badać, w efekcie bodziec działa inaczej niż na badanych „nie pretestowanych”. Pretest może spowodować zniknięcie reprezentatywności grupy badanej.

2. Inhibicja wpływu bodźca - czynnik osłabiający jego wpływ,

- szczególnie w badaniach zmiany postaw przy pomocy argumentacji perswazyjnej;

pretest wymaga wyrażenia konkretnej postawy, a tym samym powoduje się jej

utwierdzenie u osoby badanej; dlatego w mniejszy stopniu ulega ona perswazji

3. informowanie badanych o eksperymentalnym charakterze sytuacji, w jakiej się znajdują - pretest jest jednym ze źródeł, z którego badani mogą domyślać się celu badania, przez to mogą tworzyć własne interpretacje i mogą w większym stopniu

współpracować lub stawiać większy opór niż osoby bez tej wiedzy

4. oswojenie się z narzędziem i procedurą badania

- zmniejsza lęk, dlatego w postteście osoba badana może uzyskać wynik lepszy o parę punktów, co nie będzie efektem działania bodźca

- dwukrotne (wielokrotne) stosowanie tego samego narzędzia pomiarowego może

zniekształcić wyniki posttestu, gdyż osoby badane mogą zapamiętać odpowiedzi

udzielone w 1-wszym badaniu i w zależności od rozpoznanego celu badania oraz

nastawienia wobec badacza i samego badania - dostosowywać do nich odpowiedzi

udzielane w postteście -> może to spowodować niereprezentowalność rezultatu

badawczego (przeszacowanie lub niedoszacowanie).

5. jeżeli osoby badane znają wynik pretestu to może im to uświadomić stopień rozbieżności pomiędzy rzeczywistością a tym, co sądziły na dany temat (np. o swoim zasobie słownictwa) -> dlatego informacji o wynikach udziela się dopiero po zakończeniu całej procedury badawczej

Należy się zastanowić czy rezygnacja z pretestu nie doprowadzi do różnych nadużyć

interpretacyjnych końcowego rezultatu.

Czynniki zakłócające trafność związane z PR:

1) testowanie

2) interakcja pretestu z postępowaniem eksperymentalnym

3) instrumentacja

4) regresja statystyczna

16. Zasady: niezaprzeczalności paradygmatu; zgodności pomiaru i teorii; maksymalizacji trafności planu eksperymentalnego (kryterium metodologiczne i psychologiczne - realizm życiowy i psychologiczny); zgodności eksperymentu i teorii psychologicznej (w tym różnica między oceną i interpretacją)

ZASADA NIESPRZECZNOŚCI PARADYGMATU (jasność wyrażenia)- zmienne teoretyczne i zachodzące między nimi relacje, o których mówi hipoteza badawcza, powinny być wyprowadzone z tego samego paradygmatu. Model eksperymentalny i założenia teoretyczne, na gruncie których sformułowana została hipoteza, muszą być zgodne z paradygmatem.

Zachowania osób badanych, które będą wywoływane w sytuacji eksperymentalnej przez wprowadzenie tzw. postępowania eksperymentalnego, muszą pozostawać w związku przyczynowo-skutkowym z kontrolowanymi przez badacza zmiennymi = warunek trafności wewnętrznej.

Plan eksperymentalny to schemat takiego prowadzenia eksperymentu, aby jedynym do zaakceptowania wytłumaczeniem zaobserwowanej zmienności zmiennej zależnej była zmienne niezależna główna, zawarta w weryfikowanej hipotezie. = definicja trafności wewnętrznej.

ZASADA ZGODNOŚCI POMIARU ZMIENNYCH I TEORII PSYCHOLOGICZNEJ (narzędzia muszą być operacjonalizacją teorii) -

- założenia teoretyczne leżące u podstaw zastosowanych narzędzi pomiarowych powinny być zgodne z założeniami teorii, z której wywiedziona jest sprawdzana hipoteza.

Wybierając narzędzie trzeba znać jego podstawy teoretyczne oraz zasady interpretacji wyników. Procedura pomiaru to konsekwencja określonego sposobu operacjonalizacji konstruktu teoretycznego.

ZASADA MAKSYMALIZACJI TRAFNOŚCI PLANU EKSPERYMENTALNEGO -

- eksperyment powinien być przeprowadzony według takiego planu eksperymentalnego, który jednocześnie umożliwi wytłumaczenie zaobserwowanej zmienności zmiennej zależnej jedynie w kontekście zmiennej niezależnej głównej ujętej w hipotezie badawczej i pozwoli uogólnić wnioski z przeprowadzonego badania na określoną populację.

Plan eksperymentalny musi spełniać:

a) kryterium metodologiczne (mamy mieć pewność że zadziałał bodziec i że możemy uogólnić) - związane z formalną poprawnością postępowania badawczego

1. Trafność teoretyczna

- sformułowanie hipotez

- zdefiniowanie zmiennych, na gruncie określonej teorii, oraz ich operacjonalizacja

- wybór adekwatnego do hipotezy palnu eksperymentalnego

- dobór próby z populacji

=> ma swoje uzasadnienie w teorii psychologicznej, która stanowi podstawę do zaplanowania i przeprowadzenia przez badacza eksperymentu.

=> wyjście z określonej teorii i powrót do niej, w celu zinterpretowania uzyskanych wyników przed ich uogólnienia na daną populację i warunki życiowe, przesądzają o naukowości badania

2. Trafność wewnętrzna

- czy zmienna niezależna rzeczywiście zadziałała na zmienną zależną

Plan musi być:

- adekwatny do hipotezy;

- wszystkie czynniki mogące mieć wpływ na zachowanie się osób badanych w trakcie badania powinny być kontrolowane

3. Trafność zewnętrzna

- reprezentatywność próby

- reprezentatywność warunków

- kontekst czasu - wyniki nie straciły swojej aktualności

4. Odpowiedniość modelu statystycznego wykorzystywanego w analizie zebranych danych empirycznych

b) kryterium psychologiczne - związane z psychologicznymi osobliwościami badania eksperymentalnego prowadzonego z udziałem ludzi jako „obiektów badanych”

Realizm życiowy - podobieństwo eksperymentu do sytuacji, którą wymyśla życie.

Realizm psychologiczny - osoba badana identyfikuje się ze swoją rolą w eksperymencie.

ZASADA ZGODNOŚCI EKSPERYMENTU I TEORII PSYCHOLOGICZNEJ (teoria nadrzędna; nie wolno zrobić badań a potem szukać teorii; ocena metodologiczna wyników)- interpretacja rezultatu eksperymentu musi uwzględniać założenia przyjętego modelu eksperymentu, jak i założenia teorii, z której wywiedziona została sprawdzana hipoteza.

Uzyskany rezultat poddajemy ocenie i interpretacji. Ocena z punktu widzenia poprawności metodologicznej warunków, w których został on uzyskany. Może być interpretacja ilościowa - badacz ocenia istotność różnic występujących między występujących w grupach badanych oraz stopień wpływu zmiennych niezależnych na zmienną zależną. A także interpretacja jakościowa - po dokonaniu analizy ilościowej, rezultat badawczy poddaje się analizie przez odwołanie się do teorii, na gruncie której sformułowana została hipoteza.

Zasada zgodności eksperymentu i teorii psychologicznej zakłada adekwatność przyjętego przez badacza modelu eksperymentalnego do założeń teorii oraz nadrzędność teorii względem modelu eksperymentalnego.

Zinterpretowany rezultat badawczy staje się podstawą do przeprowadzenia ewentualnej korekty teorii.

17. Efekt przeniesienia, efekt śpiącego.

Efekt śpiącego - mówi że z argumentami perswazyjnymi które chcą nas zmienić zgadzamy się po jakimś upływie czasu; -Schemat opóźnionego wpływu bodźca;

Efekt przeniesienia - Zjawisko przeniesienia wyrasta na gruncie związku psychicznego - w wypadku terapii związek ten tworzą pacjent i terapeuta (choć, oczywiście, zjawisko to występuje także poza terapią, we wszystkich stosunkach międzyludzkich). Wśród treści nieświadomych szczególną rolę odgrywa przeniesienie na jedno z rodziców płci przeciwnej, zatem - w wypadku syna - na matkę, w wypadku córki zaś na ojca. Przeniesienie w terapii polega na tym, że pacjent rzutuje na terapeutę swoje nieświadome myśli, uczucia, wyobrażenia, sprawiając, iż dochodzi do powstania tzw. "fantazji przeniesieniowej" - treścią tej fantazji może być to, że pacjent na przykład dostrzega w terapeucie swego ojca i tak też go traktuje, przenosząc nań uczucia, jakie ma względem ojca. Tym samym powstaje w trakcie terapii powiązanie odpowiadające pierwotnemu związkowi infantylnemu - zjawisko to Freud określił mianem nerwicy przeniesieniowej.

18. Ograniczenia planów 0-1.

(1) jedno badanie - jedna zmienna - testowanie hipotez o związku jednej zmiennej

zależnej z jedną zmienną niezależną; czyli manipulujemy tylko jedną zmienną

niezależną główną i dodatkowo musimy kontrolować wszystkie pozostałe zmienne

istotne dla zmiennej zależnej

(2) nie ma możliwości testowania hipotez o wpływie na zmienną zależną interakcji m/y zmiennymi niezależnymi, gdyż zakłada to oddziaływanie na zmienną zależną co

najmniej 2 zmiennych niezależnych

(3) konieczność badania wpływu na zmienną zależną tylko zmiennych

dwuwartościowych - zmienne muszą być zdychotymizowane;

(4) testowanie wyłącznie hipotez mówiących o zależnościach liniowych m/y zmiennymi X i Y

Oceniając dany schemat eksperymentalny należy zwrócić uwagę na:

a) istnienie możliwości kontroli poszczególnych czynników zakłócających trafność

wewnętrzną i zewnętrzną

b) istnienie możliwości porównań międzygrupowych i jednostkowych

c) łatwość i prostotę wykonania

d) cechy charakterystyczne, np. eliminacja trendu lub występowanie nowych czynników zakłócających

19. Dobór próby.

Dobór próby

Metody losowe:

≈ losowanie indywidualne - nieograniczone, systemowe; wg schematu losowania;

≈ losowanie warstwowe - populacja podzielona na warstwy i osoby (małe próbki n)losowane z każdej warstwy

≈ losowanie grupowe - losowane są całe grupy np. szkoły

≈ losowanie wielostopniowe = mieszane - dzielimy populacje na warstwy i z nich losujemy indywidualnie albo grupy

Zalety:

a) pozwala wyrównać grupy względem siebie - wyrównanie pod względem zmiennej zależnej oraz wielu zmiennych nie-/ istotnych; nie-/mierzalnych; nie-/znanych; (wyrównane są ich rozkłady i kombinacje)

b) uniezależnia poddanie jednostki konkretnemu wariantowi bodźca od jej uprzednich cech - brak faworyzacji jakiegoś wariantu bodźca

c) nie trzeba mieć wiedzy o jednostkach składających się na badaną zbiorowość

d) zwalnia od konieczności wykonywania pretestu, jeśli jego jedyną funkcją byłoby zbadanie, czy zmienna zależna ma tę samą wartość we wszystkich próbach

e) duże prawdopodobieństwo, że zmienne mają rozkłady zbliżone do normalnego co ułatwia analizę wyników

f) podwyższa trafność wewnętrzną i zewnętrzną eksperymentu - wyniki są reprezentatywne dla całej społeczności ze względu na losowy pomiar

Inne metody:

≈ dobór incydentalny - osoby, które są dostępne - najczęściej stosowany w psychologii; też w badaniach eksperymentalnych, ale przy nich oczekuje się, że wyniki zostaną zreplikowane w sposób niezależny (na innej próbie, w innym laboratorium). Niektórzy za randomizację uważają losowy podział do grup i odróżniają ją od losowego wyboru osób badanych z populacji.

≈ dobór ochotniczy - ochotnicy cechują się: wyższym poziomem wykształcenia; wyższym statusem społeczno-ekonomicznym; wyższym poziomem inteligencji; wyższym poziomem aprobaty społecznej; zwiększoną tendencją do poszukiwania stymulacji; zwiększoną tendencją do zachowań niekonwencjonalnych; niższym poziomem autorytaryzmu; ochotnikami są częściej kobiety - wyjątek badania nad stresem)

≈ dobór parami (matching) - z góry wiadomo, że pewne cechy jednostek wpływają na zmienną zależną; grupujemy osoby badane w zespoły o jednakowych wartościach cech istotnych i dopiero wtedy każdy taki zespół dzielimy losowo na grupy określone przez schemat eksperymentu

a) w wyniku dobory parami i losowego podziału w parach powstają 2 równoliczne grupy, w których każdemu elementowi odpowiada „bliźniaczy odpowiednik” z drugiej grupy

b) nie pozwala na szerokie uogólnienie wniosków z badania - próba wyselekcjonowanych par nie jest reprezentatywna dla zbiorowości, z której ją wybrano

20. Lektura z Brzezińskiego - rozdziały 3 i 4 - Wewnętrzne determinanty procesu badawczego - z „Metodologii badań psychologicznych”.

2. Cztery rodzaje trafności badania psychologicznego:

1. Trafność hipotezy

2. Trafność badania empirycznego

3. Trafność rezultatów badawczych

4. Trafność decyzji badacza

Ad.1. Postawiona hipoteza może być trafna lub też nie. To samo tyczy się badania empirycznego (np.: dobór modelu badawczego - Ad.2). Decyzja jest trafna tylko wtedy, gdy trafna hipoteza zostaje potwierdzona, lub gdy nietrafna hipoteza zostaje odrzucona. W innym wypadku popełniamy Błąd A (odrzucenie trafnej hipotezy) lub Błąd B (pozostawienie nietrafnej hipotezy).

I. HIPOTEZA	II. BADANIE	III. RB	IV. DECYZJA
			TRAFNA (akceptacja trafnej hipotezy
	TRAFNE	TRAFNY
TRAFNA			BŁĄD A (odrzucenie trafnej hipotezy
	NIETRAFNE	?
			TRAFNA (odrzucenie nietrafnej hipotezy)
	TRAFNE	TRAFNY
NIETRAFNA			BŁĄD B (pozostawienie nietrafnej hipotezy
	NIETRAFNE	?

Ze wszystkich możliwych ścieżek w tym schemacie wyróżniamy dwie metodologicznie pożądane:

• trafna hipoteza -> trafne badanie -> trafne RB -> trafna decyzja (przyjęcie hipotezy)

• nietrafna hipoteza -> trafne badanie -> trafne RB -> trafna decyzja (odrzucenie hipotezy)

Opisany wyżej rodzaj trafności badania psychologicznego nazwiemy trafnością wewnętrzną.

4. Osobliwości badania psychologicznego (wg Rosenzweiga)

1. osoba badana może przyjmować status eksperymentatora (jest tak, gdy musi ona dokony­wać samoobserwacji i zdawać z niej relację badaczowi).

2. Druga osobliwość związana jest z możliwością reagowania nie tylko na pro­gramowo wprowadzone przez badacza elementy postępowania eksperymentalnego, ale także na cały kontekst owego postępowania, który w jakiejś mierze będzie modyfikował zachowanie się osoby badanej, znajdującej się w sytuacji psycholo­gicznego badania naukowego.

3. Z kolei trzecia osobliwość polega na możliwości traktowania badacza przez osobę badaną jako „...części materiału eksperymentalnego" i na tym, że w konse­kwencji osoba badana „...może reagować na osobowość eksperymentatora"

5. Nastawienia badacza na potwierdzenie hipotezy badawczej — efekt oczekiwań interpersonalnych badacza, (wg R. B. Rosenthala)

Zmienna oczekiwań interpersonalnych badacza jest źródłem:

· Efektu samospełniającego się proroctwa - zjawisko polegające na tym, że określone oczekiwania w stosunku do innych osób, samych siebie lub przyszłych zdarzeń, wpływają na zachowanie innych, bądź nas samych, co powoduje spełnienie oczekiwań.

· Efekt Pigmaliona — odmiana samospełniającego się proroctwa zidentyfikowana po raz pierwszy przez psychologa Roberta Mertona. Polega na spełnianiu się pozytywnego oczekiwania wobec kogoś dlatego, że to pozytywne oczekiwanie sobie wytworzyliśmy.

· Efekt Galatei - (efekt pozytywnych oczekiwań) w psychologii zniekształcenie poznawcze polegające na korzystnym ocenianiu osoby wywierającej pozytywne wrażenie (np. wyglądającej atrakcyjnie, zamożnie, itp.). W tym czasie nauczyciel pomaga dzieciom, które uważa za mniej zdolne. W efekcie dzieci rzekomo bardziej bystre, zmuszone są do samodzielnego radzenia sobie i zaczynają faktycznie więcej umieć, bardziej wierzą w swoje siły oraz kompetencje, a ich myślenie staje się bardziej bystre. W efekcie po jakimś czasie faktycznie wypadają lepiej w testach inteligencji niż te dzieci, o których nauczyciel był przekonany, że są mniej zdolne

· Efekt Golema - (efekt negatywnych oczekiwań), jest to zniekształcenie poznawcze polegające na niekorzystnym ocenianiu osoby, która wywiera negatywne wrażenie, przypisywaniu jej ujemnych cech osobowościowych (np. dlatego, że wygląda nieatrakcyjnie, itd.). Dzieci, o których nauczyciele myśleli, że są mniej zdolne stają się przykładem efektu Golema.

· Efekt Rosenthala - zwany również często efektem eksperymentatora lub efektem „mądrego Hansa” oznacza możliwość, nawet nieświadomego, sugerowania przez badanego poszczególnych wskazań badanemu

· Stronniczość eksperymentatora

Czynniiki kształtujące oczekiwania badacza

1. Osobowość badacza ( postawy, przekonania, wartości)

· Autorytaryzm

· Dogmatyczny styl myślenia

· Postrzeganie innych w kategoriach stereotypów społecznych i przesądów

· Inercyjnosć (odpornosć na informacje nie potwierdzające oczekiwań badacza)

2. Wiedza badacza (znajomość aktualnych teorii, wyników, doświadczenie zawodowe)

3. Informacje o osobie badanej

· charakter informacji o osobie badanej, lokalizowanych na wymiarze: „in­formacje jednoznaczne — informacje dwuznaczne Zatem im więcej dopływa do badacza informacji niejednoznacznych, tym mniejsza szansa na to, że zmieni on pierwotnie wytworzone OIB

· charakter OIB lokalizowanych na wymiarze: „oczekiwania elastyczne — oczekiwania sztywne",Określone pre­dyspozycje osobowościowe badacza skłaniają go do wytwarzania raczej sztywnych niż elastycznych wstępnych OIB i to niekoniecznie opartych na jednoznacznych i pewnych informacjach. Osoby autorytarne, dogmatyczne, przesądne będą częściej skłonne do formułowania przewidywań, których nie będą chciały zmieniać Rzecz jasna, „sztywne" OIB — niejako na mocy ich definicji — są bardziej od­porne na informacje je dyskonfirmujące niż oczekiwania „elastyczne".

· stopień potwierdzenia wstępnych OIB przez zachowanie się osoby badanej lokalizowany na wymiarze: „niski stopień niepotwierdzenia — wysoki stopień nie-potwierdzenia".

Korzystając z wyżej wyszczególnionych i scharakteryzowanych źródeł wstęp­nych OIB, badacz formułuje je względem zachowania się osoby badanej. Odróż­niamy OIB dotyczące spodziewanych niepowodzeń osoby badanej (w skrócie: oczekiwania negatywne) od oczekiwań dotyczących spodziewanych sukcesów tej osoby (w skrócie: oczekiwania pozytywne). Negatywne OIB prowadzą do efektu Golema. a pozytywne do efektu Galatei

Czynniki Pośredniczące:

1. Klimat - badacz stwarza osobom badanym z grupy „+" cieplejszy klimat społeczno-emocjonalny; osoby te traktowane są przez badacza życzliwiej;

2. sprzężenie zwrotne - badacze z większym zainteresowa­ i w sposób zróżnicowany traktują osoby z grupy „+"; inaczej mówiąc, po­święcają im więcej uwagi;

· Osoby badane o wysokim jego poziomie z łatwością będą oddalały od siebie informacje (jako niezgodne z ich wyobrażeniem siebie samych) dwuznaczne czy o niewielkim natężeniu, które nie będą zgodne z ich samooceną. Z kolei osoby badane o niskim poczuciu własnej wartości nie będą się przeciwstawiały napływającym informacjom o swych niepowodzeniach, gdyż bę­dzie to zgodne z ich ogólną koncepcją niskiego poczucia własnej wartości.

· Osoba badana spostrzegająca siebie jako sprawującą kontrolę nad własnym zachowaniem będzie mniej podatna na poddawanie się sprzężeniom zwrotnym płynącym od drugiej osoby (tu: od badacza), modyfikującym jej zacho­wanie, zgodnie z wytworzonymi pozytywnymi lub negatywnymi OIB, niż osoba badana lokalizująca źródło kontroli własnego zachowania na zewnąt

3. wkład - badacze więcej wymagają od osób z grupy „+"; gdy są to uczniowie, to nauczyciel więcej, i częściej, wymaga (i to-trudniejszego do opanowania materiału) od uczniów, których zaliczył do grupy „sukcesu"; badacz poświęca im więcej uwagi i jest wobec nich bardziej „nauczycielski" (chętniej i dokładniej objaśnia, co mają zrobić);

4. wydajnosć - badacz osobom z grupy „+" stwarza więcej okazji do „wykazania się", do ujawnienia ich „potencjałów".

Im bardziej warunki badania są wy standaryzowane (eksperyment laboratoryj­ny, aparaturowa ekspozycja bodźców i taka sama rejestracja odpowiedzi, brak mo­żliwości ingerencji badacza w pracę osoby badanej itp.) i odbiegają od warunków swobodnego badania klinicznego, tym bardziej maleje udział tych czynników w powstawaniu efektu OIB, a i sam efekt staje się mniejszy.

• 6. Charakterystyka wskazówek sugerujących hipotezę badawcza WSH (wg Orne'a); trzy procedury kontroli WSH.

Orne twierdzi, że osoby badane zachowują się jak osoby rozwiązujące jak osoby rozwiązujące problem. Stawiają sobie za zadanie to, że powinna uzyskać pewność co do prawdziwego celu eksperymentu i tak reagować aby potwierdzić testowaną hipotezę. Wszystkie bodźce sugerujące osobie badanej treść hipotezy badawczej, mogą być istotnymi determinantami jego zachowania. Wskazówki te obejmują:

• pogłoski,

• plotki krążące o eksperymencie

• informacje uzyskane przez osoby badane podczas umawiania się na badanie

• informacje związane z osobą eksperymentatora

• informacje związane z urządzeniem laboratorium

• bezpośrednie i pośrednie informacje, jakie osoba badana uzyskuje podczas procedury badawczej.

Wyobrażając sobie cel badania osoba badana, będzie zachowywać się:

• aby potwierdzić zrekonstruowaną hipotezę (gdy nie zagraża ona poczuciu jego własnej wartości)

• aby falsyfikować zrekonstruowaną hipotezę (gdy zagraża ona poczuciu jego własnej wartości)

Jeżeli osoby badane nie dojdą do prawdziwego celu badania, ponieważ będzie on umiejętnie rozmyty, to osoby badane będą formułować wiele konkurencyjnych interpretacji tego celu. W efekcie nie doprowadzi to do jasnych, jednoznacznych rezultatów. Tak więc wg Orne'a zachowanie osób badanych determinowane jest przez dwa zbiory zmiennych. Pierwszy z nich to zmienne eksperymentalne, natomiast drugie z nich to zmienne sugerujące hipotezę badawczą.

Do badania WSH Orne zaproponował użycie tzw. procedur quasi-kontrolnych. Są to:

1.Badanie posteksperymentalne

Polega na przeprowadzeniu z osobami badanymi wywiadów na temat tego, co myślą o procedurze, której oddziaływaniu były poddane. Jeżeli okaże się, że osoba badana uświadamiała sobie cel badania w takim stopniu, który może podważać rzetelność jej odpowiedzi, badacz będzie zmuszony zrezygnować albo z jej wyników, albo z dalszego jej udziału w badaniach Niestety samo badanie posteksperymentalne jest źródłem WSH, tak więc jeżeli osoby badane, będą poddawane takiemu badaniu, powinny już nie brać udziału w następnych badaniach.

2.Niby-eksperyment

Badanie to wymaga dwu równoważnych grup osób badanych wylosowanych z tej samej populacji. Grupę A poddaje się działaniu eksperymentalnemu, natomiast grupę B prosi się, aby wyobraziła sobie, że jest osobą poddaną badaniom właściwym. W tym celu zapoznaje się je ze scenariuszem badania, z aparaturą i narzędziami pomiarowymi. Udziela się im także tych samych instrukcji co osobą z grupy A. Prosi się osoby z grupy B aby udzielały odpowiedzi na pytania testowe w taki sposób, w jaki wyobrażają sobie, iż osoby badane będą odpowiadały. Badacz może porównać rezultaty badania z obu grup. Samo wykrycie zbieżności nie jest jednak podstawą do odrzucenia badania. Ale jest podstawą do stwierdzenia, iż osoby z grupy A domyśliły się celu badania.

3.Symulacja eksperymentalna

Prosi się osoby badane, aby symulowały oddziaływanie zmiennych. Badacze tym razem nie zdają sobie sprawy z tego, czy pracują z jedną czy z drugą grupą. Osoby symulujące powinny być o tym poinformowane. Taki schemat działania umożliwia oddzielenie stronniczości badacza od efektu WSH. To w jakim stopniu osoby symulujące kopiują zachowanie się rzeczywistych badanych, jest wskaźnikiem udziału WSH w determinowaniu zachowania osób badanych. Jedynie zarejestrowanie różnic w zachowaniu się osób badanych i osób symulujących może nas upewnić, że zmienne WSH nie miały istotnego wpływu na zmienną zależną.

Rola instrukcji maskujących cel eksperymentu („decepcja”)

Badacze starają się ukryć przed osobami badanymi prawdziwy cel eksperymentu. Psychologowie posługują się w tym celu tzw. instrukcjami maskującymi (deception - oszukiwanie, podstęp, szachrajstwo). Używają do tego np. historyjek fasadowych, które mają na celu zwiększenie realizmu psychologicznego, poprzez stworzenie sytuacji, w której badany może zachowywać się w sposób naturalny, gdyż nie wie, jaki właściwie aspekt jego zachowania jest przedmiotem badania, nie jest zahamowany w swych reakcjach. Niestety, oprócz ograniczeń etycznych, metoda ta ma ograniczenia metodologiczne. Żaden badacz nie będzie mógł znaleźć badanych „nieskażonych”, którzy na dodatek, powinni być tak naiwni, że uwierzą w to wszystko, co im psycholog-eksperymentator powie. Dodatkowo, zachowanie osób badanych może być modyfikowane przez lęk przed oceną. Tak więc osoby badane, nie ufają eksperymentatorowi i z reguły same chcą odkryć prawdziwy cel eksperymentu. Badany więc kieruje się własną interpretacją celu badania, w którym bierze udział, co wprowadza dodatkowe źródło zmienności zmiennej zależnej (dodatkową wariancję cząstkową Y).

Psychologowie od dawna posługują się instrukcjami maskującymi by ukryć prawdziwy cel eksperymentu przed badanymi. Pozwala to czasem na osiągniecie zaskakujących wyników, które nie byłyby możliwe bez tego. Z pewnymi wyjątkami uznawane jest to za nieetyczne. Co więcej można też wysunąć zarzuty na tle metodologicznym. Nierealistyczne jest przyjęcie założenia, że osoba badana jest łatwowierna i postrzega sytuację badawczą tak jak to założył sobie eksperymentator. Prowadzi to do, zakłócającej wyniki, "gry" w zgadywanie "co badacz miał na myśli".

• 7. i 8. Czynniki blokujące wystąpienie efektu oczekiwań interpersonalnych badacza; oczekiwania interpersonalne, a lęk przed oceną.

Czynniki blokujące OIB

-obiektywne (fizjologiczne, społeczno-demograficzne, wyniki testowe)

-wstępne kontakty z pacjentem lub uprzednie doświadczenie

-charakter badacza (postawy, przekonania, wartości, wiedza) Badaczy o niskim OIB cechują: nonkonformizm, niezależność od grupy, giętkość, bezpośredniość, opanowanie, ufność.

-jednoznaczne informacje o badanym

-elastyczny charakter oczekiwań

-wysoki stopień niepotwierdzenia oczekiwań

Oczekiwania interpersonalne a lęk przed oceną:

Może dochodzić do interakcji zmiennych: LPO i OIB. Zainteresowanie osoby badanej tym, czy badacz będzie ją oceniał jako „normalną” bądź „nienormalną” może wywierać wpływ na sposób, w jaki będzie ona postrzegała jego preferencje i aspiracje co do wyniku badania. Badany nastawiony na odbiór wszelkich informacji, które mogą okazać się przydatne dla oceny stopnia zagrożenia własnego „ja” w danym badaniu, będzie jednocześnie wyłapywał znacznie więcej informacji (w postaci niewerbalnych komunikatów badacza) mówiących o preferencjach badacza co do rezultatów badania.

Powiązania można zaobserwować również między LPO a Oczekiwaniami Interpersonalnymi Osoby Badanej (OIOB). Status motywacyjny osoby badanej w połączeniu z samooceną tych elementów „ja”, które jej zdaniem oceniane są przez psychologa w trakcie badania empirycznego oraz dokonana przez nią ocena konsekwencji, jakie mogą z tego wyniknąć dla jej „osobistych interesów” wyzwala LPO. Im bardziej udział w badaniu będzie przymusowy, im bardziej psycholog będzie postrzegany jako źródło różnorodnych zagrożeń, tym bardziej wyzwolony LPO będzie blokował tendencję do grania roli „dobrej” osoby badanej.

LPO również można odnieść do badacza! Im gorzej ocenia on swoje kompetencje badawcze tym bardziej Lęk Przed Oceną wystawianą mu przez osobę badaną czyni go osobą podatną na OIOB. Formułowanie pod adresem badacza OIOB ma na celu przekonanie go do własnej, prywatnej wersji hipotezy badawczej. Jest to obrona osoby badanej, która powstaje z połączenia LPO i obrazu kompetencji i „życzliwości” badacza w oczach osoby badanej.

Koncepcja leku przed ocena (wg Rosenberga); dwie metody badania wpływu leku przed ocena na wyniki badania psychologicznego.

Lęk Przed Oceną (LPO) jest najważniejszą zmienną „podmiotową” pośredniczącą przy oddziaływaniu na zachowanie się osoby badanej w sytuacji badania psychologicznego takich zmiennych, jak: Wskazówki Sugerujące Hipotezę, Oczekiwania Interpersonalne Badacza, gotowość osoby badanej do współpracy z badaczem.

Badacz nawiązując kontakt z osobą badaną musi w swoim postępowaniu wziąć pod uwagę to, że spostrzega ona relację zachodzącą między nimi jako relacje niesymetryczną. To badacz ocenia, a osoba badana jest oceniana, a nie na odwrót. W tym kontakcie ulega zderzeniu koncepcja własnego „ja” (to jak osoba badana sama siebie spostrzega i jak chce żeby inni ją spostrzegali) z obrazem zdrowia psychicznego, poziomu intelektualnego, przystosowania społecznego, umiejętności funkcjonowania społecznego, który wyłania się z przeprowadzanego przez badacza badania. Gdy osoba badana musi wystawić się na ocenę badacza, to występuje w niej uczucie niepokoju. W zależności od natężenia LPO będzie blokował spontaniczne zachowanie się osób badanych. Warto pamiętać, że LPO nie jest dodatkową zmienną niezależną-zakłócającą, ale jest zmienną która w systematyczny sposób zniekształca reakcje badanego w eksperymencie.

Wyróżniamy dwie metody badania wpływu LPO:

1. Metoda powtórnego przeprowadzenia badania wg zmienionego scenariusza

Zmiany wprowadzone do scenariusza mają na celu wyeliminowanie tych elementów procedury badawczej, które mogą być hipotetycznymi czynnikami wywołującymi u badanych LPO. Jeżeli ponowne badanie prowadzi do takich samych wniosków, prawdopodobne jest, iż w badaniach tych nie wystąpiło LPO.

2. Metoda manipulowania pobudzeniem emocjonalnym

Do badania wprowadza się grupy którym podaje się specjalnie wskazówki wywołujące LPO. Np. podaje się, w jaki sposób odpowiadają osoby dojrzałe psychiczne, udzielając przeciwstawnych informacji w różnych grupach. Trzecia grupa badawcza to grupa kontrolna, która otrzymuje krótki, neutralny komunikat - bez celowego wprowadzania zmiennych: LPO i WSH.

• Czynniki wyzwalające lek przed ocena; omówienie instrukcji wywołujących i obniżających lęk przed ocena.

Do czynników wyzwalających LPO należą:

1.Nie rozdzielenie funkcji badacza, który planuje i organizuje badanie od badacza, który przeprowadza badanie i zbiera wyniki. Chodzi o to, aby osoba zbierająca dane, nie interpretowała ich.

2.Poziom zmiennej „aprobata społeczna” - jeżeli instrukcje sugerują, iż jakieś zachowanie uzyska pozytywną ocenę, przy czym zachowanie to jest sprzeczne z przyjętymi normami społecznymi, to należy się spodziewać, że osoby z wysokim poziomem zmiennej aprobata społeczna zaakceptują zachowanie propagowane w instrukcji, a osoby z niskim poziomem tej zmiennej będą postępowały zgodnie z normami.

3.Informacje zwrotne powodują zmianę zachowania wzbudzając LPO w momentach nie aprobowanego zachowania.

4.Wysiłek - im mniejszy wysiłek musi osoba badana włożyć w aprobowane w instrukcji działanie, tym bardziej ta osoba będzie skłonna je wykonywać.

5.Badacz spostrzegany jako osoba mająca władzę (profesor-student), kontrolujący dostęp do jakiegoś celu, łatwiej skłoni osobę badaną, aby zachowywała się zgodnie z instrukcją - zwłaszcza gdy osoba badana nie zdaje sobie sprawy z innych źródeł LPO.

6.Jasne sformułowanie instrukcji wpłynie na zachowanie zgodne z instrukcją, gdy wymagamy od badanych aby postępowali w sposób dotychczas nie praktykowany albo niezgodny z przyjętymi normami.

7.Badacze postrzegani jako osoby surowe, nie ujawniające swoich zamiarów i zarazem „wścibskie”, mogą wywołać w badanych zachowania „oporne”.

8.Wysoki poziom LPO sprzyja wystąpieniu OIB, a wyeliminowanie LPO blokuje wystąpienie OIB.

9.LPO jest silniejszym niż WSH regulatorem zachowania osoby badanej; gotowość osoby badanej do współpracy jest wtórna w stosunku do poszukiwania potwierdzenia u badacza tego, że jest ona „normalna”; osoba badana nie będzie współpracować z badaczem jeśli uzna, że może to zaszkodzić jej „reputacji”.

---