FILOZOFIA PRAWA
Wykład 1. 8.10.2008 r.
Modelowo wyróżnić można trzy wzorce uprawiania ogólnej refleksji nad prawem:
Model filozofii prawa
Model jurysprudencji ogólnej/ generalnej
Model teorii prawa
Ad 1. Model filozofii prawa: - to filozoficzne przeciwstawione naukowym, a zwłaszcza prawniczym ogólne rozważania nad istotą prawa, jego celem, sensem, wartością.
- Pierwociny myśli filozoficzno- prawnej znajdujemy w filozofii starożytnej, a zwłaszcza w koncepcjach prawa natury. Dla tego modelu istotne jest przeciwstawienie badania filozoficznego badaniu naukowemu. Filozofia prawa z założenia nie ma być nauką. Przedmiotem filozofii prawa nie są zatem w tym ujęciu rzeczywiste systemy prawne, ale istota prawa utożsamiana często z jego celem czy wartością pojmowaną w sposób zabsolutyzowany.
Szczególną wersją filozofi prawa są koncepcje prawa natury. Zwolennicy tak pojmowanej f. p. zakładają często przeciwstawienie empirycznego poznania naukowego i pozanaukowego poznania filozoficznego.
Ad 2. Model jurysprudencji ogólnej/generalnej:
Wywodzi się ze starożytności (Rzym), a rozwinął się w angloamerykańskiej refleksji
prawniczej XIX wieku. Model ten jest ogólną refleksją nad podstawową aparaturą pojęciową,
wspólną dla różnych gałęzi prawa i dla różnych działów szczegółowych nauk prawnych;
wstęp naukowych pojęć prawnych (dawniej);
Ad 3. Model teorii prawa: - uporządkowane twierdzenia o prawie; Związany z pozytywizmem filozoficznym sprowadzał się do programu uprawiania ogólnej refleksji nad prawem jako nauki ze wszystkimi rygorami metodologicznym (empiryczna wolna od wartościowania); Empiryczna nauka o prawie; Twórcą tego modelu jest Leon Petrażycki. Pozytywistyczny model t. p. poddany został ostrej krytyce ze względu na uproszczoną wizję filozofii, którą zakładał.
Wykład 2. 15.10.2008 r.
Koncepcja prawa natury jako typ poglądów na prawo. Jako typ poglądów na prawo koncepcje prawno- naturalne charakteryzują się przyjęciem następujących tez:
Istnieją normy prawne, a co najmniej normy powszechnie obowiązujące, które nie pochodzą od państwa. Źródłem i uzasadnieniem obowiązywania tych norm może być:
Bóg (koncepcje religijne),
Natura świata (to się nie wyklucza, bo można powiedzieć, że bóg stworzył świat tak, że z natury świata wynikają pewne normy, ale dzięki temu rozgraniczeniu jedni mogą powiedzieć, że ponieważ boga nie ma to wynika to prawo tylko z natury- koncepcja laicka.),
Natura człowieka jako jednostki ( w szczególności jego rozum, jego godność, jego dążenia i pragnienia). Według Kanta tylko rozum może być źródłem prawa natury, żaden bóg, ponieważ gdyby prawo natury pochodziło od boga to prawo to byłoby przymusem, a prawo natury jest przestrzegane dla tego, że istnieje- mocą oczywistości, a nie z powodu żadnego przymusu.
Natura społeczeństwa- normy prawa naturalnego wynikają i dotyczą głównie postępowania między ludźmi.
Wartość absolutna
Zgoda powszechna- Ta koncepcja jest rozwinięciem koncepcji wartości absolutnej. W wyniku ostrej krytyki wszelkich wartości i pojęć absolutnych zwolennicy tej koncepcji zaczęli się wycofywać i twierdzić, że chodzi nie tyle o to, że dana wartość czy idea jest sama z siebie absolutna ile, o to, że wszyscy zgadzają się, co do jej wagi i przez to można ją uznać za obowiązującą. Jednakże w takim wypadku przestają wynikać prawa natury ze źródeł absolutnych, a zaczynają się jawić jako wyrosłe ze źródeł arbitralnych.
Źródłem poznania prawa naturalnego może być(według różnych koncepcji):
Objawienie (np. przekazanie zespołu przykazań Mahometowi przez boga w formie Koranu)
Rozum- źródłem prawa natury może być bóg, ale poznajemy to prawo jedynie przez rozum
Poznanie Empiryczne- poznajemy jedynie świat materialny/rzeczywisty i na podstawie doznań empirycznych wyciągamy pewne prawidłowości jak powinien wyglądać świat (zmysły).
Opis rzeczywistości materialnej bądź jakiejś idealnej
Intuicja- poznajemy to prawo naturalne, bo tak czujemy intuicyjne
2) Nie każda norma pochodząca od państwa jest norma prawną. (nie wszystko co pochodzi od państwa jest prawem- zupełnie inaczej niż pozytywiści).
Aby norma pochodząca od państwa była normą prawną, czy obowiązywała prawnie musi ona ponadto spełniać określone warunki, w szczególności pozostawać w określonym stosunku do prawa naturalnego. Tradycyjnie ujmowano to w ten sposób, że prawo pochodzące od państwa jest rzeczywiście prawem tylko wtedy, gdy nie jest niezgodne z prawem naturalnym.
Nakazy państwowe niezgodne z prawem naturalnym nie obowiązują prawnie czy po prostu przestają być prawem. Prawo stanowione przez państwo obowiązuje tylko wtedy, gdy jest zgodne z prawem natury. Są subtelne różnice w teoriach dotyczących tego czy prawu stanowionemu można się przeciwstawić. Większość stwierdzała, że można bo nie wiąże ono nas w sumieniu. Prawo naturalne staje się w tym ujęciu kryterium obowiązywania prawa pozytywnego. To jest tradycyjne podejście, czyli prawo pochodzące od państwa obowiązuje, jeśli jest zgodne z prawem natury. Nurty pozytywistyczne mówiły zaś, że to nie chodzi o to, że nie obowiązuje tylko o to, że prawo naturalne to taki ideał, do którego należy dążyć, ale nawet, gdy się nie zbliża do niego pozostaje prawem. W innych wersjach prawo naturalne stanowi ideał, do którego ma dążyć prawo pozytywne.
Cechy prawa naturalnego:
Powszechność- rozumiana dwojako:
- w tym sensie, że obowiązują zawsze i wszędzie nawet jeśli ustawodawca zabronił czegoś to i tak to obowiązuje (powszechność obowiązywania).
- w drugim ujęciu normy prawa naturalnego znajdują zastosowanie w każdej sytuacji (powszechnie znajdują zastosowanie). Normy prawa naturalnego powszechnie obowiązują i powszechnie znajdują zastosowanie dla tego mówimy o ich powszechności w sensie dwojakim.
Obiektywność- normy prawa naturalnego są niezależne od czyjejkolwiek woli i wiedzy. To nie jest tak, że jeżeli przyjmujemy, że bóg istnieje (odrzucamy koncepcję laicką prawa naturalnego) to normy prawa naturalnego zależą koniecznie od boga.
Niezmienność- generalnie normy prawa naturalnego traktowane są jako niezmienne, wieczne. Już święty Tomasz jednak stwierdził, że co prawda normy prawa naturalnego są niezmienne, ale ludzkie poznanie tego prawa może zmieniać się z czasem wraz z głębszym poznaniem prawa naturalnego. Czyli prawo naturalne jest niezmienne, chociaż zmienne może być jego poznanie.
Ogólność- prawo naturalne ma charakter ogólny. Możliwe, że lepszy byłby termin ogólnikowość. Można to uznać za wadę mimo, że jest to immanentna cecha, ponieważ rzadko kiedy jest tak, żeby z prawa naturalnego tak od razu na pierwszy rzut oka wynikało jak należy postępować. Podstawową zasadą prawa natury jest zasada czyń dobra a unikaj zła. To jak mamy postępować w konkretnej sytuacji, w której jest znacznie bardziej złożone ustalenie tego, co jest dobre a co złe. Chodzi o to, że normy prawa naturalnego nie dają gotowych recept jak postępować w każdej sytuacji. Relacja w tym aspekcie prawa naturalnego do prawa pozytywnego (lex humana). Chodzi o to, że tu jest jakby uzasadnienie prawno- naturalne istnienia prawa ludzkiego. Ponieważ prawo naturalne jest takie ogólnikowe to żeby dokładnie wiedzieć jak postąpić w danej sytuacji to należy to prawo przeżuć. Z tego prawa nic dokładnego nie wynika. Dla tego człowiek potrzebuje praw, które wprowadzałyby sztywne, konkretne ramy zasadny konkretyzujące prawo naturalne. Lex humana- prawo ludzkie ma być konkretyzacją prawa naturalnego. Takim schematem postępowania.
Typy koncepcji prawno- naturalnych:
Religijne
Laickie
Filozoficzno- prawne, czyli traktujące prawo naturalne jako normy prawne
Etyczne- traktujące prawo naturalne jako bezwzględnie wiążące normy moralne
Statyczne- prawo naturalne o nie zmiennej treści
Dynamiczne- koncepcje prawa naturalnego o zmiennej treści
Materialne- dotyczą treści prawa
Proceduralne- dotyczą procedury
Historyczne nurty prawa natury:
Pierwszym nurtem prawa natury był nurt określany jako kosmologiczno- racjonalistyczny. Nurt ten rozwinął się w starożytności zwłaszcza w ramach filozofii stoickiej.
Filozofia stoicka to był taki długotrwały trend filozoficzny. Zaczął się gdzieś w trzecim wieku przed naszą erą założyciel- Zenon z Kition stara stoja; potem była średnia stoja- Chryzyp; późna czyli nowa stoja- Marek Aureliusz.
W tym ujęciu prawo natury to zespół prawidłowości rządzących wszechświatem, czyli kosmosem i człowiekiem jako elementem wszechświata. To są prawa rządzące wszechświatem i człowiekiem.
W nurcie tym występowała skłonność do utożsamiania prawa naturalnego z prawidłowościami natury pojmowanymi przyrodniczo. Np. prawo grawitacji jest to prawo natury, ale nie prawo naturalne, której jest bardziej obowiązkiem moralnym niż prawidłowością fizyczną (dwa ciała się przyciągają). Czyli były tworzone w oparciu o prawa natury wywodzące się z fizyki czy nawet biologii. Ale było pewne, ale bo za tym kryła się inna wizja świata. Z jednej strony było takie utożsamienie prawa natury z prawidłowościami przyrodniczymi, ale dzisiaj mamy tak- człowiek jako istota racjonalna obdarzona świadomością (ta wizja zaczyna się burzyć, bo to była wizja XIX wieku) i świat, który jest bezduszny, jest rzeczą, maszyną. Czyli mamy podział między podmiot i świat jako przedmiot. Świat był postrzegany jako przesiąknięty obecnością rozumu.
Takie ujęcie prawa natury zakładało racjonalność wszechświata, stąd prawa natury jako prawidłowości rządzące wszechświatem były racjonalne jak refleks racjonalności bytu. Były przy tym poznawalne za pomocą rozumu. Z jednej strony było to prymitywne utożsamienie prawa naturalnego z prawidłowościami rządzącymi wszechświatem, ale te prawidłowości były mądre. Mędrcem u stoików był ten, kto to pojmował i nie walczył z tym. Stoicy nie mieli jeszcze rozwiniętej aparatury pojęciowej, więc stopień precyzji ich rozważań był dość niski.
Psychologiczno- woluntarystyczna szkoła prawa natury.
Jak nazwa mówi pochodzić będą podstawy tej szkoły z czyjejś psychiki i woluntas (łac. wola) czyli z czyjejś woli. Schyłek starożytności i pierwsza część średniowiecza. Najbardziej znanym reprezentantem jest święty Augustyn. Był biskupem z Ippony. Urodził się w mieście Tagast. Był synem urzędnika rzymskiego w dość niespokojnej prowincji. Był bardzo zdolny. Jedzie do Rzymu, Mediolanu, potem chce pobierać nauki u świętego Hieronima- chce być retorem. Później został w Rzymie został biskupem, poczym wrócił do Ippony. Następnie dochodzi do najazdu Hunów i on w takich czasach był biskupem. Zdało mu się później że słyszał głos, który powiedział mu „masz czytaj”. Mówi się o nim, że był najbardziej ludzkim ze wszystkich świętych. Miał bardzo burzliwe dzieciństwo i życie, był targany sprzecznościami. Miał żonę i dziecko również zdolnego syna. Napisał kilka prac naukowych największą były „confessiones”, czyli wyznania. Są one do dzisiaj uznawane za niesłychanie doniosłe dzieło.
Koncepcja prawa natury według niego: - Jako filozof widział jedno- ogromną przepaść między bogiem, a światem i wszechmoc boga. Nie tylko stworzył on świat ale też podtrzymuje go w swoim istnieniu
Prawo natury:- prawo natury to zespół nakazów boga skierowanych do ludzi ku ich zbawieniu. Charakterystyczna jest całkowita zależność prawa natury od woli boga. Mogło by być inne gdyby bóg tak chciał. Np. gdyby bóg chciał to zabijanie byłoby rzeczą dobrą. Pierwotna wola boga, a wtórne dobro. Jest to jeden z centralnych problemów, który dzielił filozofię średniowieczną- czy bóg może chcieć czegoś złego. (Dekretalizm:- Duskott) uznawał moralny charakter prawa natury. Prawo natury istnieje bowiem i jest dane do poznania za pomocą objawienia
Klasyczna szkoła prawa natury: Tomizm: Święty Tomasz pochodził z królestwa Neapolu, z arystokratycznej rodziny z Akwinu. Jako młody chłopak zapisał się do dominikanów (uznaje się, że dominikanie to zawsze byli „ci mądrzy”). Mieli jako zakon za zadanie krzewienie ewangelii i wiedzy. To był taki zakon najbardziej będący najbardziej w kontakcie z religią. Wtedy był to zakon jeszcze bardzo młody bo święty Dominik był zaledwie o jedno pokolenie wcześniej przed Tomaszem. Nauczycielem świętego Tomasza był święty Albert Wielki. Więc byli oni można powiedzieć kontestatorscy. Nawet zdarzyło się że święty Tomasz klątwą został obłożony. Poszedł na studia najpierw chyba w Rzymie potem w Paryżu i tam zaczyna nauczać i pisać no i głosić swoje poglądy. To jest XIII wiek (rok 1227) zostaje obłożony klątwą przez arcybiskupa Paryża za głoszone poglądy na uczelni i poza nią. Jedzie przez to do papieża tłumaczyć się ze swoich teorii żeby pokazać, że nie jest wcale żadnym heretykiem. W czasie podróży do papieża umiera. Napisał przede wszystkim „Summa teologiae” (ogromne dzieło w nim część dziewięćdziesiąta dotyczy prawa lege- tam jest jego koncepcja prawa natury) i summa przeciw poganom.
Święty Tomasz wychodzi z najogólniejszej definicji prawa jako zespołu reguł rozumu praktycznego ustanowionych dla dobra danej społeczności przez uprawnioną władzę i promulgowanych( czyli można by dzisiaj powiedzieć ogłoszonych- od pormulgatio). Odtąd pod najogólniejszą definicję podpada każde prawo zarówno stanowione przez boga dla całego wszechświata jak i stanowione przez władcę ludzkiego dla społeczności, którą rządzi. Jest to dość banalna, ogólnikowa definicja. (Prawo to zespół reguł rozumu praktycznego ustanowionych przez uprawnioną władzę dla dobra społeczności. Uprawnionym do stanowienia dla wszystkich jest tylko bóg natomiast jedynie dla swoich poddanych ze swojego królestwa lub księstwa- król lub książę).
Punktem wyjścia dla Tomasza koncepcji prawa naturalnego jest pojęcie prawa wiecznego.
Wykład 3. 22.10.2008 r.
Punktem wyjścia jest pojęcie prawa wiecznego. Jest to prawo wieczne- lex aeterna. Boski plan zbawienia wszechświata. Jest to boski plan, który utożsamia święty Tomasz z prawem naturalnym w ujęciu świętego Augustyna. Dotyczy wszechświata jako całości i każdego jego elementu. To jest niemalże to samo, co święty Augustyn nazywał prawem naturalnym. Lex aeterna obejmuje także uregulowania dotyczące ludzi, ale nie tylko- zwierząt też. Jest to plan, którym kieruje się Bóg prowadząc wszechświat do zbawienia.
Co to jest prawo naturalne:
Święty Tomasz buduje pewną hierarchę prawa według zasady partycypacji. Każde prawo niższego rzędu musi uczestniczyć w prawie wyższego rzędu.
Prawem naturalnym- jest ta część prawa wiecznego, która:
po pierwsze dotyczy człowieka,
jest mu dana do poznania za pomocą rozumu
Prawem naturalnym jest to, co człowiek poznaje rozumem. Objawienie uzupełnia rozum a nie go zastępuje. Tu różni się ze świętym Tomaszem, który uważał, że to objawienie jest źródłem naczelnym prawa naturalnego.
Źródłem poznania prawa naturalnego jest rozum, a nie objawienie. Prawo naturalne może człowiek poznać, ponieważ bóg tak człowieka skonstruował. (W odróżnieniu od Tomasza, który twierdził, że człowiek jest za tępy, żeby sam prawo naturalne poznać samemu).
Cechy prawa naturalnego według świętego Tomasza:
1) prawo naturalne jest zespołem reguł czy norm
reguły te mają charakter powszechny
poznawalne są za pomocą rozumu praktycznego
obiektywne
stałe, niezmienne
habitualne- jest manifestacją naturalnych ludzkich skłonności. Cecha wyróżniająca prawo naturalne według świętego Tomasza.
System prawa naturalnego według świętego Tomasza:
Na czele systemu prawa naturalnego stoi pierwsza zasada powszechna: „dobro należy czynić a zła unikać”- „bonum est faciendum, male vitantum”.
Drugą warstwę stanowią tak zwane principia communia- zasady powszechne wyznaczające ogólne powinności w różnych sferach działalności człowieka. Np. w relacji do boga- należy kochać boga z całego serca.
Na najniższym poziomie są tak zwane wnioski właściwe- Conclusiones propriae. Człowiek jako twór natury ma naturalne skłonności do poznania boga i prawdy o nim; Do zachowania i dalszego przekazywania życia.
Prawo naturalne jest niezmienne, co do pierwszej naczelnej zasady i co do tych zasad pierwszych powszechnych. W pozostałym zakresie podlega pewnym zmianom. Mogą one dotyczyć lepszego poznania nakazów naturalnych, a mogą dotyczyć uzupełnienia czy zmiany szczegółowych wniosków.
Prawo naturalne a prawo pozytywne:- Inne rodzaje prawa musza pozostawać wobec prawa naturalnego w relacji partycypacji w szczególności treściowej zgodności. Prawo ustanowione dla ludzi przez ludzi musi być zgodne z regułami prawno-naturalnymi. Nie może naruszać reguł prawa natury.
Kiedy możemy nie słuchać prawa świeckiego? Władca nakazuje cos złego, ale czy mamy się zbuntować- Tomasz uważał, że należy stwierdzić czy z buntu wyniknie więcej zła. Czy będzie on gorszym wyjściem czy powinno się słuchać prawa ustanowionego przez władcę.
Oświeceniowa koncepcja prawa natury.
XVI i XVII wiek. Zaczyna się od Grocjusza, później Spinoza, Puffendorf, Christian Wolf aż po wiek XIX. Kant czy Hegel.
Skupimy się na szkole klasycznej, czyli wiek XVI i XVII
Podstawą tego ruchu było ujęcie prawa natury nie jako reguł, ale jako zespołu uprawnień. To nie jest prawo przedmiotowe, a prawo podmiotowe.
Deizm- Niezależność prawa naturalnego od uznania czy bóg istnieje i niezależność od jego woli. U świetego Augustyna bóg utrzymywał cały świat w isnieniu a tutaj bóg nie ingeruje w nasz świat.
Racjonalizm- prawo naturalne wywodzi się z rozumu. (Nawiązanie do świętego Tomasza, ale prawo nie pochodziło od boga) źródłem norm naturalnych jest współżycie społeczne i naturalny instynkt społeczny. Apetitus socjietatis.
Kodyfikacjonizm - dążenie do kodyfikacji i postrzeganie ustawodawstwa jako gwaranta naturalnych praw.
Benedykt Spinoza.
Powszechna deklaracja praw człowieka. Prawo natury zostaje wtedy oficjalnie ogłoszone- prawo stanowione ma je chronić.
Postrzeganie ustawodawstwa jako gwaranta naturalnych praw.
Wykład 4. 5.11.2008 r.
Istotnymi koncepcjami prawno naturalnymi są:
koncepcja prawa rozumowego Johna Finnisa
oraz tzw. proceduralne prawo natury Lona Lewisa Fullera.
John Finnis (anglik urodzony w Rodezji) uważa siebie za kontynuatora św. Tomasza. Nie jest to do końca prawdą, ponieważ nie ma w jego rozważaniach głębi, która u Tomasza występuje.
Ad.1. JOHN FINNIS
Finnis deklaruje się jako tomista, ale nie przyjmuje w punkcie wyjścia antologii i epistemologii Tomizmu.
Punktem wyjścia Finnisa jest poznanie zdroworozsądkowe, które traktuje jako oczywiste. Zdaniem Finnisa rozum praktyczny bezspornie mówi nam, że istotnymi wartościami ludzkiej egzystencji są:
- życie,
- wiedza,
- zabawa,
- przeżycie estetyczne,
- towarzyskość,
- praktyczna rozumność,
- religia.
Inne wartości są kombinacją wskazanych wyżej.
Charakteryzują powyższe wartości wskazuje, że dążenie do ochrony i rozwoju życia obecne jest w każdej kulturze, przy czym pojmuje je szeroko, jako życie na określonym poziomie, także w aspekcie pozamaterialnym (obejmuje jakość życia, przekazywanie życia i wychowanie).
Wiedza: stanowi wartość samą przez się.
Zabawa: człowiek żyje tylko jeżeli z natury potrafi się bawić.
Towarzyskość ujmuje jako wartość spokoju i harmonii przejawiająca się najsilniej w przyjaźni.
Religie ujmuje szeroko jako dążenie do tego, co wykracza poza ludzkie poznanie. Dążenie do transcendentalnego.
Na bazie tych wartości Finis konstruuje katalog zasad, którymi człowiek powinien się kierować w swoim zachowaniu. Zasady te mają częściowo charakter metodologiczny, a częściowo aksjologiczny.
Rozum praktyczny dyktuje bowiem człowiekowi zasady logiki:
Zasada racji dostatecznej- wymagająca by nie przyjmować żadnych twierdzeń za prawdziwe bez należytego uzasadnienia,
Zasada redukcjonizmu metodologicznego- powinna prowadzić uzasadnienie od części do całości,
Zasada realizmu epistemologicznego- nakazuje zakładać, że świat poznawany jest identyczny z rzeczywistym (człowiek jest w stanie poznać rzeczywistość taką, jaka jest).
Rozum dyktuje zasadę podporządkowania się wartościom, w szczególności pokoju z bogiem, to znaczy, jeżeli rozum mi mówi, że te stany są wartościami to rozum mi mówi, że mam je szanować.
Finnis akceptuje/akcentuje(?) znaczną cześć tez pozytywizmu w szczególności tezę Davida Hume'a a rozdziale bytu i społeczności.
Swojej filozofii prawa nie opiera na wyraźnych założeniach ogólno-filozoficznych i akceptuje autonomię moralną prawa pozytywnego w tym sensie, że prawo pozytywne nie realizujące wskazanych wartości pozostaje prawem. Realizacja tych wartości jest tylko celem, do którego ma dążyć prawo.
Ad.2. LON LOUIS FULLER
- amerykański prawnik
Podstawowa praca „Moralność prawa”, w której zawarł on tzw. proceduralną wersję prawa natury.
Odmiennie niż inni przedstawiciele koncepcji prawno naturalnych, którzy nakładają na system prawny warunki treściowe, wskazał że każdy system prawny powinien spełniać określone warunki co do aspektu formalnego, struktury i sposobu ukształtowania.
Zdaniem Fullera prawo powinno spełniać następujące warunki:
Składać się z reguł ogólnych
Legitymować się jasnością
Nie zawierać sprzeczności
Nie działać wstecz
Nie nakazywać rzeczy niemożliwych
Być publikowane
Organy państwa powinny postępować praworządnie
Nie jest jasne u Fullera czy każdy system prawny musi spełniać wskazane postulaty, czy dążyć do ich jak najpełniejszej realizacji. Nie jest również jasne czy przestrzeganie wskazanych wymogów proceduralnych samo przez się powoduje, że prawo jest dobre, czy rozstrzygnie o tym, że prawo jest dobre bądź nie zależy od jego treści. Tyle, że przestrzeganie wymogów proceduralnych sprzyjać będzie temu, że prawo jest dobre. W rezultacie pojęcie systemu prawnego staje się stopniowalne.
Koncepcje pozytywistyczne- termin pozytywizm ujmować możemy w dwóch znaczeniach:
1. Dla oznaczenia typu poglądów na prawo.
2. Dla oznaczenia kierunku w prawoznawstwie ukształtowanego w pierwszej połowie XIX wieku i dominującego do lat 70 XX wieku.
Pozytywiści to prawnicy którzy zajmują się praktyką (praktycznym zastosowaniem prawa),
Geneza pozytywizmu
Pozytywizm powstał w opozycji do: z jednej strony koncepcji prawno naturalnych, a z drugiej do tzw. niemieckiej szkoły historycznej.
W warstwie filozoficznej pozytywizm prawniczy nawiązuje do pozytywizmu filozoficznego (co do przedmiotu badania, ma być nim rzeczywistość, a nie jakieś ideały).
August Comte: pierwsza faza filozofii pozytywnej:
- Co do przedmiotu badania ma nim realna rzeczywistość
- Intersubiektywnej(empirycznej) kontrolowalności twierdzeń
- Wolność od wartościowania
W aspekcie ideologicznym pozytywizm może być postrzegany jako ideologiczne uzasadnienie państwa biurokratycznego.
Cechy pozytywizmu jako typu poglądów na prawo:
1) Prawnymi są jedynie normy pochodzące od państwa, i każde normy pochodzące od państwa (tzw. prawo pozytywne) (złe czy dobre- nieważne)
2) Prawem są normy zagrożone przymusem,
3) Normy prawne obowiązują nie ze względu na swoją treść, czy stosunek do innych norm, ale ze względu na określoną formę czy sposób ich powstania,
4) W konsekwencji prawo jest niezależne walidacyjnie (w aspekcie obowiązywania) od moralności. Obowiązuje choćby było złe moralnie. Taka postawa prowadzi do akceptacji woluntaryzmu władzy państwowej (czyli, że władza może wszystko).
Moralna ocenia prawa nie jest zadaniem prawoznawstwa.
Rolą prawa jest zapewnieni stanu bezpieczeństwa i stabilności, stąd system prawny musi być jasny i niezmienny.
Prawoznawstwo nie powinno podejmować refleksji aksjologicznej, ani socjotechnicznej. Przedmiotem badanie nauki prawa ma być wyłącznie samo prawo, a nie stosunek prawa do wartości, czy do rzeczywistości społecznej. Właściwą metoda badania prawa jest tzw. metoda formalno- dogmatyczna sprowadzająca się do ograniczenia się do analizy tekstu prawnego wyłącznie w aspekcie językowym. Prowadziło to do rozwoju analiz językowych w szczególności w postaci tzw. jurysprudencji pojęciowej (Begriffsiurisprudenz).
Pozytywizm przyjmował wizję wykładni i stosowania prawa jako czynności poznawczych- nietwórczych, albo rytmicznych (w zeszycie: algometrycznych) czy mechanicznych i wolnych od wartościowania.
Pozytywizm charakteryzował się swoistym uzasadnieniem obowiązku posłuchu wobec prawa. Wywodził go z zagrożenia sankcją. Pozytywiści uzasadniając obowiązek posłuchu wobec prawa odwoływali się do wartości posłuchu czy ładu (pseudopozytywizm).
Wykład 5. 12.11.2008 r.
Pozytywizm jako nurt teoretyczno-prawny
Wykształcił się w połowie XIX wieku i dominował do połowy XX wieku.
Historycznie przeciwstawił się on koncepcjom prawa naturalnego oraz w Niemczech tzw. niemieckiej szkole historycznej.
Z punktu widzenia ideologicznego, światopoglądowego stanowił uzasadnienie kształtującego się wówczas kapitalizmu, w szczególności aparatu państwa.
Z punktu widzenia filozoficznego pozytywizm jako nurt filozoficzno prawny nawiązywał ale w wersji wyraźnie spłyconej, skróconej do idei pozytywizmu filozoficznego (czyli przede wszystkim Augusta Comte)
W ramach pozytywizmu wyróżnić można:
Nurt kontynentalny - w Niemczech Karl M. Bergbohm w tym francuska szkoła egzegezy
Nurt anglosaski - zwłaszcza John Austin
Rozwijały się one niezależnie. Wraz z rozwojem pozytywizmu w każdym z nurtów zaznaczały się dwie tendencje w zależności od przyjmowanej ontologii prawa i metodologii:
- Tendencja formalistyczna: ujmująca prawo jako wypowiedzi i analizująca i badająca jego formalną stronę (na kontynencie Ernst Roguin, anglosaski Wesley Hohfeld)
- Tendencja naturalistyczna ujmująca prawo jako fakty społeczne i badająca jego realną stronę. (na kontynencie Rudolf von Ihering, anglosaska John Gray)
Jedni kładli bardziej nacisk na formę a drudzy na treść.
Z tych tendencji wykształciły się następnie kolejne już przeciwstawne szkoły/kierunki filozoficzno prawne.
Za ojca pozytywizmu uważa się Johna Austina 1790- 1859. Protegowany Benthama.
Podstawowe dzieła to: Lectures of Jurisprudens, The Pronounce of Jurisprudens intermined.
Austin w sposób niewyszukany zawarł w swoich pracach podstawowe idee pozytywizmu. Stał co prawda jeszcze na stanowisku, że oprócz prawa formułowanego dla ludzi przez ludzi czyli „laws of Men” istnieje prawo formułowane dla ludzi przez boga „laws of God”, ale tylko to pierwsze uważał za prawo we właściwym znaczeniu.
Prawo ujmowane jako wyraz woli suwerena, którego scharakteryzował w sposób wysoce wyidealizowany. Ujmował go jako osobę (np. król) co, do której wszyscy poddani maja nawyk posłuchu a on nie ma posłuchu wobec nikogo. Stąd Austin władzę suwerena legitymował nawykiem posłuchu.
Prawo to według Austina rozkazy suwerena (tzw. imperatywna/rozkazowa teoria prawa). Cechą rozkazów suwerena jest ich ogólność. Specyficzną cechą prawa jest zabezpieczenie norm prawnych sankcją, rozumianą jako możliwość użycia przymusu. Ponieważ normą prawną jest wg. Austina tylko norma zabezpieczona sankcją, to nie uznawał on za prawo reguł prawa międzynarodowego publicznego, uważając je za, jak mówił, pozytywną moralność.
Pozytywizm kontynentalny był dość płytki i sprowadzał się do tzw. pozytywizmu ustawowego (Gesetzpositiwizmus).
Cechą swoistą Bergbohma było wręcz obsesyjne rugowanie z prawa jakichkolwiek wątków prawno- naturalnych. Jednakże Bergbhm przypisując nadrzędną wartość ustawie, jako wyrazu woli prawodawcy, narażał się na zarzut swoistego kryptonaturalizmu tzn. zarzut że uważał za wartość absolutną pewność i stałość prawa.
Oryginalne idee w nurcie naturalistycznym formułował Rudolf von Ihering. Stworzył on tzw. jurysprudencję interesów. Prawo było dla niego przede wszystkim wyrazem i środkiem godzenia interesów. Stąd rozbudował on rozważania badania nad funkcjonowaniem prawa.
Wybitnym pozytywistą był także Georg Jellinek znany przede wszystkim jako autor tak zwanej trójelementowej definicji państwa (państwo to ludność terytorium i władza zwierzchnia).
Koncepcja pozytywistyczna Herberta Harta. Twórca wyrafinowanego pozytywizmu. Podstawowa praca koncepcje prawa.
Podstawowym wyjściem koncepcji Harta była tzw. filozofia języka potocznego, którego główne założenia sformułował John Langshaw Austin, był on filozofem. (Punktem wyjścia jest język subtelna i delikatna analiza językowa).
Hart analizował pojęcie prawa. Z punktu widzenia prawa wyjściem teorii Harta była krytyka koncepcji Johna Austina jako nadmiernie uproszczonej. Hart uważał, że w ujęciu Austina nie sposób odróżnić prawa od rozkazów bandyty. Żeby odróżnienie to dostrzec Hart wprowadził rozróżnienie na koncepcję tzw. wewnętrznego i zewnętrznego punktu widzenia na prawo.
Wewnętrzny punkt widzenia na prawo polega na patrzeniu na nie, jako na coś wiąrzącego od wewnątrz na gruncie akceptowanych wartości.
Punkt widzenia zewnętrzny polega na widzeniu w regułach prawnych jedynie pewnych powtarzalnych prawidłowości. Można powiedzieć, że wewnętrzny punkt widzenia właściwy do patrzenia na prawo polega na dostrzeżeniu koniecznej akceptacji prawa.
Centralną tezą Harta było to, że prawo wbrew temu co twierdził John Austin, nie składa się tylko z nakazów i zakazów.
Reguły formułujące nakazy i zakazy nazywał Hart regułami pierwotnymi (primary rules). Obok nich koniecznym elementem każdego systemu prawnego są reguły wtórne (secondary rules). Prawo jak mówił Hart jest związkiem reguł pierwotnych i wtórnych.
Reguły wtórne charakteryzował Hart dość niejednorodnie. Najogólniej były to reguły, które niczego nie nakazywały anie nie zakazywały, ale przyznawały kompetencje w prawie wskazujące na sposoby dokonywania jakichś czynności w prawie i inne reguły dokonywania czynności konwencjonalnych doniosłych prawnie.
Wśród reguł wtórnych hart wyróżniał reguły:
- Uznania (rules of recognition) formułowała warunki, jakie muszą spełniać inne reguły, aby obowiązywać w systemie. Reguły konstytuujące źródła prawa systemu.
- Zmiany (rules of change) Stanowiły jak dokonywać zmian w prawie
- Rozsądzania (rules of adjudication) konstytuowały akty rozstrzygania, czy ktoś złamał jakąś regułę pierwotną.
System prawa składający się tylko z reguł pierwotnych byłby zdaniem Harta niefunkcjonalny.
Hart ujmował obowiązywanie reguł w systemie dwojako. Wszystkie inne reguły oprócz reguły uznania obowiązują wówczas, gdy spełnią warunki określone przez tą pierwszą.
Sama reguła uznania obowiązuje, a właściwie istnieje nie dlatego, że ktoś ją ustanowił, ale dlatego, że organy państwa, a zwłaszcza sądy faktycznie postępują tak, jak on przewiduje.
Hart skrytykował również koncepcję Austina personalnego prawodawcy, czyli suwerena. Suwerena jego zdaniem pojmować należy instytucjonalnie, a poszczególne osoby są tylko piastunami odpowiednich funkcji. Takie instytucjonalne ujęcie suwerena zapewnia ciągłość państwa i prawa, która byłaby nieosiągalna przy ujęciu personalnym.
Hart deklarował się zdecydowanie jako pozytywista w tym sensie, że prawem jest każdy system zbudowany z reguł pierwotnych i wtórnych, niezależnie od czyjejś oceny moralnej tego systemu.
Dostrzegał jednak, jak się wyrażał racjonalne jądro (jądro zdrowego rozsądku) w koncepcjach prawa natury.
Zdaniem Harta wartości maja co prawda charakter subiektywny, ale każdy system prawny zabezpieczać musi takie wartości jak ludzkie życie i zdrowie, poszanowanie własności, poszanowanie zawartych umów. Zniszczenie bowiem tych wartości prowadziłoby do rozpadu społeczeństwa. Są one przy tym jakoś związane z cechami przysługującymi każdemu człowiekowi.
Zaznaczyć należy, że idea Harta odróżnienia reguł pierwotnych i wtórnych znalazła prekursora w pracach polskiego teoretyka prawa Czesława Znamierowskiego. Znamierowski podobne idee, że w systemie prawnym wyróżnić trzeba normy imperatywne i konstrukcyjne zawarł w pracy opublikowanej w 1924 roku.
Ciekawą ideą Harta była tzw. otwarta tekstowość pojęć prawnych. Była to idea, że pojęcia prawne są z konieczności otwarte tekstowo co znaczy, że nigdy nie jesteśmy w stanie ich do końca doprecyzować, a życie będzie niosło coraz to nowe przykłady przedmiotów, o których nie sposób rozstrzygnąć czy pod dane pojęcie podpadają. Stąd zdaniem Harta sędzia rozstrzygający problemy stosowania prawa dysponuje tzw. władzą dyskrecjonalną i jeżeli nie znajdzie w prawie wyraźnej reguły dla danego przypadku może wyjść i wychodzi dla rozstrzygnięcia tego przypadku poza system prawny.
Prawniczy pozytywizm instytucjonalny:
Współcześnie myśl pozytywistyczna jest w pewnym odwrocie, ale ciekawą wersją współczesnego pozytywizmu jest tzw. prawniczy pozytywizm instytucjonalny autorstwa
D. Neil Mac Cormick oraz Ota Weinbergera.
PPI stanowi umiarkowaną wersję pozytywizmu, której autorzy starając się zachować podstawowe idee pozytywizmu, próbują bronić go przed najczęściej formułowanymi zarzutami.
W ujęciu PPI teza, że jedynym źródłem prawa jest akt woli prawodawcy nie musi prowadzić do aprobowania skrajnego woluntaryzmu decyzyjnego tzn. do tego, że prawem jest wszystko czego prawodawca chce. Wiele bowiem czynników faktycznych i ideologicznych ogranicza swobodę prawodawcy i kształtuje treść prawa.
Przyjęcie nonkognitywizmu aksjologicznego czyli poglądu, że oceny jedynie wyrażają czyjąś aprobatę lub dezaprobatę i nie są prawdziwe ani fałszywe, nie musi prowadzić do wyeliminowania z prawoznawstwa rozważań aksjologicznych. Maja one jednak charakter w istocie subiektywny tzn. odnoszone się do czyichś ocen bądź celowościowe. Coś jest dobre czy złe jako środek.
Prawo według PPI jest faktem instytucjonalnym- zbiorem reguł rozpoznanych w określonej relacji do wartości i człowieka w rzeczywistości społecznej.
Lata 70 XX wieku.
Wykład 6. 19.11.2008 r.
Z obecnych w pozytywizmie tendencji formalistycznej i naturalistycznej wyłoniły się dwa następne nurty filozoficzno prawne:
- normatywizm
- realizm
Ten pierwszy ujmował prawo jako zespół norm, czyli bytów jedynie językowych, ten drugi szukał desygnatu terminu prawo jakiejś tendencji empirycznej: społecznej (socjologizm), bądz psychologicznej (psychologizm).
NORMATYWIZM
Normatywizm jest skrajną wersją formalistycznego nurtu w pozytywizmie. Za jego twórcę i głównego przedstawiciela uznawany jest Hans Kelsen. [Austriacki Żyd, wykształcony w Wiedniu, wyemigrował do Szwajcarii, potem do USA, prof. Uniwersytety w Berkley]
Napisał: „Ogólna nauka o prawie państwowym”. (Adolf Merkl na nim opierał się częściowo Kelsen).
Program czystej teorii prawa.
Podstawy filozoficzno prawne stworzyła filozofia neopozytywizmu, jednakże znaleźć u niego można także wątki neokantowskie.
Punktem wyjścia Kelsena był oryginalny program metodologiczny tzw. czystej teorii prawa. Przyjmował on, że przedmiotem refleksji prawniczej może być tylko samo prawo samo przez się, a nie stosunek prawa do rzeczywistości społecznej, przeżyć psychicznych, wartości, czy celów politycznych.
Teoria prawa wg Kelsena powinna zajmować się wyłącznie samym prawem i to tylko w aspekcie formalnym, czyli strukturalnym- strukturą systemu prawnego i normy prawnej. Centralnymi zagadnieniami refleksji teoretyczno prawnej były dla Kelsena problemy systemu prawnego i problem normy prawnej w takiej właśnie kolejności.
Charakterystyka systemu prawnego wg Kelsena.
Kelsen zakłada odwrotną niż zwykle kolejność pojęciową. Najpierw charakteryzuje system prawny, a normę prawna ujmuje jako element systemu prawnego.
Kelsen jako pierwszy zwrócił uwagę na specyfikę powiązań między normami w systemie prawnym.
Wyróżnił modelowo systemy statyczne i systemy dynamiczne.
W systemie statycznym normy powiązane są treściowo. Na czele systemu znajduje się jakaś najogólniejsza norma lub zespół norm, z których wyprowadzane są normy bardziej szczegółowe. Związek pomiędzy tymi normami polega na tym, że normy niższego rzędu wywnioskowywane są z norm najwyższych przy przyjęciu określonych przesłanek entymematycznych. Przykładem jest system etyczny. Normy niższego rzędu są treściowym uszczegółowieniem norm wyższego rzędu.
W systemie dynamicznym norma naczelna nie wyznacza treści norm niższego rzędu, ale stanowi podstawę kompetencyjną dla norm niższego rzędu. Związek pomiędzy normami nie ma charakteru treściowego, lecz kompetencyjny. Normy wyższych rzędów jedynie legitymizują normy niższych rzędów- czyli upoważniają do wydawania, a dopiero normy niższego rzędu wyznaczają obowiązki do wykonania.
Kelsen twierdził, że powiązania między normami prawnymi mają charakter dynamiczny, czyli współcześnie mówiąc kompetencyjny. Dostrzegł powiązania kompetencyjne
Norma prawnaNormę prawną ujmował Kelsen jako normę wchodzącą w skład systemu prawnego. Kelsen ignorował normy sankcjonowane. Zajmował się normami sankcjonującymi. Specyfiką ujęcia normy Kelsena było postrzeganie jej przede wszystkim jako normy wyznaczającej sankcję ze strony organu państwa na określone zachowania obywateli, które same przez siebie były obowiązkowe. Czyli nie zabijaj bo norma cię ukarze. Eksponował normę sankcjonującą. Norma prawna w jego ujęciu to przede wszystkim norma upoważniająca państwo do wymierzenia sankcji i nakazująca domyślnie organowi państwa te sankcję wymierzyć.
Obowiązywanie normy sprowadzał Kelsen do ważnego ustanowienia na podstawie przyznanych kompetencji. Nie był istotny natomiast fakt czy norma jest prawnie skuteczna.
Koncepcja normy podstawowej. Ujmując system prawny jako system norm powiązanych dynamicznie, inaczej kompetencyjnie, Kelsen stawał przed pytaniem skąd biorą się kompetencje do wydania najwyższych norm systemu, w szczególności kompetencje do wydania norm konstytucyjnych.
Kelsen nie chcąc naruszyć czystości metodologicznej swojej teorii prawa przyjmował, że kompetencje do wydania konstytucji nadaje tzw. norma podstawowa (Grundnorm), ale charakteryzował ją bardzo mętnie. Norma podstawowa to jedynie norma hipotetyczna, której istnienie można jedynie przyjąć ze względów logicznych.
[(Prawo to jest system norm powiązanych dynamicznie, na których czele stoi norma podstawowa.)]
Wbrew swoim własnym postulatom metodologicznym Kelsen przyjmował, że system dynamiczny zwieńczony normą podstawową jest systemem prawnym wtedy tylko, gdy jako całość system ten jest generalnie efektywny społecznie, choć nie określał wymaganego stopnia efektywności.
Koncepcja państwa i podmiotów prawa:
Państwo - Oryginalne były idee Kelsena dotyczące prawniczego ujęcia państwa. Odmiennie niż zwykle, kiedy przyjmuje się, że prawo jest tworzone przez państwo Kelsen uważał, że w rozumieniu prawniczym państwo jest tworem prawa. Państwo jest konstruktem prawa jako podmiot, któremu w finalnie przypisuje się akty jego organów.
Podmioty prawa - Oryginalna była także jego koncepcja podmiotów prawnych. O ile standardowo przyjmuje się, ze z natury podmiotami prawa są ludzie (osoby fizyczne), a system prawny tworzyć może inne rodzaje podmiotów (np.osoby prawne), to Kelsen przyjmował, że osoba fizyczna jako podmiot prawa jest szczególnym przypadkiem osoby prawnej. Podmiotowość prawna osoby fizycznej nie przysługuje człowiekowi bowiem z natury, a jest mu nadana przez system prawny.
Wykład 7. 26.11.2008 r.
Koncepcje realistyczne
Są to koncepcje, które ujmują prawo nie jako zespół wyrażeń językowych, ale jako fakt czy zjawisko rzeczywiste, realne (psychiczne bądź społeczne).
W ramach koncepcji realistycznych wyróżniamy:
1) koncepcje psychologiczne - prawo jest zjawiskiem psychicznym,
2) socjologiczne - prawo jest faktem społecznym.
Psychologiczna teoria prawa
Psychologizmem teorii praw było stanowisko szukające realnego desygnatu nazwy praw, wsród zjawisk psychicznych. Takie ujęcie występowało np. w ramach realizmu skandynawskiego (Axel Hägestom).
Najbardziej rozbudowaną koncepcję psychologiczną przedstawił Leon Petrażycki.
Dzieła: „Wstęp do nauki polityki prawa”, „Teoria prawa i państwa”.
Punktem wyjścia Petrażyckiego w aspekcie filozoficznym był empiryzm. Filozofia prawa oddać miała realne zjawiska prawne. Za takie uważał przeżycia psychiczne. Stąd bazą teoretyczną dla rozważań teoretycznoprawnych mają być wg Petrażyckiego ustalenia psychologii.
Petrażycki odrzucał tradycyjny podział zjawisk psychicznych na:
przeżycia poznawcze (tylko pasywne),
uczuciowe (aktywne)
wolicjonalne (aktywne).
Obok przeżyć wyróżniał on przeżycia emocjonalne, czyli emocje. Ich specyfiką jest to, że odmiennie niż wcześniej wskazane są jednocześnie przeżyciami pasywnymi i aktywnymi, czyli doznawczo-popędowymi. Przykładem emocji jest emocja głodu.
Specyficzną odmianą emocji są takie, które polegają na przeżyciu powinności określonego postępowania. Emocje takie nazywał Petrażycki emocjami etycznymi, wskazując na ich imperatywny charakter.
Wsród emocji etycznych jako emocji imperatywnych wyróżniał:
Jednostronnie imperatywne
Imperatywno - atrybutywne.
W tych drugich poczuciu powinności określonego postępowania towarzyszy poczucie, że ktoś może ode mnie tego postęowania żądać.
W tych pierwszych nie ma takiego towarzyszącego poczucia powinności, przekonania o czyimś prawie do żądania ode mnie powinnego postępowania.
Przeżycia jednostronnie imperatywne charakteryzował Petrażycki jako przeżycia moralne. Przeżycia impratywno - atrybutywne to przeżycia prawne.
Wsród tak szeroko określonych przeżyć prawnych Petrażycki wyróżniał:
prawo intuicyjne
prawo pozytywne
Ad.1.
Prawo intuicyjne to przeżycia imperatywno - atrybutywne, w których wskazanym przeżyciom nie towarzyszyło wyobrażenie źródła powinności.
Ad.2.
Prawo pozytywne to takie przeżycia imperatywno - atrybutywne, w których wskazanym przeżyciom towarzyszyło wyobrażenie faktu stanowiącego źródło powinności, np. wydanie ustawy, nakazu przez Boga, czy precedensowego orzecznia sądu.
Wśród przeżyć prawa pozytywnego wyróżniał Petrażycki takie, w których wyobrażenie źródła powinności dotyczyło działania organu państwa i nazywał je prawem oficjalnym. Utożsamiał je z prawem w rozumieniu prawniczym.
Petrażycki z punktu widzenia swoich założeń metodologicznych oskarżał prawników o bezpodstawne zawężenie pojęcia prawa. Od pojęcia prawa jako przeżycia psychicznego przechodził Petrażycki do pojęcia normy prawnej. Jednakże jego koncepcja normy prawnej była niejasna i w zasadzie miała charakter destrukcyjy.
Norma prawna to wg niego „projekcja” przeżycia prawnego. W bardziej wiernym Petrażyckiemu ujęciu normy po prostu nie istnieją. Są emocjonalnymi fantazjami, prośbą przedstawienia własnych przeżyć psychicznych jako czegoś zewnętrznego w stosunku do mnie.
W życzliwej, choć niewiernej interpretacji Jerzego Landego norma jest wypowiedzią wyrażającą przeżycie prawne. Norma zatem w każdym przypadku wyraża powinność i uprawnienie.
Psychologiczną teorię prawa wiązał Petrażycki z teorią rozwoju społecznego. Rozwój społeczny widział on jako postęp, w szczególności w sferze psychicznej i moralnej, że ludzie stają się coraz lepsi.
Oryginalną myślą Petrażyckiego była idea polityki prawa. To on jako pierwszy w skali światowej stwierdził, że prawo może być rozpatrywane jako środek osiągnięcia określonych celów społecznych. Politykę prawną widział on jako politykę stanowienia prawa. Cechą swoistą wersji polityki prawa Petrażyckiego jest to, że odmiennie niż inne wersje, polityka prawa jest zaangażowana aksjologicznie (nie jest neutralna). Zadaniem nauki polityki prawa jest nie wskazanie środków do jakiegokolwiek celu społecznego, lecz wskazanie środków do naukowo ustalonego celu jakim jest rozwój społeczno- moralny. W tym zakresie Petrażycki wskazywał na motywacyjną i wychowawczą rolę prawa.
Chociaż idea, że prawo jest zjawiskiem psychologicznym nie znalazła zrozumienia, to idea badania relacji między prawem a przeżyciami psychicznymi legła u podstaw psychologii i socjologii prawa i zainspirowała empiryczne badanie zjawisk związanych z prawem. Nadal żywotna jest także idea polityki prawa wg Petrażyckiego.
Wykład 8. 3.12.2008 r.
Integralna teoria prawa Ronalda Dworkina.
Ronald Dworkin- amerykański uczony. “Is law a system of rules?” uznawał, że prawo nie jest wyłącznie systemem reguł. Podstawowe prace. „Biorąc prawa poważnie.”, „A master of principle”, „Imperium Prawa”. Bardziej znany jako filozof polityczny niż jako filozof prawa.
Punktem wyjścia Dworkina jest krytyka koncepcji Harta, przy czym obraz koncepcji tego ostatniego, który Dworkin krytykuje, można uznać niekiedy za zniekształcone lub zafałszowane.
Dworkin zanegował trzy podstawowe tezy Harta:
że prawo składa się wyłącznie z reguł
że można wyraźnie oddzielić prawo od moralności
że sędziowie stosują wyłącznie reguły prawne
Ad.1.
To, że prawo nie składa się wyłącznie z reguł widać zdaniem Dworkina przy analizie tzw. trudnych przypadków (hard cases). Odwołuje się do systemu precedensowego gdzie jest taka kategoria jak hard case (czyli taka, że sędzia nie wie jak rozstrzygnąć). Dworkin analizując trudny przypadek wskazał, że w bywają sytuacje,że sędzia nie odwołuje się w rozstrzygnięciu do sformułowanych w prawie reguł, a opiera swoje rozstrzygnięcie na jakichś innych standardach.
Np. w sprawie Palmer vs. Palmer sędzia oparł rozstrzygnięcie na zasadzie, że nikt nie może mieć korzyści ze swojego niegodziwego postępowania.
Z tego Dworkin wyprowadził wniosek, że prawo składa się nie tylko z reguł, ale także koniecznie z innych rodzajów standardów. Wśród tych standardów wyróżnia on zasady czyli principles czyli zasady oraz policies (termin nieprzetłumaczalny są to standardy wyznaczające zbiorowe cele, np. należy ograniczyć młodzieży dostęp do narkotyków itp.)
Różnice pomiędzy regułami a zasadami charakteryzuje wieloaspektowo:
Reguły są stosowalne bądź nie w całości. Cała reguła albo wcale.
Natomiast zasady uwzględniane są w mniejszym lub większym stopniu.
Reguły wyznaczają jednoznacznie konkluzje rozumowań prawniczych.
Zasady stanowią jedynie argumenty za określonym rozwiązaniem prawnym.
W przypadku konfliktu dwóch reguł, jedna z nich uchyla drugą in absrtacto.
Konflikt zasad rozwiązywany jest na korzyść jednej zasady bądź drugiej jedynie kazuistycznie i przyznanie wyższości jednej zasady nad drugą w jednej sytuacji nie powoduje że drugiej nie można przyjąć odmiennej preferencji.
- kryterium obowiązywania reguł jest tzw. test pochodzenia. Obowiązują one ze względu na to, że pochodzą z określonych źródeł: aktów prawa pisanego, precedensów, etc.
- kryterium obowiązywania zasad jest poczucie stosowności oraz instytucjonalne poparcie.
Ad.2 i 3.
Odwołując się do trudnych przypadków Dworkin wskazuje, że właśnie wówczas widać, że prawo jest nierozłącznie związane z moralnością, przy czym nadaje terminowi moralność bardzo szerokie znaczenie obejmujące wszelkie nieustanowione wzorce postępowania o charakterze aksjologicznym.
W sytuacji, gdy w prawie nie ma wyraźnej reguły, pozytywiści w tym Hart, uważają według Dworkina, że sędzia nie jest związany w swoim rozstrzygnięciu i wydaje je w sposób całkowicie swobodny.
Związek pomiędzy prawem a moralnością jest zdaniem Dworkina nierozerwalny.
Pod wpływem krytyki Dworkina Hart przyznał, że wymóg liczenia się z zastaną moralnością może być uwzględniany w treści reguły w ten sposób, że prawem jest tylko to, co spełnia określone warunki dotyczące pochodzenia, a jednocześnie jest zgodne ze standardami szeroko pojętej moralności.
Zdaniem Dworkina jednak związek ten ma charakter konieczny. W związku z powyższym Dworkin uważa, że wbrew Hartowi i pozytywistom sędzia orzekający kiedy dla danej sytuacji brak w prawie reguły nie jest bynajmniej w swojej decyzji wolny. Musi odwołać się do standardów pozaprawnych czyli zasad i zbiorowych celów.
Dworkin przyjmuje doktrynę „one right answer” zakładającą, że dla każdego przypadku istnieje w prawie jedna prawidłowa odpowiedź, choćby nawet dojście do tej odpowiedzi nie było łatwe. Tą odpowiedzią, która jest najlepsza, jest odpowiedź, która jest uzasadniona nie tylko w świetle reguł, ale także zasad i zbiorowych celów. Odwołanie się do standardów innych niż reguły nie jest przy tym także swobodne. Sędzia nie może nimi żonglować.
Ustalając właściwe odwołanie do reguł i zbiorowych celów Dworkin podkreśla, że musi się ono wpisywać w dotychczasową praktykę interpretacyjną. Przyrównuje sędziów interpretatorów do autorów zbiorowej powieści, w której każde następne pokolenie pisze następny rozdział, zważając jednak by był on spójny z tym co napisano wcześniej. Sędziego nie interesuje w zasadzie to jakie wartości chciał chronić faktycznie ustawodawca, on sam jest /nośnikiem/eksponentem/ tych wartości.
Wykład 9. 10.12.2008 r.
Koncepcja Dworkina, że prawo nie składa się wyłącznie z reguł, ale również z zasad może być krytykowana ze względu na brak odróżnienia przepisów i norm oraz wieloznaczność zwrotu „składa się”.
Oczywistą jest rzeczą, że utożsamianie systemu prawnego ze zbiorem przepisów jest uproszczeniem, które przyjmują tylko najbardziej prymitywne wersje pozytywizmu. W szkole poznańskiej odróżnienie to ma charakter fundamentalny i pozawala wskazać w jakim zakresie treść prawa jako zespołu norm wyznaczona jest przez inne czynniki niż brzmienie przepisów. Chodzi tutaj o szeroko pojęte dyrektywy wykładni przepisów, zwłaszcza wykładni pozajęzykowej, do której, jak podkreśla się w tej szkole, odwołujemy się w każdej interpretacji.
Tezę Dworkina, że prawo składa się z reguł i zasad, czego jakby nie dostrzegała dotychczasowa filozofia prawa, szkoła poznańka formułowała od dawna jako tezę, że prawo jako zespół norm wyznaczone jest zarówno przez językowe brzmienie przepisów jak i zakładane, przypisywane ustawodawcy wartości, wyrażone normatywnie.
Niejasny jest także status tezy Dworkina o koniecznym związku między prawem a moralnością. Ma on niewątpliwie rację krytykując takich pozytywistów, którzy przyjmują, że związek ten jest konsekwencją decyzji prawodawcy. Dworkin stara się nie charakteryzować tego związku jako pojęciowego. Prawo niezgodne z moralnością nie byłoby prawem zgodnie z definicją. Wydaje się, że chodzi mu o związek antropologiczny, że każdy człowiek spogląda na prawo przez pryzmat wyznaczanego systemu wartości wyznaczonego przez jego życie.
Kierunki socjologiczne (w ramach realistycznych)
Kierunki te ujmują prawo jako fakt społeczny i w ten sposób je analizują. Modelowym przykładem takiego kierunku jest amerykański realizm prawny, kwalifikowany w literaturze polskiej do tzw. funkcjonalizmu.
Realizm nie był zwartą szkołą, a pewnego rodzaju ruchem naukowym. Miał charakter w dużym stopniu krytyczny. Przeciwstawiał się w tym aspekcie zarówno kierunkom formalistycznego pozytywizmu jak i koncepcjom prawa natury, które uważał za idealistyczne.
Prekursorem realizmu był Oliver Wendell Holmes (druga poł.XIX w.).
Realizm rozwinął się z początkiem XX wieku, zwłaszcza w latach 20 i 30. Był reakcją na gwałtowne przekształcenia społeczno - gospodarcze i polityczne Stanów Zjednoczonych, za którymi nie nadążał system prawny odziedziczony po angielskim systemie common law.
Podstawowe cechy realizmu:
realiści przyjmowali, że prawo jest zmienne i tworzone przez sądy,
prawo nie jest samo w sobie celem, ale środkiem do osiągnięcia pewnych celów społecznych i dlatego powinno być badane z punktu widzenia swojej skutecznści,
uważali, że społeczeństwo podlega pewnym zmianom i to szybszym niż zmiany prawa, dlatego konieczne jest także badanie, w jakiej mierze prawo odpowiada społeczeństwu,
sądzili, że badanie prawa istniejącego (de lege lata) nie powinno być mieszane z badaniem prawa, jakie powinno być ( de lege ferenda),
przepisy i pojęcia prawne powinny być wyrazem faktycznej praktyki prawniczej, jako rules od doing (reguły jak się robi), a nie tak czy inaczej pojmowanej powinności, nie mającej odzwierciedlenia w praktyce (rules of doing),
prawu zawartemu w książkach (law in books) przeciwstawiają realiści prawo w życiu czy działaniu (law in action)
realiści podkreślają, że czynnikiem wyznaczającym decyzje sądów nie są przepisy czy orzeczenia precedensowe; Uwypuklają rolę czynników traktowanych dotychczas jako akcydentalne, np. poglądów politycznych sędziego, jego uprzedzeń,
postulują zastąpienie dotychczasowych ogólnych pojęć i reguł pojęciami i regułami kazuistycznymi, uwzględniającymi zmienność sytuacji prawnych i kwalifikacji prawnych.
Najogólniej realiści twierdzili, że sędzia ma ogromną swobodę w wydawaniu decyzji, a tekst prawny i orzecznictwo jest najmniej ważnym czynnikiem, który wyznacza treść jego decyzji. Dużo ważniejsze są jego poglądy, osobowość czy uprzedzenia czy czynniki całkiem przypadkowe, jak błędy, zdenerwowanie itp.
Nazwiska: Karl Nickerson Llewellyn, Beniamin Cardozzo, John Ch. Gray.
U schyłku ruchu niektórzy realiści zrewidowali swoje poglądy, wskazując na czynniki gwarantujące, że decyzje sądów nie są całkowicie przypadkowe. Takimi czynnikami gwarantującymi konsekwencję sądów i względną jednolitość orzecznictwa sądów są:
1) system wieloinstancyjny
2) długotrwałość praktyki sędziów sądów wyższej instancji
3) poczucie sędziów bycia związanym określoną doktryną, w szczególności zasadami i pojęciami
4) istnienie akceptowanych technik doktrynalnych
5) powszechne przekonanie, że w sprawie możliwe jest tylko jedno rozstrzygnięcie
To wszystko powoduje stabilnośc i przewidywalność decyzji sądów.
J.Ch. Gray zwracał uwagę, że swoboda decyzji sędziów nie dotyczy tylko tego, że reguły kwalifikacji prawnej są niejasne (jak uważali tzw. rules ...). swoboda ta dotyczy także niejasności reguł ustalenia faktów (fact...) jak uważali sceptycy co do faktów.
Podsumowując, w ujęciu realistów prawo nie jest zbiorem reguł ogólnych, a zbiorem indywidualnych rozstrzygnięć sądów i innych organów stosujących prawo. Zadaniem nauki prawa nie jest zatem opis i wyjaśnienie owych nieistniejących reguł ogólnych, ale opis faktycznych zachowań sądów i przewidywanie przyszłych decyzji sądów. Nie chodzi przy tym o przewidywanie decyzji jednostkowych, a o przewidywanie przyszłej linii sądownictwa.
Rocsoe Pound (zm. Lata 30 XX w.)
Miał on poglądy zbliżone do realistów, choć nie tak radykalne. Nazywał swoją teorię idealizmem prawniczym. Ujmował on prawo jako środek oddziaływania na społeczeństwo. A zatem głosił zbliżoną do idei polityki prawa L.Petrażyckiego.
Celem społecznego działania prawa ma być wg niego łagodznie konfliktów społecznych i szukanie kompromisu interesów.
Pound odmiennie niż realiści uwypuklał rolę takich czynników wyznaczających treść decyzji sądowych, jak brzmienie przepisów, techniki interpretacyjne, zakładane wartości, które nazywał elementem idealnym.
Wykład 10. 17.12.2008 r.
Polski odpowiednik realizmu.
Idee analogiczne do idei amerykańskiego realizmu prawnego głosili w polskiej teorii prawa przedstawiciele tzw. szkoły wileńskiej: Józef Zajkowski, Saba Frydman.
Zajkowski wychodząc z radykalnych założeń ontologicznych, przyjmował, że istnieją tylko rzeczy materialne (np. egzemplarze Dz.U.). Nie ma przedmiotów idealnych takich jak normy jako jednostki znaczeniowe. Prawo to indywiduwalne decyzje organów rozstrzygających, a zadaniem nauk prawnych jest przewidywanie owych decyzji.
Komunikacyjna teoria prawa.
Jej filozoficzną podstawą są idee S. Habermasa.
Szkoła frankfurcka (tzw. teoria krytyczna).
Reprezentował on filozofię antypozytywistyczną i antyscjentologiczną, formułującą zmasowaną, systematyczną krytykę społeczeństw industrialnych.
Habermas wyróżniał 2 rodzaje działań:
działania celowo racjonalne,
działania komunikacyjne.
Ad.1.
Oparte są one na technicznie użytecznej wiedzy empirycznej i zasadzie racjonalności instrumentalnej, tzn. podejmowane są dla osiągnięcia określonego celu.
Ad.2.
Polegają one na oddziaływaniu na siebie ludzi za pośrednictwem języka bądź innych symboli. Ich celem jest osiągnięcie poruzumienia i kształtowania interakcji społecznych. W przeciwieństwie do celowo racjonalnych, są one zorientowane na przestrzeganie intersubiektywnie uznanych norm społecznych. Na podstawie tych norm dokonuje się porozumienia.
W związku z powyższym Habermas wyróżnia 2 rodzaje racjonalności:
1) racjonalność instrumentalną, dotyczącą problemu skuteczości działania,
2) racjonalność komunikacyjną, dotyczącą problemu przestrzegania społecznie uznanych norm i wartości.
Racjonalnie komunikacyjnie jest to działanie, które rozrzesza wolną od przymusu i represji komunikację w stosunkach społecznych, sprzyja dyskursywnemu kształtowaniu woli społecznej, umożliwia konsensualną regulację konfliktów społecznych.
Wskazane 2 typy działań i racjonalności wyznaczają 2 wzorce kształtowania stosunków społecznych oraz różne wzorce postępów społecznych.
Działania celowo racjonalnie wyznaczają tzw. systemy, a działanie racjonalnie komunikacyjne - tzw. świat życia.
Ten pierwszy jest zorganizowany wg zasad racjonalności instrumentalnej. Należą do niego:
- gospodarka,
- biurokracja,
- polityka,
- nauka (zwł. Techniczne, ścisłe)
Ten drugi - wg zasad racjonalności komunikacyjnej. Należą do niego:
- społeczeństwo,
- kultura,
- sztuka.
Współcześnie obserwujemy proces zawłaszczenia świata życia przez świat systemów, a postęp mierzony jest miarą racjonalności instrumentalnej.
Habermas stwierdza, że mimo pierwotności świata życia wobec świata systemów, obserwuje się obecnie zjawisko skolonizowania świata życia przez system, polegające na tym, że kolejne sfery ludzkiej aktywności zaliczane dotychcza do świata życia oceniane są w kategoriach właściwych systemom, w szczególności kategorii skuteczności. Przejawem tego jest biurokratyzacja i monetaryzacja świata życia, komercjalizacja kultury, urynkowienie wychowania i oświaty.
Miarą postępu społecznego robi się zakres panowania nad przyrodą. Racjonalność instrumentalna wypiera racjonalność komunikacyjną ze świata życia.
Zdaniem Habermasa postęp techniczny nie zapewnia postępu moralnego. W pracach późniejszych Habermas zarzuca ostre przeciwstawienie systemów i świata życia, ale przyjmuje, że kryterium oceny niektórych aspektów cywilizacji nie może być racjonalność instrymentalna (np. kultura).
Wizja prawa Habermasa
Prawo może być wg niego ujmowane jako medium, środek realizacji określonych celów, w szczególności środek narzucania pewnych działań dla osiągnięcia tych celów. Tak pojęte prawo jest elementem systemów i podlega ocenie z punktu widzenia racjonalności instrumentalnej.
Prawo może być jednak także postrzegane, jako instytucja, jako ramy kształtowania porozumienia społecznego i wypracowania wspólnych rozwiązań. Wówczas jest traktowane jako element świata życia.
Tak ujęte prawo porównuje Habermas do rozmowy czy dyskursu, a właściwie reguł rządzących dyskursem. Dla scharakteryzowania tak ujętego prawa odwołuje się do koncepcji aktów komunikacyjnych.
Wykład 11. 7.01.2009 r.
KOMUNIKACYJNA TEORIA PRAWA
Punktem wyjścia Habermasa jest teoria aktów komunikacyjnych stanowiąca rozwinięcie idei filozofii języka zarysowanych przez amerykańskiego filozofa Johna Searle`a.
Celem rozważań Habermasa jest określenie jak mówi uniwersalnych warunków (roszczeń) rozumienia.
- Habermas wskazuje 3 warunki uniwersalnego dyskursu:
1) warunek zrozumiałości,
2) warunek prawdziwości,
3) warunek szczerości.
- dyskurs musi być zorganizowany, aby zapewniał porozumiewanie się w sposób zgodny z rzeczywistością, zrozumiały, zgodny z naszymi intencjami oraz społecznie akceptowalnymi normami.
- Habermas określa idealną sytuację mowy: jest to taka sytuacja dyskursu, w której:
1) brak ograniczeń czasowych,
2) zachodzi równość partnerów w zakresie mocy uzasadniania,
3) możliwa jest obrona i krytyka wszystkich twierdzeń,
4) role w dyskursie są wymienialne,
5) uczestnicy dyskursu przyjmują postawę kooperacyjną, a nie strategiczną
Habermas formułuje oryginalną koncepcję uzasadniania tezy (twierdzenia bądź normy), nie zawęża dyskursu do dyskursu teoretycznego; nie dot. tylko relacji pomiędzy daną tezą, a argumentami na jej rzecz, a także stosunkiem do argumentujących.
Można zakwestionować twierdzenie lub normę nie tylko ze względu na błędy logiczne w uzasadnieniu, a także ze względu na złą organizację dyskursu, np.: nie zapewniono równych szans uczestnikom dyskursu, niektórzy dyskutanci działali pod przymusem.
Uczciwa dyskusja spełniać musi TEST UNIWERSALIZOWALNOŚCI.
Teza sformułowana w dyskursie spełnia taki test, gdy mogłaby liczyć na potencjalną zgodę wszystkich, którzy mogliby brać udział w uczciwie zorganizowanym dyskursie.
Uniwersalizowalność uzasadnia dot. zarówno twierdzeń teoretycznych jak i praktycznych, w szczególności norm moralnych.
Habermas odróżnia dyskurs idealny od dyskursów faktycznych, postulując by te ostatnie były jak najbardziej zbliżone do idealnego.
Dyskurs jest zarówno dla Habermasa formą uzasadnienia twierdzeń jak i formą życia społecznego. Z tej perspektywy odmianą dyskursu powinno być również prawo. Jego istotą jest to, ze na podstawie wspólnych założeń służyć ma do uzgodnienia partykularnych interesów tak by osiągnąć zgodę wszystkich i wkomponować interesy partykularne w interes ogólny.
Dyskursywny charakter prawa dot. może zarówno jego tworzenia jak i stosowania czy szerzej działania, stąd w procesie tworzenia należy w jak najszerszym stopniu dopuścić udział tych, których działania prawo reguluje, preferować tzw. konsensualne formy tworzenia prawa, a nie narzucać wszystkim woli jakiejś podgrupy.
Test uniwersalizowalności dla prawa polega na porzuceniu partykularnej perspektywy danej grupy czy klasy i przyjęciu perspektywy uniwersalnej.
Zdaniem Habermasa prawo jest legitymowane, gdy zachowane są pewne procedury w tworzeniu czy stosowaniu prawa, mogli się uczciwe wypowiedzieć i współkształtować prawo wszyscy zainteresowani.
Tak widziane prawo nie ma być formą panowania jednych nad drugimi, ale formą osiągnięcia społecznej harmonii. Stąd poparcie Habermasa dla takich instytucji jak negocjacje, arbitraż tzw. alternatywne formy rozstrzygania sporów.
Taka habermasowska wizja prawa nie jako instrumentu panowania lecz jako instytucji kształtującej wypracowywanie konsensusu społecznego najbardziej przystaje do takich gałęzi jak prawo cywilne, prawo pracy, czy prawo samorządowe. Natomiast w ograniczonym zakresie w prawie karnym, konstytucyjnym czy finansowym.
Wykład 12. 14.01.2009 r.
Idee Habermasa rozwija w odniesieniu do prawa Robert Alexy. Alexy przyjmuje, że rozumowanie (dyskurs) prawnicze jest szczególnym przypadkiem dyskursu praktycznego w rozumieniu Habermasa.
Dyskurs praktyczny dotyczy ogólnie uzasadnienia sądów praktyktycznych, wskazujących na powinność określonego postępowania. Sąd praktyczny jest uzasadniony, jeżeli osiągnięto co do niego powszechną zgodę (konsensus) w idealnej sytuacji mowy.
Uzasadniając normy prawne robimy to z uwzględnieniem wytycznych Habermasa.
Dyskurs prawniczy, czyli uzasadnianie określonego stanowiska prawniczego musi wg Alexego przebiegać z jednej strony wg ogólnych reguł dyskursu, a z drugiej brać pod uwagę treść przepisów prawnych.
Oryginalne stanowisko formułuje Alexy w sporze pomiędzy pozytywizmem a prawem natury. Wskazuje on, że pojęcie prawa zakłada implicite w sposób ukryty, określony komponent aksjologiczny. Każdy system prawny, każde rozstrzygnięcie prawne zawiera ukryte roszczenie do słuszności czy sprawiedliwości. Roszczenie to ma charakter definicyjny, czyli prawo niewysuwające takiego roszczenia nie byłoby w ogóle prawem.
Inaczej mówiąc system prawny, który zakładałby o sobie, że jest sprawiedliwy i słuszny, nie zakładałby, że jest prawem.
System prawny przyjmujący roszczenie do sprawiedliwości, ale go nie realizujący jest prawem wadliwym w aspekcie aksjologicznym.
Hermeneutyczna filozofia prawa
Wywodzi się ona z idei hermeneutyki z jednej strony jako metody interpretacji tekstów, z drugiej jako swoistej antypozytywistycznej filozofii.
Hermeneutyka jako metodologia interpretacji tekstów sięga korzeniami egzegezy tekstów biblijnych.
Teorie hermeneutyki jako ogólną teorię interpretacji tekstu zbudował Fridrich Schleiermacher. W jego ujęciu celem interpretacji każdego tekstu nie jest wyjaśnienie, czyli odpowiedź na pytanie dlaczego, ale zrozumienie, czyli odpowiedz na pytanie co to znaczy i zastosowanie.
Schleiermacher w każdym rozumienie tekstu wyróżniał aspekt egzegetyczy i interpretacyjny.
Aspekt egzegetyczny dot. odniesienia tekstu do życia i myślenia w momemcie, gdy tekst powstał. Ma zatem charakter historyczny.
Aspekt interpretacyjny dot. idniesienia do życia i myślenia dzisiaj. Ma zatem charakter adaptacyjny.
Rozumienie nie jest kierowane ścisłymi regułami. Nie ma zatem jednego tylko właściwego rezultatu rozumienia, ale z drugiej strony rozumienie, w szczególności interpretacja, jako jego aspekt nie może być dowolna, powinna być uzasadniona, przejonywująca, poprawna.
Schleiermacher próbował podać warunki, które musi spełniać każdy akt interpretacji.
Hermeneutyka jako filozofia prawa odwołuje się do idei hermeneutyki jako metodologii interpretacji, a także od idei filozofii hermeneutycznej jako teorii bytu i teorii poznania rozwijanej przez wszystkim przez Martina Heideggera.
Najwybitniejszym przedstawiciejem hermeneutyki był Arthur Kaufmann. Wg Kaufmanna nie da się oddzielić bytu od poznania. W szczególności świata od języka. Dziedziczy on tę tezę od Heideggera (zniesienie opozycji pomiędzy podmiotem a przedmiotem poznania).
Rozumienie jest procesem nadawania światu sensu. Procesem, w którym człowiek wyraża swój stosunek do świata. Proces rozumienia charakteryzuje Kaufmann swoiście punktem wyjścia jest instytucyjne prerozumienie.
Proces rozumienia dokonuje się na gruncie prerozumienia w drodze kolejnych przybliżeń i korektur. W przypadku tekstu prawnego chodzi o wstępne założenia, że tekst prawny ma charakter normatywny i należy z niego wyinterpretować normy postępowania.
Korektury sensu nadawanego tekstowi nazywa Kaufmann spiralnością rozumienia - spiralą hermeneutyczną.
Rozumienie ma zawsze charakter konkretny i historyczny po 1 odniesione jest do kwalifikacji określonego przypadku, po 2 dokonywane w określonej sytuacji historycznej. Rozumienie jest zatem zawsze procesem twórczym. Prawo nie jest dane interpretatorowi (nie istnieje prawo przed rozumieniem). Ono staje się w procesie interpretacji jest odnajwywaniem prawa.
Kaufnamm podkreśla jednak, że prawo nie ma charakteru precyzyjnych reguł ogólnych i istnieje sprzężenie zwrotne między ustaleniem treśli reguł prawa, a kwalifikacją poszczególnych przypadków.
WYKŁAD 13 21.01.2009 r.
POSTMODERNIZM W FILOZOFII PRAWA:
To nurt w filozofii humanistycznej; Najpierw pojawił się jako nurt w architekturze, później w literaturze (literaturze J. Joyce), a następnie w innych dziedzinach (np. A. Warchol), a na samym końcu jako nurt w filozofii.
Postmodernizm jako filozofia charakteryzuje się następującymi ideami ogólnymi:
Odrzucenie ducha oświecenia: przejawia się to zwłaszcza w odrzuceniu wiary w rozum oraz wiary w postęp;
Odrzucenie wiary w postęp: w przeciwieństwie do oświecenia, które wierzyło, że jak ludzkość będzie się kierowała rozumem, to będzie lepiej;
Odrzucenie idei ładu: odrzucali zarówno ideę ładu naturalnego (czyli badanie prawidłowości rządzących światem), jak i ładu moralnego (istnienie obiektywnego systemu wartości);
Odrzucenie idei wielkich systemów wiedzy porządkujących i wyjaśniających obserwowane fakty: wielkie systemy wyjaśniające, odpowiadające na pytania „dlaczego” nazywane są przez postmodernistów „meganarracjami” (czy „wielkimi narracjami” narracjami są ich zdaniem siłą totalitarną, źródłem zniewolenia - zagrażają wolności jako „terroryzm prawdy”.
Postmoderniści, jako źródła zniewolenia, traktują nie tylko systemy o charakterze oceno-normatywnym (jako narzucanie ideologii, światopoglądów), ale także systemy deskryptywne - coś opisujące. W konsekwencji, za źródło zniewolenia uważają samą kategorię prawdy jako zagrożenie dla ludzkiej wolności (m. in. F. Lyotard).
Wskazane idee prowadzą postmodernistów do zakwestionowania sensowności ludzkiej egzystencji - istnienie całego gatunku ludzkiego nie ma ich zdaniem sensu. Jest to tzw. idea „człowieka - nomada - takiego, co łazi po pustyni i się szwenda , czy też antyodysa (Odys miał cel). Z tego względu jest to „filozofia na nie” - negatywistyczna.
Przedmiotem zainteresowania postmodernistów jest w szczególności postmodernistyczna koncepcja analizy tekstu - dekonstrukcjonizm. Dekonstrukcją, jako metoda analizy, została stworzona przez J. Derrida. Zmierza ona do rozwarstwienia semiotyczno-logicznej budowy tekstu i do odnalezienia elementów dezorganizujących porządek przejawiający się w warstwie powierzchniowej. Dekonstrukcja zakłada, że ujawniona struktura tekstu ma charakter pozorny i służy do ukrycia czy sfałszowania struktury faktycznej, której pozornie nominalne elementy rządzą od wewnątrz dyskursywnymi opozycjami (prof. mówi, że sam tego nie rozumie).
||
V
O co chodzi?
Chodzi o to, że jak się coś mówi/pisze/twierdzi, buduje się system; nie należy mu jednak wierzyć, bo to służy do ukrycia czegoś. Nie należy zastanawiać się co nam ktoś chciał powiedzieć, a należy się zastanawiać co chciał ukryć (bo najprawdopodobniej chciał ukryć swoją dominację). Teksty są formą ustanawiania dominacji. Są różnie rodzaje dominacji - dominacja polityczna, dominacja płciowa.
Derrida odrzuca uprzywilejowaną pozycję mowy jako formy przekazu językowego, koncentrując się jednocześnie na tekście (piśmie). Tekst utożsamiał Derrida nieoczekiwanie z substratem materialnym znaków słownych. Odrzucał on natomiast ideę znaczenia, jako czegoś danego czytającemu (interpretatorowi) - to interpretator decyduje o znaczeniu. Prowadziło to Derridę do przyjęcia, że czytający jest twórcą sensu tekstu. Nie ma więc poprawnego czy niepoprawnego czytania). Jest to odrzucenie idei jednej trafnej interpretacji. Według Derridy nie istnieje relacja: tekst - jego znaczenie. Przedmiotem badania może być tylko relacja tekst - inne teksty (tzw. intertekstualność). Tekst nie jest jedynie przedmiotem rozumienia, tylko pracy nad tekstem. Tekst jest przy tym symptomem orientacji światopoglądowej czytającego.
Idee postmodernizmu filozoficznego najwcześniej objawiły się w ruchu filozoficzno - prawnym tzw. „krytycznych studiów nad prawem” (critical legal studies) - w skrócie „Crits”. Crits został zainicjowany w Stanach Zjednoczonych przez D. Tumberlake`a i D. Kennedy`ego, którzy próbowali zdemaskować ukryte założenia o prawie i społeczeństwie zakładane w koncepcjach ładu społecznego. Chodziło im tu o założenia ideologiczne unifikujące i legitymizujące rzeczywistość społeczno-prawną. Crits był ruchem antypozytywistycznym. Krytykował pozytywizm, oskarżając go o to, że pociąga za sobą determinizm społeczny i prowadzi do konserwatyzmu. Krytykował również liberalizm, jako prowadzący do faktycznych nierówności społecznych.
W rezultacie, Crits przeprowadzał wieloaspektową krytykę porządku prawnego. Prawo nie tworzy spójnego systemu. Nie istnieją spójne rozumowania prawnicze. U podłoża prawa nie leży spójna wizja społeczeństwa. Prawo nie jest czynnikiem motywującym ludzkie postępowania. Ani prawo, ani społeczeństwo nie podlegają rozwojowi.
Zwolennicy tego kierunku podkreślali, że decyzje prawne nie są zdeterminowane przez przepisy prawa (tak, jak u realistów amerykańskich). Prawo nie wpływa na życie społeczne, a w szczególności nie chroni ono wolności.
Jest tu element anarchistyczno-lewacki - rewolta młodych przeciwko dotychczasowemu systemowi wartości.
Odmianą postmodernizmu jest feminizm prawny. Postrzega on prawo i całą kulturę jako formy dominacji mężczyzn nad kobietami.
Idee postmodernizmu zasymilował również F. Folcault - twórca opresywnej wizji prawa. Główną ideą tej wizji jest postrzeganie prawa nie tylko jako środka zabezpieczenia porządku społecznego, ale także jako środka opresji (czyli „znęcania się”). Prawo jest przede wszystkim środkiem represji wobec niekomformistów i wymuszaniem zachowań konformistycznych.
23